Xalkaro menejment tizimida inson resurslarini boshkarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Xalkaro menejment tizimida inson resurslarini boshkarish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

Xalkaro menejment tizimida inson resurslarini boshkarish Reja: 1.Xalkaro firmada inson resurslarini boshkarish xususiyatlari 2. Xorijiy korxonalarni boshkarish shakllari. 3. Xorijga ishga yuboriladigan personalning ba’zi shaxsiy xarakteristikalari

1. Xalkaro firmada inson resurslarini boshkarish xususiyatlari Chet ellarda uz filiallariga ega bulgan kupgina firmalar kadrlar siyosati bilan boglik bulgan bir kator muammolarga duch keladilar. Xalkaro korporatsiyalar inson resurslarini boshkarish buyicha turli xil yondashuvlarning mavjud bulishiga karamay, ularning aksariyat kismi belgilangan maksadlarga erishish xamda iktisodiy rivojlantirish uchun kuprok malakali xodimlarni afzal kuradi. “Sanoat konferensiyasi kengashi” nomli tadkikot tashkiloti korporatsiyalar prezidentlari urtasida dunyoning uzgarishi jarayonlari va ularni boshkarish muammolariga bagishlangan uzaro mulokot utkazdi. “Yunilever” korporatsiyasining raisi bu tugrisida shunday dedi: “Biz uchun yagona va eng asosiy masala - bu tashkilot va insonlardir”. Tashkilot shtatini tuldirish jarayonida malakali mutaxassislarga bulgan extiyojni xisobga olmaslik aslo mumkin emas. Xar bir firma uz ishini yukori samarali mexnat kilish xamda malakasini oshirish layokatiga ega bulgan kadrlar va yollanma xodimlarga bulgan extiyojini aniklashdan boshlashi zarur. Kuyida xalkaro operatsiyalar mikyosida inson resurslarini boshkarish xamda mamlakat ichkarisidagi shu kabi resurslarni boshkarish urtasidagi tafovutlarni kursatib beruvchi omillar keltirib utilgan. 1. Mexnat bozorining xilma-xilligi. Xar bir mamlakatda ishchi kuchi strukturasi va unga kilinadigan xarajatlarning uziga xos xususiyati mavjuddir, transmilliy kompaniyalar turli mamlakatlar ishchi kuchi bozoriga bemalol kira olishlari tufayli, bundan foyda kurishlari mumkin. Masalan, AKShning “Djeneral motors” korporatsiyasining Meksikada joylashgan yordamchi korxonasi ishlab chikarish jarayonida asosan past malakali ishchilar ishlaydi, “AY-Bi-Em” korporatsiyasining Shveytsariyadagi ilmiy-tadkikot bulimida aksincha, yukori malakali fizik mutaxassislar ishlaydi. Kompaniyalar xorijiy resurs va bozorlarga kirganlarida,

ular tomonidan ishlab chikarilayotgan ayni bir turdagi maxsulot mexnat bozorlaridagi mavjud tafovutlar ta’sirida turlicha bulishi mumkin. 2. Ishchi kuchi xarakatining muammolari. Ishchi kuchining boshka bir mamlakat tomon xarakat kilishi jarayonida insonlar oldida xukukiy, iktisodiy, jismoniy va madaniy tusiklar vujudga keladi. Transmilliy kompaniyalar, aksincha, bu jarayondan, ya’ni ishchi kuchi migratsiyasi (kuchib utishi)dan, va ayniksa, mexnat bozoridagi tafovutlar zarur mutaxassisliklar yetishmovchiligini olib kelsa, katta foyda oladilar. Bunday vaziyatlarda kompaniyalarga kadrlarni tanlash va tayyorlash, mexnat xaki va xodimlar mexnatini ragbatlantirish, ularni bir joyda ikkinchi joyga kuchirish buyicha tez-tez uz metodikalarini ishlab chikishga tugri keladi. 3. Boshkarish stili va tajribasi. Boshkarish stiliga turli mamlakatlarda turlicha yondashadilar. Buning tasdigi tarikasida ishchilar va korxona ma’muriyati urtasidagi munosabatlarning amaldagi ijtimoiy me’yorlarini kursatish mumkin. Shunga uxshash tafovutlar bosh firma va uning filiallari xodimlari urtasidagi munosabatlarda keskinlik tugdirishi yoki boshkaruvchi ishining uz mamlakati ichidagi mexnat unumdorligiga nisbatan xorijdagi faoliyati samarasini pasaytirish mumkin. Ayni vaktda xodimlarni boshkarishning milliy xususiyatlari bilan tanishib chikish bir mamlakat doirasidan ikkinchi mamlakatga ijobiy tajribalarni utish imkonini beradi. 4. Milliy oriyentatsiya. Garchan kompaniyalar maksadlari katorida global masshtabda yukori samara va rakobatga erishish vazifasi kursatib utilgan bulsada, aslida uning xodimlari (ishchilar xam, boshkaruvchilar xam) global emas, balki milliy manfaatlarga kuprok urgu berishlari mumkin. Xodimlar bilan ishlashning ayrim usullari tor milliy oriyentatsiyani chetlab utishga yordam berishi mumkin, millatchilik ustunlik kilayotgan sharoitda, operatsiyalarni uzgartirishning boshka yullari xam talab kilinishi mumkin.

5. Nazorat. Xududiy jixatdan olislik va xorijiy faoliyatlarning uziga xos xususiyatlari kabi omillar nazorat olib borishda kiyinchilik tugdiradi. Shu bois xorijdagi ishlab chikarishni boshkarishni ta’minlash uchun kompaniyalar tomonidan ayrim xollarda kadrlar siyosatining anik belgilangan tamoyillariga rioya kilinishi talab kilinadi. Lekin masofaviy olislik va mamlakatning xususiyatlari kompaniya ma’kul topgan kadrlar siyosatini olib borishni murakkablashtirishi mumkin va bu uz navbatida turli xil siyosat olib borishga majbur kiladi. 2. Xorijiy korxonalarni boshkarish shakllari Ingliz tilida suzlashadigan inson agar u xalkaro biznesda muvaffakiyat kozonmokchi bulsa, kaysi xorijiy tilni urganish lozim? Bu kuprok ish beruvchining kaysi mamlakatda biznes bilan shugullanayotganligi xamda inson kayerda faoliyat olib bormokchi ekanligiga boglikdir. Shunga karamasdan, 1990 va 2010 yillar orasida kaysi xorijiy til eng muxim bulishi tugrisida amerika firmalari xodimlari fikri urganilganda, 44% respondentlar ispan tili, 33% esa yapon tili eng asosiy til buladi deb javob berdilar. 1%dan kam foiz olmagan kolgan tillar orasida fransuz tili (8%), xitoy tili (6%), nemis tili (5%) va rus tili (1%) urin oldi. Kompaniyaning xorijdagi filiali raxbari mustakil ishlay olish kobiliyatiga ega bulishi kerak, chunki chet eldagi kupgina vazifalar xarajatlarni kiskartirish maksadida bekor kilingan. Firmaning shtab-kvartirasida menejer mutaxassislardan zarur maslaxatni olish uchun bamaylixotir boshka xonaga utishi yoki bir necha bor telefon kungirok kilishi mumkin. Filial raxbari esa kuprok fakat fikri va shijoatiga suyanishi mumkin. Bosh firmaning xodimlari xorijiy komandirovkalarda filial raxbarlari kabi, uz oilalaridan vaktincha uzokda bulishlari bilan katorda, izolyatsiya tufayli xar xil muammolarga duch kelishlari mumkin. Garchan bosh firmalar kupgina lavozimlari vazifalarida komandirovkalarga, shu jumladan, chet el komandirovkalariga chikish

kuzda tutilgan bulsada, mamlakat ichkarisidagi komandirovkalar, shanba va yakshanba kunlari uz oilasiga kelib ketish imkoniyati mavjud bulganligi tufayli, unchalik uzok tuyulmaydi. Xalkaro biznes bilan shugullanadigan bir tadbirkor ushbu vaziyatni xazil bilan tasvirlab bergan. “Kachon komandirovkaga borishni va kachon kaytishni oldindan rejalashtira olmaysan. Tugilgan kunlarda ishtirok etish, spektakl tomoshalari, yubiley marosimlari yoki oilaviy bayramlar va boshka tadbirlarga borish sening xayotingda koida emas, balki kamdan-kam sodir buladigan vokeaga aylanib koladi. Sen safarda bulgan chogingda, karzlarni kaytarish muddati yakinlashib kolishi, kredit kartochkasi buyicha xisoblarni olib kelishlari, uydagi kozonxona ishdan chikishi, farzanding kasal bulib kolishi, solik inspeksiyasi ishingni tekshirish uchun kelishi, oilaviy avtomashinang buzilishi, turmush urtoging esa sen bilan ajrashish tugrisida ariza berishi mumkin”. Xorijiy operatsiyalarda kadrlar joyini uzgartirish. Xalkaro firmalar odatda boshkarish personalini maxalliy fukarolar va boshka joydan kelgan kadrlarga bulishadi. Keyinchalik, boshka joydan kelgan kadrlar xam kelib chikish mamlakat fukarolariga va uchinchi davlat fukarolariga bulinadi. Boshkacha suz bilan aytganda, asosiy firma joylashgan davlat fukarolari va uning filiallari joylashgan davlat fukarolaridan tashkari boshka barcha mamlakatlar fukarolari. Maxalliy fukarolar va boshka joydan kuchib kelgan fukarolar asosiy firmada va uning xorijiy filialida ishlashlari mumkin. Boshka joydan kuchib kelganlar (ekspatriantlar) boshkarishda kamchilikni tashkil etadi. Asosiy firmadagidek, uning xorijiy filiallarida xam boshkarish lavozimlarining katta kismini, boshka joydan kuchib kelganlar emas balki, maxalliy fukarolar egallaydi. Kayerda yukori malakali maxalliy kadrlar yetishmovchiligi bulsa, u xolda ekspatriantlar taklif etiladi. Masalan, Saudiya Arabistoni va x.k.

Xarakatchanlik. Kupchilik odamlar millatidan kat’iy nazar begona davlatga borib ishlashni xoxlamaydi, ayniksa, agar ular doimiy yoki juda uzok muddatga tayinlangan bulsa. Kupchilik xollarda kompaniyalar xorijga borishni xoxlamaydiganlar uchun sharoit yaratish masadida ish joylarida yangi bulinishlar kilishga majbur buladilar. Masalan, maxalliy kadrlarning asosiy shtab-kvartira joylashgan davlatga borishi rad etishi, aynan korporatsiyalarni ilmiy tekshiruv laboratoriya va xududiy kontoralarni xorijda kurishiga sabab buldi. Yana bir omil, raxbarlar kandaydir boshkarish lavozimiga xodim tanlaganda, ekspatriant mexnatiga foydalanish kiymatini xisobga olishi lozim. Odatda firmalar katta xak tulaydigan (kundalik uy predmetlariga bojxona bojlarini kushib xisoblanganda), yangi joylarda kurish uchun tulanadigan xarajatlar (masalan, maishiy elektr asboblarini boshka elektr tizimga aylantirish uchun) va mamlakat tashkarisiga olib ketilmaydagan narsalarni saklash kiymati, modelini ish beruvchilar xobbi uchun instrumentlarni, antikvar narsalarni saklash kiymati, modomiki ish beruvchilar xobbi uchun instrumentlarni olib ketishni tashishni rad etsalar. Odatda firmalarga ekspatriantlarning xizmati, maxalliy boshkarish personaliga nisbatan kimmatga tushadi. Mamlakat tashkarisida professional tayyorgarlikni olganlar uchun litsenzion talablar kabi xukukiy tusiklar mavjud, u yurist va buxgalterlik xizmatlaridan foydalanishga yul kuymaydi xamda immigratsion cheklashlar xam mavjud. Xukumat instruksiyalari va ularning tadbiklari tusatdan va tez uzgaradi, u xolda firmalar yetarlicha anik bulmagan sharoitda ishlaydi. Maxalliy rakobatbardoshlik. Maxalliy sharoitlarga moslashish kanchalik kiyin bulsa, firmalar uchun maxalliy kadrlardan foydalanish shunchalik samarali buladi, negaki ular maxalliy sharoitlarni boshka begona davlatdagina nisbatan kuprok yaxshirok tushunadilar. Bu zaruratning kelib chikishiga atrofdagilarning noyob xarakteri, bojxona barerlari yoki maxalliy rakobatchilarning mavjudligi yoki manfaatli buyurtmachilar sabab bulishi mumkin.

Maxalliy imidj. Ba’zida firmada maxalliy imdjni yaratish foydali buladi, ayniksa, barcha xorijliklar nazora kilayotgan munosabatlarda rakiblik mavjud bulsa. Maxalliy raxbarlik “jonkuyar vatanparvarlik”lar sifatida kabul kilinadi, ularning maxalliy manfaatlarni kompaniyaning global maksadlaridar xam yukori, ustun kuyishi taxmin kilinadi. Maxalliy personallar uchun ragbatlar. Maxalliy kadrlarni yollash tarafdorlari ba’zan shu ta’kidlashadiki, maxalliy kadrlarning xizmat pogonalaridan tez kutarilishi imkoniyatlari, samarali mexnatni motivatsiyalovchi omil bulib xisoblanadi. Ular, bu kadrlar keraklicha ragbatlantirilmasa boshka firmalarga murojaat kilishlari mumkin deb xisoblashadi. Karshi tomonlar ta’kidlashicha, amalda yukori malakali kadrlar xizmat lavozimini usishini cheklash, uning millatidan kat’iy nazar xizmatchilar motivatsiyasiga salbiy ta’sir kiladi. Ularning ta’kidlashicha tashkilotning xar bir a’zosi iyerarxiyaning xoxlagan pogonasiga chikish imkoniyatiga ega bulishi kerak, shu jumladan korporatsiyaning bosh shtab-kvartirasini boshkarish lavozimiga xam. Uzok muddatli maksadlar. Filialga ishga utkazilgan xizmatchilar odatda u yerda bir necha yil bulishni taxmin kilishadi, ular maxalliy raxbarlarga nisbatan kiska muddatli loyixalarga intilishadi, toki uni xorij filialida xizmat safarida bulgan davr ichida amalga oshirish uchun. Xorij xizmat safari yakunida, (ular firmaning yukori maksadlariga erishishida) ular anik va natijalarga erishishadi, bu ularning firma maksadlariga erishishda ishtirok etganliklari uchun shaxsiy manfaatlarini kondirishga yordam beradi. Lekin bu xar doim xam korporatsiyaning uzok muddatli maksadlariga erishishiga olib kelmasligi mumkin. Shu sababdan, korporatsiyaning filialida uzokrok muddatda ishlaydigan maxalliy raxbarlarga, uzok muddatli maksadlarga erishishda kuprok zarurat paydo bulishi mumkin. Shuningdek ular kuzlangan maksadlarga erishishda korporatsiyada ishlash extimoli bor.

Ekspatriantlar xizmatidan foydalanishga sabablar. Ekspatriant raxbarlar xalkaro firmalar raxbari sonining kamchilik kismini tashkil etishiga karamasdan, dunyoda ularni yuz-minglab uchratsa buladi. Texnika kompetensiyasi (soxa). Ekspatriantlar xizmatidan foydalanishga asosiy sabab shundaki, ba’zida texnika tayyorgarligi talab kiluvchi lavozimlarga maxalliy nomzotlarni topishning kiyinligi. Odatda bu shu davlatning rivojlanganlik darajasi bilan boglik, shuning uchun agar, gap sanoati rivojlangan davlatlar tugrisida ketsa, ekspatriantlar kamchilikni tashkil etadi, rivojlanayotgan davlatlarda esa ular kupchilikni tashkil etadi. Bundan tashkari, bosh firma joylashgan mamlakatda ishlab chikarilgan kandaydir texnologiyalarni xorij filiallarida joriy etishda yukori malakali kadrlar kerak buladi. Masalan, yangi zavodlar ochilganda, yangi ozik- ovkatlar ishlab chikarish metodlarini joriy etishda, korporatsiya oldida uz kadrini filialga junatishga yoki filial personalini uz mamlakatiga taklif kilish zarurati paydo bulishi mumkin, agarda ishlab chakarish metodi butunlay urganilmagan bulsa. Boshkarish personalini malakasini oshirish. Kup millatli korporatsiyalar xorijliklarni uz mamlakatiga ularning asosiy firmasi yoki xududiy bulimlariga junatadi, maxalliy kadrlarni esa, barcha personallarda korporativ sistema tushunchasini xosil kilish uchun xorijga yuboradi. Ba’zi bir firmalarda, mamlakatlar buyicha faoliyatning ixtisoslashuvi boshkaruvchida birlashuv kobiliyatini rivojlantirishning yagona yuli xorijga uzok muddatga xizmat safariga junatishdir. Xorijga junatish boshkaruvchida turli xil ijtimoiy tizimlarda ishlash kobiliyatini rivojlantirishi mumkin va shuning uchun xam, bosh firma yoki uning xorijiy filiallarida yukori lavozimlarni egallashi uchun yaxshi tayyorgarlik buladi. Nazorat. Kup milliy korxonalar boshkaruvni rivojlanish koordinatsiyasi va filiallar ishlab chikarish faoliyatini nazorat kilish uchun personalni kmska muddatli komandirovkaga junatish va bir ishdan boshka ishga kuchirishni kullaydi. U

maksadlarga bosh firmadan ishga komandirovka kilinganlar xamma narsani umum firma pozitsiya bilan baxolashga odatlanishi, xamda lavozimlarni tez-tez uzgartirish yaxlit sistema xakida bilish olish imkoniyatini beradi. Ana shunga uxshash xolda maxalliy kadrlar kanchadir vakt bosh firmada yoki filialda utkazish orkali ishlab chikarish spetsifikasi tizimi bilan tanishishga kumaklashadi. Bosh firma va filiallari urtasida tajriba va kadr almashishi yuli bilan yangi korporativ madaniyat vujudga keladi. Bu firma uz oldiga kuygan vazifalar bajarilishini nazorat kilish vositasi bulishi mumkin. Kayerda global strategiya yaxshi ishlangan bulsa, usha yerda nazorat kilish maksadda ekspatriantlarni keng mikyosda ishlatish zaruriyati vujudga keladi. Ular yo allakachon uzlashtirgan, yo biznes korporatsiya muxitida yaxlit tezrok uzlashtirilmokda va firma xodisalar muxitida xizmat buyicha uzini kutarilishini kurib chikmaydilar. Kelib chikish va uchinchi mamlakatlar kadrlari. Texnologiya, maxsulot va jarayonlarning amalga oshirishdagi yangiliklarning kupchilik kismi asosiy firmada vujudga keladi va keyinchalik xorijdagi filialga beriladi. Eksportlarni xorij filiallarida ishlatish yangi uslublarni kiritish xoxishi bilan xarakterlanar ekan, asosiy firmada ishlash tajribasiga ega personal shu talablarni kondiradi. Birok uchinchi mamlakat milliy kadrlari ekspatriantlarga karaganda ba’zan texnik va shaxsiy kunikmalariga ega. Masalan, AKShning kompaniyalaridan biri Perudagi zavodni boshkarish va loyixalashtirish uchun amerika mutaxassislaridan foydalangan. Keyinchalik maxalliy boshkaruvchilar tayyor bulgandan sung ishga kirishganlar. Bir necha yildan keyin kompaniya Amerikadagi zavodga karaganda ulchovi, maxsulot kursatkichlari va boshkaruv bazasiga kuprok uxshaydigan Perudagidek zavodni Meksikaga kurish xulosasiga kelishdi. Ishlab chikarishni

yulga kuyish va rejalashtirish uchun Meksikaga moslashuvchan va xamda ispan tilida gapiradigan perulik mutaxassislarni junatdi. 3. Xorijga ishga yuboriladigan personalning ba’zi shaxsiy xarakteristikalari Texnik xabardorlik. Maxalliy kadrlar xorijliklar salbiy munosabatda buladi. Ularning uylashicha xorijliklar ularga karaganda malakali xisoblanmaydi, xamda baland ish xaki oladilar. Boshkaruvchi, ekspatriant-menejerlar va maxalliy menejerlarning fikricha xorijiy filialga komandirovka kalinganda ishga yaxshi moslashib olish asosiy muvaffakiyat omili xisoblanadi. Ammo xorijda muvaffokiyatli ishlash uchun boshka xarakteristikalar xam muxim. Ekspatriant birinchi urinda bosh firma tomonidan beriladigan texnik talablarni yaxshi bilishi lozim. Undan tashkari u xorijiy spetsifikaga, masalan, eskirgan uskuna va inshootlar, mexnat unumdorligini boshka me’yorlari, firma ichida resurslarni kam samarali taksimlanishi, kreditlar olishdagi kiyinchilik va ommaviy aloka vositalaridan foydalanishning cheklanganligi. Ekspatriant filialda kabul kilinadigan karorlari korporatsiyaning global me’yorlariga mos tushishi uchun butun korporatsiyani global siyosatini yaxshi bilishi lozim. Shu sabablar tufayli boshkaruvchilar filialga boshkarishga yuborishdan oldin asosiy firmada bir necha yillar davomida ishlash tajribasiga ega bulishi kerak. Moslashuvchanlik. Firmalar ekspatriantlar tanlab olishda fakat texnik xabardorlik mezoniga karamasdan, yangi madaniyat birikish muvaffakiyati uchun moslashuvchanlik kobiliyatining uch tipi zarur: 1. Uzini saklash kobiliyati bulishi zarur; masalan, asabiy vaziyatni yengillashtirish kobiliyati, uziga bulgan ishonch. 2. Maxalliy kadrlar bilan kanoatlantiradiagn munosabatlarni tashkil kilish kobiliyati;

3. Ekspatriantlar xamma narsani tugri uzlashtirish uchun yordamlashadigan bilishlik kobiliyati. Agarda menejerda shu kobiliyatlardan biri bulmasa, u vazifasini yaxshi bajara olmasligi mumkin. Xamda juda bulmaganda ekspatriant uz xoxishi yoki kompaniya karoriga asosan xorijiy filialdan ketishga tugri keladi. Xorijga yuborilgan oilalar atrof-muxitga moslasha olmaganligi tufayli uyga kaytishga majburligi yoki yomon yashayotganlar xakida turli xil fikrlar mavjud. Firmani baynalminallashuvi komandirovka buyicha bevosita sarflar va natijalarga erishish maksaddagi xarajatlar xodim yoki oilasining moslasha olmasligi sababli talab allakachon shakllangan oila xayotini buzadi, ayniksa rivojlanayotgan mamlakatlarda menejerlarni katta defitsiti paydo bulganda, bunda xorijiy tayinlashdagi muvaffakiyatsizlikning asosiy sababi oilaning yangi shart- sharoitlarga moslasha olmasligidir. Komandirovka tufayli oila turmush tarzi, odatiy magazinlarni uzgartirishi, yangi maktab sistemasiga, ish yuritishning notanish usullariga kunikishi lozim. Undan tashkariinsonni kullab-kuvvatlaydigan yakin dust va karindoshlari vatanida koladi. Lekin shunday odamlar borki ular boshka davlatdagi xayotiga oson moslashadi, agar komandirovka kilish zaruriyati tugilganda xuddi shunday xarakterdagi insonlarni tanlash maksadga muvofikdir. Ba’zi firmalar xorijda ishlash tajribasiga ega maxsus guruxga ega va fakat ularni xorijga junatadilar. Anik muddatli va tugash muddati kursatilmagan komandirovka urtasidagi farkni bilish lozim. Kancha kup odamlar komandirovka tugash muddatini bilsa, shuncha tez ular ishni uddalay oladilar. Maxalliy muxitning ta’siri. Ekspatriant shaxsiy tuzilishidan kat’iy nazar maxalliy muxitning salbiy ta’siriga uchrashi mumkin. Misol uchun: menejerni shaxsiy obrusi tan olinishi uchun kanchadir vakt zarur, ekspatriantga esa komandirovka muddati yetmaydi. Kupincha maxalliy xodimlar xorijliklar yaxshi lavozim berilgan va ularga karaganda kup ish xaki tulaydideb uylaydilar. Shunday bulishi mumkinki

xorijiy boshkaruvchi umum firma maksadlarga erishish uchun taniksiz karorni kabul kilishi mumkin. Agar xorijliklarga nisbatan salbiy munosabatlarni kushadigan bulsak, ekspatriantga uz ishini muvaffakiyatli bajarish kiyin buladi. Shuning uchun nomzodni xorijga komandirovka kilish predmeti sifatida xam karalmaydi. Masalan: Janubiy Afrikadagi kora tanli menejer, Liviyadagi yaxudiy, Yaponiyadagi boshkaruvchi ayol ish olib borishda muammolarga uchrashi mumkin. Fakatgina bu savol buyicha mustaxkam ommaviy fikr va kolaversa AKSH Kongresini kompaniyalarning xorijdagi faoliyatlarini va antidiskriminatsion charolarini kullab-kuvvatlovchi yangi konun mavjuddir. Lekin kompaniyalar xodimlarining xorijga olib ketilishini juda jiddiy kabul kilishlari mumkin. Masalan, ayollarga bulgan munosabatlar kuyidagicha xarakterlanishi mumkin: ayollar erkaklarga buyruk bermasligi kerak; ayollar uta emotsionaldir, ularning urni uyda; buyurtmachilar ular bilan ishlashni xush kurmaydilar; kul ostidagilar ular fikrlarini jiddiy kabul kilishmaydi; ularda ogir soxalarda ishlashga bardosh yetishmaydi; ular erlarining karerasini buzishni xoxlashmaydi. Mana shularga asoslanib, firmalar juda kam xollarda xorijiy filiallarning boshkaruviga ayollarni tayinlamaydi. Lekin uz mamlakatidan tashkarida ishlashga karamasdan xamma narsani uddalaydigan ayollar mavjud. Ammo ular kupincha sanoat ishlab chikarish soxasida emas, balki Yaponiya, Tailand va Indiya kabi xududlarning xizmatlar soxasida uchraydi. Chunki bu davlatlarda ularni avvalo xorijiy fukaro va undan keyin ayol sifatida kabul kilishadi. Xorijda ayol jinsidagi boshkaruvchilarning usha yerlik axoli tomonidan ijobiy Kabul Kilinishi tugrisida kursatmalar ishlab chikilgandi. Unga kura yoshi katta, oliy toifali, mexnat

iyerarxiyasida bir necha marta kutarilgan va shular natijasida katta mavkega ega bulgan ayollarni tanlash maslaxat beriladi. Usha yerlik raxbariyatga nomzodning yukori kvalifikatsiyasi tugrisida va ayol boshkaruvchini boshkaruvda usha yerlik ayollar ishlayotgan joyga tayinlash lozimligi xakida oldindan axborot berish maksadga muvofikdir. Bundan tashkari bu komandirovka muddati oddiylariga karaganda uzunrok bulishi kerak, zero u uziga nisbatan tashki muxit reaksiyasiga moslashib olsin. Komandirovkadan sung yuzaga kelishi mumkin bulgan xolatlar. Repatriatsiya muammolari: Uzok muddatli komandirovkadan kaytgandan sung uch muammoni xal kilishda kiyinchiliklar paydo buladi. 1. Shaxsiy moliyaviy axvol 2. Uz korporatsiyasidagi uzgargan sharoitlarga kayta moslashish 3. Uz mamlakati xayotiga moslashish Komandirovkaga junatiladigan ekspatriantlar: xorijda turib bir kancha moliyaviy imtiyozlarga ega bulishadi, ular eng yaxshi rayonlarda yashashi mumkin, ularning bolalari eng yaxshi xususiy maktablarda ta’lim olishlari mumkin, ularni yukori tabaka xisoblashadi, ayniksa oldingidan kuprok pul yigishlari mumkin. Lekin uz mamlakatiga kaytish bilan bunday nisbatan yukori xayot tarzi yukoladi. Oldingi komandirovkadagidek xayot tarzini ushlab turish uchun u kursatkichlarga kurauz talabini 1,5 barobar kupaytirish lozim. Kaytib kelgandan sung kupgina xodimlar shunday xolatga duch kelishadiki, u yukligida uning xamkasblari unga nisbatan yukorirok mansabga chikihgan va endi u nisbatan kamrok mustakillikka ega buladi. Undan tashkari ijtimoiy mavkening tushishi bilan boglik xolda uning oilasi kaytgandan sung mamlakatdagi maktablarga va xayotning boshka soxalariga kayta moslashish ancha ogir buladi. Shunaka xolatlarni yumshatish uchun xizmat safaridagi shaxsni iloji boricha vaktlirok uning yangi ishi xakida ma’lumot berishi, uy-joy masalasida yordam berish maksadga muvofikdir.

Xizmat buyicha siljish. Xorijga boshkaruv ishiga tayinlash xodim karerasini xar xil natijalar kursatish mumkin. Ma’lum muddat xorijda xizmat safarida bulganlarning fikriga kura va yukori mavke boshkaruvchilar karerasiga karaganda: xorijda ishga tayinlanish uzok muddatga xodimning korerasiga umuman ta’sir kilmaydi. Lekin xorijga xizmat safarini kareraga salbiy va ijobiy ta’sir kilganigayetarlicha misollar bor. Individual farklarga kushimcha xolda kompaniyalar buyicha xam farklar mavjud va ular firmaning umumiy faoliyatiga xorijiy operatsiyalarni roli mikdori, ichki va xalkaro faoliyatiga kanchalik aralashishi, bosh firma va filiallar personallari urtasidagi kommunikatsiyasi kabi omillarga boglik buladi. “Djeneral Motors” misolida kuradigan bulsak xalkaro mexnat tajribasi mansab buyicha siljishga kanday ta’sir kiladi: DMning bor yugi 3 yukori boshkaruvchisi AKShdan tashkarisidagi korxonalarda uzok muddatli xizmat safarida bulishgan. Boshkaruv personalining 83%ining xech kanday xalkaro mexnat tajribasiga ega bulmasdan turib xizmat zinalaridan kutarilish esa bu tajribaning kareraga xech kanday ta’siri yukligidan dalolat beradi. Shunga karamasdan bu xolat DMning xorijga muvaffakiyatga erishishiga karshilik kilmadi. Bu korporatsiya AKShning eng katta eksportyorlaridan biridir. Uning maxsulotlari esa xorijda, ayniksa Buyuk Britaniyada va Germaniyada yetarli darajada rakobatbardosh. Uning ichki ishlab chikarishni diversifikatsiyalashga karatilgan tashkiliy va kadrlar siyosati umumkorporativ strategiyaga tulaligicha mos keladi. Shunday bulsa xam 1989 yilda DM xar yili 3 oydan 12 oygacha muddatga urtacha mavkedagi amerikalik menedjerlarni xorijga junatish tugrisida karor kabul kildi. 1990 yilda esa bu mikdor 20 tagacha yetdi. Lekin kam xorijiy mexnat tajribasiga ega bulgan shaxslar katta kompaniyalar boshkaruv iyerarxiyasida yukori mavkega erishishadi.

Chet elda bulimlariga ega bulgan kompaniyalar xorijdagi filiallarda ishlaydigan va uz ish faoliyatlarining kupchilik kismini chetda utkaza oladigan xalkaro toifadagi menejerlarning malakasiga juda boglikbuladi. Ular odatda bosh korporatsiyalar yukori boshkaruv mansablariga ega bulmaydilar, lekin kupchilik xollarda ulardan kuprok majburiyatga va ish xakiga ega buladilar. Chet eldagi xayotga kizikadigan kupgina odamlar shundan boshka narsaga intilmaydilar. Boshka kompaniyalarda esa ikkinchi kompaniyaning kafilligiga karamasdan chetga ishchilarni xizmat safariga junatish .kori xavf-xatarga ega buladi. Ushbu muammolarga xolisona baxo berib “Ford” kompaniyasining vitse-prezidentlaridan biri shunday degan edi: “Ford” kompaniyasining kupgina xodimlari uchun (boshkaruvning urta va undan yukori darajadagilar) chet elga ishga yuborish ularning ish faoliyatlari uchun salbiy okibatlarga olib keladi”. Bu xolatga ikki narsa sabab bulishi mumkin. Birinchidan, xizmat safaridan kaytgan xodimning firmainng bosh bulimda ishlay olishi xakida xech kim kizikmaydi. U chetda ishlayotganida uning oldingi urni bush kolmaydi va kaytib kelganidan keyin uning egallagan xodimni ishdan bushatib bulmaydi. Ikkinchidan, “Djeneral Motros”kompaniyasining raxbari aytgan ediki, ya’ni u uz firmasida bush ish urinlarini xech kachon bilmas edi, agarda uning dusti uni yukori mansablarga ega bulish imkoniyatlari xakida tanishtirib bormaganida. Uzok chet el safaridan kaytish borgan sari chalkashib ketadi, ya’ni texnologiya bilan ishlagan, balki unga usha joyning siyosati xam uz ta’sirini utkazgan xisoblanadi. Chetdagi filiallardan kaytgan xodimlarning ish faoliyatlari bilan boglik bulgan muammolar yuzaga kelganida bu usha xodimlarni chetda ishlashga undaganlarga kushimcha kiyinchiliklar keltirib chikaradi. Ba’zi kompaniyalar xodimlaning ish faoliyati uchun xavf-xatarningmavjudligini tan oladilar va xodimning chetga ishga ketishini ragbatlantirishga xar doim tayyor buladilar. Bu muammoni yechish uchun kupgina kompaniyalar xodimning ish faoliyatini rejalashtirayotganda chetga

buladigan xizmat safarlarini oldindan kurib chikishadi va asosiy kompaniyada xodimning xukuklarini ximoya kiladigan raxbarlar muassasasini tashkil kiladilar. Ba’zi bir firmalar xizmat safaridan kaytgan xodim oldingi lavozimidan past bulmagan ishga ega bulishi xakida yozma kafolat xam berishadi, xuddi “Dou Kemikl” kompaniyasi kabi. Chet elda ishga tayinlanmagan xodimlarga kelajakda kanday lavozimga ega bulishlari xakida kompaniyalar kafolat bermaydilar. Bosh kompaniyaga ishga junatiladigan maxalliy kadrlar boshka muammoga duch kelishadi. Agar bu xodimning filialdagi lavozimini kutarish debkaralsa, u xolda bosh ofisga ishga utish doimiy bulishi xam mumkin. Ekspatriant (emigrant)larga xak tulash. Agar Amerikaning biror kompaniyasi Buyuk Britaniyadagi filialidagi yiliga 50 ming AKSH dollari ish xaki oladigan moliya bulimi boshligini Italiyaga ishga junatsa (u yerda uning ish xaki yiliga 60 ming AKSH dollariga tugri keladi), unga Italiyada kancha oylik belgilashi kerak buladi? Yoki italiyalik xodim Angliyaga junatilsa, unga kancha ish xaki berish kerak? Kaysi valyutada: dollar, funtsterlingda yoki liradami? Kaysi davlatning mexnat konunchiligi bu xollarda amal kiladi? Kanday kushimcha imtiyozlar unga nisbatan kullaniladi? Bu xodimlarni chetga ishga yuborishdagi muammolardan ayrimlari xisoblanadi. Firma bir tomondan xarajatlarni oshirib yubormasligi kerak, ikkinchi tomondan esa xodimni ragbatlantirib xam turish kerak. Xodimning chetda ishlashi uchun zarur buladigan kompensatsiyaning shakli va mikdori xodimning shaxsi va ma’lum bir davlat orkali aniklanadi. Chet elga fakat bitta xodimni yuboradigan kompaniyalar xar bir xolat uchun aloxida kompensatsiya mikdorini belgilashlari kerak. Kompaniya ishlab chikarish faoliyatini chet elda kengaytirishda xar bir ish xakini aloxida belgilay olmaydi. U xolda bir xil turdagi ishga turlicha ish xaki oladigan ikkita xodim bulib kolishi mumkin, bu esa tengsizlikka olib keladi. Xazmat safariga yuborishning kelishilgan

shakli ishlab chikilmas ekan, ba’zi xodimlarga ularni chetga junatishga kundirish uchun kuprok xak tulanaveradi. Yashash xarajatlari. Chet elga ketadigan odamlar uchun yashash xarajatlari kupayib ketadi. Bu asosan ularning ma’lum bir xildagi xayot tarziga urganganliklaridan kelib chikadi, ya’ni yangicha sharoitda bu ularga kimmatga tushib ketadi va bu xayot tarzini uzgartirish oson bulmaydi. Boshka sababi esa - sportni bilmaslik, ma’lum ozik-ovkatlarni xarid kilishni tuxtatish va ba’zi bir bayramlarni nishonlamaslak yoki uz ona tilidagi teledasturlardan bosh tortish yoki ularning farzandlari uylaridan uzokda, balki chet elda ukishga majbur buladi. Yangi madaniyatga kunikish kabi muammo xam mavjudki, uning natijasida turli psixologik uzgarishlarga olib kelishi mumkin. Bu kabi uzgarishlarga kunikishning zarurligini xisobga olgan xolda kompaniyalar kupgina xodimlarning ish xakiga ustamalar xam tulashadi. Ba’zi bir joylarda yashash sharoitlari ogir ekanligini xech kim rad etolmaydi, masalan, iklimning ogirligi yoki atrov-muxitning soglikka zararligi, siyosiy axvolning bekarorligi yoki galayonlar, bularinng barchasi xodim va uning oilasiga xavf tugdiradi. Oxirgi vaktlarda davlatga karshi ba’zi guruxlar turli davlatlarda xizmat safaridagi xodimlarning bolalarini ugirlashgan va pul talab kilishgan. Bunga misol kilib “Ford”, “Kodak” kompaniyalarining chetdagi xodimlarini keltirishimiz mumkin. Pul talab kilish maksadida bolalarni ugirlash va terrorizm kabi illatlar kompaniyalarni nafakat nomavrid yashash sharoitlari uchun ustama xak tulashi, balki xodimlarni bolalarining ugirlanishidan sugurtalashga xam majbur kilib kuydi. Bundan tashkari kompaniyalar xodimlari va ularning oila a’zolarini bu tarzdagi xavf-xatarlariga tayyor turishini taklif kilishdi. Jabrlangan oilalar kompaniyalarning pul tulab kutkarib olish paytidagi muzokaralarda notugri yul tutganlaridan arz kilishdi; aksionerlar esa pulni tulamaslikni talab kilishdi.

Oila daromadi va xolatidagi potensial uzgarishlarining okibatida ayniksa ogir xisoblashadi. Oilaning xamma a’zolari uz davlatlaridagi mexnat kilish xukuklariga ega edilar, boshka davlatda esa xizmat safaridagi xodimdan boshka xech bir oila a’zosi ishlay olmaydi. Valyutani tanlash. Odatda ekspatriantlarga ish xakini (xar doim emas) maxalliy va ma’lum mikdorini uz davlatining valyutasida tulanadi. Bu unga uzining valyutasida jamgarishga imkon beradi, xamda ish xakining shu kismidan solik tulashdan ozod buladi. Kompaniya tomonidan ish xakining bir kismini uz mamlakat valyutasida tulashi erkin muomalada valyutadagi xarajatlarni maxalliy operatsiyalarga kiritilishiga, valyutalarni ayrboshlash ustidan nazoratni mavjudligiga va komandirovkaga junatilgan odamni uzining kattik valyutasini erkin bozorda almashtirib kuprok maxalliy valyutani olishiga boglik buladi. Uzoklashgan xududlar. Kupchilik yirik xalkaro loyixalar shunchalik uzoklashgan xududlarda amalga oshiriladiki, KMK u yerlarda kulay sharoitlarni yaratish yoki boshka ragbatlantirishlarsiz u yerlarga borib ishlovchilarni topishlari kiniy. Masalan “Lokxid Eyrkroft” kompaniyasi uzining amerikalik ishchilari uchun Saudiya Arabistonida shaxsiy teleradiostansiyasini yaratgan. “INKO” firmasi esa uzini AKShlik mutaxassislari uchun Indoneziyada maktablar, kasalxonalar, cherkovlar, supermarketlar, golf uyini uchun maydonlar, yaxt-klub, motellar va restoranlar kurib yergan. Boshka joylarga karaganda uzoklashgan xududlardagi ekspatriantlar xodimlarga nisbatan munosabati birmuncha boshkacharok. Kuprok odamlar sonini kurilishga va obe’ktlarni ishga tushirishga jalb kilish uchun KMK odatda kiska muddatli kontraktlarni yukori xak evaziga taklif etadilar. Zarur bulgan ishchi kuchini kup kismini chetdan jalb kiladi. Kupchilik odamlar bu takliflarga ular uchun nokulay sharoitlar mavjud bulsa xam rozi buladilar, chunki bu taklif ular uchun kiska muddatlarda pul jamgarishga imkoniyat beradi.

Menejerlarni kidirish va tanlash. Kolledj bitiruvchilarining tanlovi. Xalkaro kompaniyalar korxonalari joylashgan mamlakatlardagi kobiliyati odamlarni tanlan maksadida AKSH va boshka mamlakatlar universitetlarining bitiruvchi kontengenti bilan tanishib chikadilar. Lekin bunday yondashuv uzining kamchiliklariga xam ega, chunki bunday korxonalarda yetarli ish malakasiga ega kadrlar kamomadi sezilarli darajada yukori. Yosh xodimlarning malakasi oshgan sari ularni yukori lavozimlarga kuyishadi. Bu korxonalarni ekspatriantlarga bulgan extiyojini kamaytiradi.Yana shu kompaniyalar uzlarining yurtdoshlarni odatda AKShda joylashgan korxonalariga ishga yollaydilar, zarur texnik malakaga ega bulmaguncha. Bir kancha kompaniyalar kadrlarni xisobga olish tizimini markazlashtiradilar va bu tizim xam maxalliy, xam chet eldagi kadrlarni uz ichiga oladi. Ular xakda nafakat normal texnik va demografik ma’lumotlar , balki chet tillarni bilish kobiliyati, chet elda ishlashga tayyordligi va moslashish kobiliyati, testlarining natijalari bor. Xorij boshkaruvchilarini xisobini yuritish birmuncha kiyin, chunki agar kompaniya ushbu korxonaning 100% kamrogini egalik kilsa, boshka oksionerlar bu xisobni yuritishga norozi bulishlari mumkin. Bundan tashkari davlatlar urtasida axborot almashuvini cheklanishi boshkaruv kadrlarini markazlashgan ma’lumotlar bankidan foydalanishni tuxtatib kuyishi mumkin. Moslashuvchanlik kobiliyatini baxolash. Kompaniyalar xodimlarni moslashuvchanlik kobiliyatiga karaganda texnik kobiliyatlari xakida kuprok e’tiborlarini, predmeti bulgan uzok muddatli xorij komandirovkalari, moslashuvchanlik kobiliyatini baxolashga kiritishlari zarur. Masalan, mamlakat ichida lavozimlarni uzgarishi okibati kuchishlarga yaxshi moslashgan yoki xalkaro tashkilotlarda ish malakasiga ega bulgan xodimlar xorijdagi ish sharoitlariga xam yaxshi moslashadilar. Bundan tashkari ayrim kompaniyalar xar xil test usullaridan biri “Boshlangich identifikatsiya Dasturi”dir,

bu dastur orkali u yoki bk shaxsni ma’lum bir sharoitga moslashish kobiliyatini baxolaydi. Bir nechta boshka testlar yordamida inson xarakterini shunday kirralari baxolanadiki, ular odamni xulk atvorini uzgartirishiga tayyorligini kursatadi. Bunday testlarga “Minnesota kupmartalik shaxsni baxolash, xarakter karralarini Juilford-Simmerman buyicha aniklash” va “Ell-Port-Vernon kimmatliklarni aniklash tizimi”. Juda kam kompaniyalar komandirovkaga ketayotgan xodimlarning turmush urtoklari bilan testlar va suxbatlar utkazadilar. Bu testlarni utkazish zarur. Chunki komandirovkaga ketayotgan xodimga nisbatan uning oila a’zolari uchun yangi sharoitlarga va muxitlarga moslashish kiyindir. Erning boshka davlatga ishga yuborilishi u uchun lavozimga kutarilishdir, lekin ayni ayoli uchun usha yerda xamma narsani boshidan boshlashi kerak buladi, u yerga moslashish, kundan-kunga u yerga urganish va yangi joyda xujalikni yangicha olib borishi kerak. Uz dugonalari va oila a’zolaridan ajralish xotini uchun yolgizlikni olib keladi. Shuning uchun uz eridan kullab- kuvvatlanishni axtara boshlaydi. Lekin erning yangi ish lavozimi tufayli bush vakti kiskarishi asosiy maksadi yangi joyga moslashishni bilibgina kolmay, balki oila mustaxkamligini xam tekshirishdan xam iborat. U esa ish lavozimini kanday tarzda bajarilishini aniklab beradi. Boshka mamlakatlarda ish faoliyatini yuritish uchun aloxida kompaniyalar personalni tanlash va tayyorlash tartibini murakkablashtiradilar. Shunga karamay bu asperantlarni taxlili tanlash tartiblarini murakkabligi va moslashuvchanlik urtasidagi ijobiy bogliklikni kursatadi. Biznes maktablari uzlarining ukuv programmalarini milliylashtirishni kengaytirmokdalar. Lekin ular talabalarni xalkaro kompaniyalarda ish urganib uz malakalarni oshirishlari tugrisida bir fikrga kelinmagan. Mana shu borada 2ta yondashuv yuzaga kelgan: 1. Xududlar buyicha boshka mamlakatlardagi yoki tarafni urab turgan maxsus bilimlar, ma’lumotlarni urganish va ularni bevosita uzatishni amalga oshiradi.

2. Kishilar bilan uzaro alokaga tayyorgarlik. Bu ikki yondashuvni birinchisini oladigan bulsak u uzaro karama-karshiliklarni bartaraf kilishi mumkin. B uyondashuvlar insonga an shu yulni urganishda muxim tayyorgarlik vazifasini utaydi va bu albatta foydadan xoli emas. Yollashdan keyingi tayyorgarlik. Kupgina xodimlar xali xam uzlarini yukori kursatishi maksadida kompaniyani ichki saloxiyatini boshka global maksadlardan ustun kuyadi, yoki bulmasa xalkrao operatsiyalarni amalga oshirish borasida raxbarlikka tayyorgarlik darajasi pastligi sezilib koladi. Ana shu yondashuvlardan biri kishilarni chet ellarda til urganish va davlatini urganish uchun maxsus tuzilgan. Undan keyingi yondashuv esa xalkaro biznesni yaxshi amalga oshira oladigan menejerlarni tayyorlash maksadida universitetlarga tavsiya etiladi. Menejerlar tayyorlovchi ichki dasturlarga misol kilib ukuv markazi bulib xisoblanuvchi korporatsiyalar : “Djeniral miyoya” va “Seleniz”ni olish mumkin. Bu yerda dastur uzga muxit yordamida bilim uzatish mundarijasidan iborat. Keyingi yondashuv — bu davlat ichidagi tanishuvdan iborat. Keyingi metod kuyidagilardan iborat: ya’ni bunda usha mamlakatdagi firma uzida ish joylarini urganidi, boshka davlatdarda ishlamokchi bulgan xodimlar ba’zida nimalarga e’tiborini karatish kerakligini anglab yetmaydilar. Shu boisdan chet elga chikayotan personal katta axborotga ega bulishi zarur. Bunda u yerda ishlash uchun kerakli konun koidalar taxlil kilinadi ya’ni ish xaki, yashash joyi, sharoit, yuksak bilimga egalik xissi, tovarlar transportirovkasi va kaytish bilan boglik muammolar. Mexnat bozoridagi tafovutlar. Chet davlatlarda ishlab chikarishni yulga kuyayotgan kompaniyalar ma’lum koidalar asosida shu davlatda kechayotgan jarayonga karab maxsulotlarni ikkilamchi turlarini ishlab chikaradilar. Tashkilotga kanday va kancha sonli mutaxasislar kerakligini oldindan tajribalar yakkol kursatib beradi. Ana shu

tajribalardan kelib chikib kompaniya xar bir ishchi xizmatchiga kaysi mansab egaligi lozimligi xakida tasavvur xosil kiladi. Mos keluvchi texnologiyalar Chet eldagi tashkiliy tuzilishni uzlashtirish borasidagi kompaniyani urinishi xavf- xatarni keltirib chikaradi, ayniksa rivojlangan davlatda faoliyatni kuzlayotgan bulsa. Birinchidan, mexnatga to‘lanadigan ish xaki yukori darajada bulgan davlatda kul mexnatini uskunalar bilan almashtirish iktisodga bir tarafdan zarar keltirishi mumkin. Ishlab chikarishni keng kulamli mexnat usuli yukori amaldorlarga ma’kul kelishi mumkin, lekin bu oddiy xalk noroziligini keltirib chikaradi. Tugri bir tarafdan rivojlangan mamlakatda bir taraflama eskirgan uskunalarni urniga ishlab chikarishni keng kulamli mexnat usuli bir oz bulsada mexnat operatsiyasini amalga oshirishga yordam beradi. Kupgina munozarachilar shuni tasdiklaydilarki ya’ni kup milliy kompaniyalar (MNK) kup xollarda mexnat kulamli emas kapital kulamli ishlab chikarishni tashkil kiladi. “Uxshash texnologiyalar” atamasi kaysi muxitda texnologiyadan optimal darajada foydalanish kerakligini kuzda tutadi. Bu tushuncha mexnattalab mamlakatlarda mos kelishini anglatadi. Shubxasiz ishlab chikarish bazasini tashkil etish tendensiyasi bir narsaga ya’ni sanoati rivojlangan davlatlarda insonlarni mexnatini iktisodiy jixatdan ta’minlashga karatilgan. Ma’muriy boshkaruv sistemasi “unumdorlik bir kishi xisobiga” mezoni orkali kurilishi mumkin. Lekin bunday mezon fakatgina sanoat jixatdan rivojlangan davlatlarga mos keladi. Shu bilan birga rivojlanayotgan davlatlarni kupchilik tashkilot a’zolari ulkan korxonalar kurishga intilmokdalar, bu bilan ular jaxonga

uzbekiston davlatlarining sanoatlashtirish yulidan izchil va tez sur’atlarda rivojlanayotganliklarini bildirib kuymokchilar. Anik misollar shuni kursatadiki, MNKlar yuksak texnologiyalarga katta kizikish bilan karayotganligi ularni xisobi buyicha masalan kutarish-tushirish mexanizmini inson kul mexnati bilan almashuvi foydali ishchi kuchi va arzon mexnat baxosi bilan farklanadi, xali xam rivojlanayotgan mamlakatlarda ishsizlik davom etmokda va bu asosiy ijtimoiy- iktisodiy masalalardan biri xisoblanadi va shu bilan birga ishsizlar kachon va kanday ishlab chikarishga jalb kilish muammosi yuzaga keladi. Ishchi kuchining xalkaro xarakatchanligi darajasi. Kupgina sanoati rivojlanayotgan davlatlarda ishchi kuchi yetishmovchiligi muammo keltirib chikaradi va chetdan immigrantlar olishga majbur buladi. Biz kupgina xalkaro migratsiya bilan boglik axborotlarni joylashtira olmaymiz, shuning uchun kup sonli immigrantlar nokonuniy yullar bilan kirib kelmokda. Bir kancha ma’lumotlar xavotirni yuzaga keltiradi, masalan, ishchilarni uz uylariga yuborayotgan pullari mikdori ularni eksport darajasini yukoriligidan dalolat beradi. Ishchi kuchi unumdorligi muammolari. Masalan Yangi Zellandiyaga uxshagan davlatlarda Fidji va Tongo orollarida ishlovchilarga fakatgina ma’lum faslda ya’ni 3-6 oyga ishlashga kelishga ruxsat berilgan. Kup xollarda esa ishchilar oilasini uzok muddatga tashlab ketadilar va ular uzga mamlakatlarda mumay pul topish maksadida kolib ketadilar. 70-yillar urtalarida ispaniyalik ishchilar uz uylariga kaytganliklari uchun Fransiya sezilarli ravishda ishchi kuchini kiskartirgan. AKShda esa 80-yillarni oxirida koreys muxandislarini kirishi takiklangan. Yana bir noaniklik chet ellik immgrandlar bilan boglik ya’ni ularni kanday kilib kirishini chegaralash. Shuning uchun sanoati rivojlangan davlatlarda uzini ichki potensial ish urinlarini saklab kolish maksadida chet ellik ishchilarga yul berilmaydi.

Xattoki kupgina kompaniyalar kup immigrantlar kabul kilganlarida iktisodiy faslni pasayishi natijasida immigrantlar ketib kolgan va usha davrda davlatni kupgina ishchi kuchi boshka mamlakatlarga okib ketavergan va kompaniyalar uzlarini rivojlanishjarayonlarini yana noldan boshlashlariga tugri kelgan. Bandlilikdagi uzgarishlar. Kapitalni xarakatlantirish MNK usullarida xisoblanadi. texnologiya va boshkaruvchi personal ishchi migrantlarga dunyoni turli chekkalarida talab konikish xosil kiladi. Zavod, fabrikalar tashkil kilish uchun kompaniyalar chetdan katta mikdorda ishchi kuchi olib kiradi, ya’ni axoliga ijtimoiy xizmat kursatish uchun. Xatto axoli yashaydigan joylarda faslli ish davrini boshlashi bilan joy masalasi muammo bulib koladi, bu esa kompaniyani xam axoliga xam ishchi kuchiga gamxurligini talab kiladi. Ishchi kuchi okimidan foydalanish turli davlatlarda mexnat doirasida kushimcha muammolar keltirib chikaradi. Masalan, XX asrni boshida AKShda chetdan kelgan ishchilar kup bulgan, ular asosan ogir ishlarda ishlashgan. Bir millatga mansub ishchilar u yokda bular esa bu yokda, shu bois u yerda separatistik karashlar mavjud bulgan. Bu vokea xozirgi kunda xam real vokeilikka ega ya’ni masalan, Garbiy Yevropaga Markaziy Yevropadan chex, polyaklar kelib ishlashmokda, ular maxalliy tilni yaxshi bilmaydi, shu sababli ular va davlat urtasida vositachilar paydo bulgan, bu esa albatta korxonaga katta zarar keltiradi. Mexnatga xak tulash. Mexnatga xak tulash borasidagi siyosat va tajriba bevosita kompaniyani rakobatbardoshligini belgilab beradi, ishchi urinlarini tashkil etishga yordam beradi. Ba’zida ishchi kuchi xarajatlari farklari xar xil davlatlarda turlicha buladi va bu urinda kamchikim kompaniyalarni imtiyozi yukori buladi va chet el kompaniyalari bilan bemalol rakobatlasha oladi.

Mexnatga ish xakini xajmi kapitalni biznesga kay darajada jalb kilinganligiga boglik. Ma’lum bir xududda anik bir soxadagi talab va taklifni kay darajada shakllanganligi ana shu xududdagi xayotiylik darajasi, konunni kay darajadaligi va mexnat birjasini ishchilarda kay darajada kizikish uygotayotganligi bilan bevosita boglik. Xak tulash asosan kuyidagilar bilan boglik ya’ni ximoyalanganlik, solik va davlat oldidagi majburiyatlar. Xalkaro kompaniyalar mamlakatda kup darajada arzon ishchi kuchi mavjud firmalarga nisbatan xakni kuprok tulaydilar. Bu kompaniyalar ishchilarini yukori ish xaki bilan ta’minlashdan asosiy maksad uzbekiston mavkeini oshirish, bundan tashkari kompaniya yangi tashkil kilingan bulsa uni rivojlanishi sust bulish mumkin va malakali xodimlar orkali bu muammoni yengib utish mumkin. Kushimcha ish xaki (foyda). Bir mamlakatdagi kushimcha ish xaki boshkasinikidan ancha fark kiladi. Ish xaki kurinishlari turlicha masalan xar doim beriladi yoki kechiktiribberiladi. Masalan Yaponiyada kushimcha ish xaki katta firmalarda ishlaydigan xodimlargi juda katta mikdorda imtiyoz beriladi, ya’ni masalan uy kurish uchun subsidiya, ssuda olish yoki bulmasa ukish shartnomalarini tulash uchun beriladi. Masalan Buyuk Britaniyada 70% avtomobillar kompaniyaga tegishli, nimaga deganda shaxsiy mulkka solikdan imtiyozlar bulganligi sababli kompaniyaga foydali, shuning uchun avtomobilni sotib olgandan kura kompaniya nomida bulgani kulaydir. Kupgina davlatlarda uziga xos kuyidagicha ish xaki turlari mavjud: yil oxirida beriladigan mukofot, bolalarga beriladigan kushimcha pullar, ta’til xisobidan mukofot. Kafolatlangan ish urni xuddi kushimcha ish xaki kabi kupgina mamlakatlarda xodimlarni bushatish kiyin yoki befoyda ya’ni kompaniyaga kutilmagan katta zararlarni keltiradi. Masalan, Germaniyada bushatilgan xodim 180 yillik ish xaki

xisobiga kompensatsiya berishlarini talab kiladi, mamlakatda ishlab chikarishni pasayib ketmasligi uchun, kompaniya uzbekiston mexnat birjasiga mana shu savol buyicha murojaat kiladi, ya’ni ana shu xodimni boshka ishga tayyorlash kerakligi xakida. Keltirilgan zararga javobgarlik. Kompaniyani noanik ishlashi, ishchini yoki uchunchi tomonni yomon ishlashi kompaniyaga yoki xodimlarga zarar keltirish mumkin. Masalan jismoniy zararga, transport vositasida yul xarakati koidalariga rioya kilmaganligi okibatida yuzaga kelgan axvol. Firma xatto nakt pullar bilan ishlashni notugri yulga kuyganligi uchun zarar kurishi mumkin. Bunda asosiy javobgarlik kompaniya yoki xodim zimmasiga tushadi. Va kompaniyani kayta tiklash yulini izlash lozim buladi. Bir mamlakatdan kushimcha ish xaki boshkasinikidan ancha fark kiladi. tashkilotni internatsionallashtirsh Naymagacha bulgan tayyorlov. Endilikda biznesni istikbollini urganish afzalligini raxbarlarga kup ukdirishga xojat oz zarurat tugiladi: Boshkarishni uziga xos xususiyati. Shu ikki shartni bor bulishi natijasida savdo tannarxi va MNK kurinishida savdo cheklanishlari yuzaga keladi. Bu esa ishlab chikarish bazasini bulib yuborishga olib keladi. Agar ish tanlash yuz berayotgan zavod MNKga kisman tegishli bulsa zavod xamkorlari va aksionerlari ishlab chikarishga yangilanish kiritishni talab kiladilar. Agar reja buyicha tuxtab kolgan ishlab chikarish kuchlari boshka joydagi integratsiyalashgan, uyushgan ishlab chikarish uchun butlovchi maxsulot ishlab chikarsa unda ish tashlash yanada jiddiyrok okibatlarga olib keladi. Bu ayniksa firma ishlab chikarishdagi kamchiliklarni kiskartirib, anik muddatga yetkazib berish tizimini joriy etishga intilayotganda juda muximdir. Buyuk Britaniyadagi “Ford” zavodlarida ish tashlash utkazilayotgan vaktda uning Belgiyadagi korxonalari xam tuxtab kolgan, chunki Britaniyaning komplektovchi narsalari bilan ishlar edi. Shu munosabat bilan jamoaviy shartnoma tuzilayotganda xalkaro

diversifikatsiyalar ijobir axamiyatga ega bulishi mumkin, lekin bu muayyan sharoitlarda amalga oshadi. Ishlab chikarishni boshka yerga kuchirish. Agar mexnat sharoiti va ishchilarning ma’lum bir mamlakatdagi talablari maxsulot ishlab chikarishni joylashtirishning minimum kriteriyasi buyicha baxolanishi ta’sir etadigan bulsa MNKga uz ishlab chikarish bulinmalarini boshka mamlakatga kuchirish xakida rasmiy isbotlangan misollar bor. “Xister” kompaniyasining direktori boshkaruvchisi Shotlandiyadagi korxonasi xizmatchilariga , agar ishchilar 48 soat ichida maoshlarining 14%ga kiskarishiga uz roziliklarini bermasalar kompaniya ikkita ishlab chikarish liniyasini niderlandiyadan Shotlandiyaga kuchirishga tayyor deb aytadi. Keyingi kuni ertalab ishchilar bu xakda kat’iy talab shaklida yozma ma’lumotnoma xam oladilar. Ishlab chikarishni kuchirish minimal ishlab chikarish xarajatlari punkti kuchishi munosabati bilan MNKda bunday punkt bor — yukligidan kat’iy nazar amalga oshishi mumkin. Bu ayniksa iktisodiyoti import uchun ochik bulgan mamlakatlarga xarakterlidir. “Fayrston”ning shina zavodlaridagi zabastovka paytida kompaniya amerka ishchilari talablarini kondirish boshka kompaniyalar ishlab chikarayotgan shinalar importi oshishiga olib keladi deb e’lon kildi. Shundan ma’lum buladiki, ishlab chikarishni dunyoning boshka regionlariga kuchirish xamisha xam MNK faoliyati natijasi bulavermaydi. Ba’zan shunday xolatlar buladiki, ishlab chikarishni kuchirish maksadga muvofik bulishi mumkin. Agar maxalliy firmalar tomonidan konkret bosim bulmasa MNK ishlab chikarishni kuchirishi kiyin. Lekin shunda xam MNK masalan Koreyada kungilsizliklarga duch kelayotgan Kanadaning ishlab chikarishni Koreyadan boshka mamlakatga kuchirgandagi effektni, ishlab chikarish xarajatlarining kamayishidan tejalgan mablagni ishlab chikarishni kuchirishdagi ma’naviy va moddiy yukotishlar rakobat uchun zaif bulib kolishi bilan solishtirib baxolashi lozim. Milliy kompaniyaning esa, masalan uz maxsulotining oshikchasini kanada bozoriga

eksport kiluvchi Koreya firmasi uning xarakatlari Kanadada u bilan rakobat kiluvchi Kanada firmasining ish bilan ta’minlanishga kanday ta’sir etishini xisobga olishi juda gumon.

O'xshashlar

Xalkaro kompaniya va TMK tushunchasi, ularni boshkarish tizimi

Loyihaning inson resurslarini boshqarish

Menejment tizimida maqsad va vazifalarni o’rni

Menejment tizimida menejerlar faoliyatini tashkil etish

Xalkaro kompaniyalarning davlat bilan munosabatlari