Xalkaro kompaniyalarning davlat bilan munosabatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Xalkaro kompaniyalarning davlat bilan munosabatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB

Ko'chirib olish

Xalkaro kompaniyalarning davlat bilan munosabatlari Reja: 1. Davlatning uz xududida xalkaro kompaniyalar faoliyatiga yondashish prinsiplari 2. Xalkaro kompaniyalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solinishi 3. Milliy kapital eksportini ragbatlantirish

1. Davlatning uz xududida xalkaro kompaniyalar faoliyatiga yondashish prinsiplari Davlat xorijiy xalkaro kompaniyalar bilan uz munosabatlarini vakolatga ega davlat muassasalari va jamoat tashkilotlarining xalkaro kompaniyalar faoliyatini barkarorlashtirishga karatilgan konunchilik, ijroiya va nazorat xarakteridagi tadbirlar tizimi yordamida tashkil kiladi. 90-yillar oxirlarida kup davlatlar milliy xukumatlarining e’tibori xalkaro moliyaviy okimlar xajmining keskin kupayishi va dinamikasining uzgarishiga karatilgan bulib, ularga kiska muddatli moliyaviy majburiyatlar, investitsion okimlar va spekulyativ kapital xarakati kiradi. Xalkaro kompaniyalar tomonidan amalga oshiriluvchi moliyaviy okimlar kabul kiluvchi mamlakatlar iktisodiyotiga bevosita ta’sir etadi, va Osiyodagi kator rivojlanayotgan davlatlar achchik tajribasining kursatishicha, ularning davlat tomonidan nomuvofik tartibga solinishi davlatdagi va dunyodagi makroiktisodiy vaziyatni izdan chikarishi mumkin. Xalkaro kompaniyalar investitsion faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning eng keng tarkalgan vositalariga milliy firmalar xissadorlik kapitalida xorijiy investor ulushini cheklash; ishlab chikarishni boshkarishdagi cheklashlar; foydani taksimlashda maksimal ulushni aniklash; litsenziyalar, patentlar berish shartlari; buxgalterlik xisobotini tekshirish kiradi. Bundan tashkari, chet el kompaniyalarining sanoatning ayrim tarmoklari, xizmat soxalariga (telekommunikatsiya, transport, aloka, televideniye) kirishiga ta’kiklar kullaniladi. Rossiyada masalan, konversiya, nodir metallarni kazib olish va ishlov berish, kommunikatsiyalar kabi xalk xujaligining strategik tarmoklari bilan boglik loyixalarda chet el firmalari ishtiroki cheklangan. Kabul kiluvchi mamlakatda xalkaro kompaniyalar xorijiy filiallarini tashkil etish maksadlarini besh toifaga ajratish mumkin:

1. Sotish bozorlarini kengaytirish. Bosh kompaniya kabul kiluvchi mamlakatda tayyor maxsulotlar ishlab chikarish yoki turli xizmatlar kursatishni tashkil etadi. Bunda chet el korporatsiyasi ishlab chikarish uchun uz maxsulot ishlab chikarish texnologiyasini, boshkarish tajribasini va uz tovar belgisidan foydalanish xukukini beradi. 2. Eksport xajmini kupaytirish. Xalkaro kompaniyalar eksportining tobora kup kismi ularning xorijiy filiallariga tugri kelmokda. Korporatsiyalar xorijiy ishlab chikarishni rivojlantirish maksadida arzon ishchi kuchi va kup tabiiy resurslarga ega kabul kiluvchi mamlakatlarga kapital kiritadi. Xorijiy filial samarali faoliyat kursatishining zaruriy sharti sifatida maxalliy va mintakaviy sigimli sotish bozorlarining mavjudligi xisoblanadi. 3. Xom ashyo materiallari bilan ta’minlash. Xalkaro kompaniyalar xorijiy filiallarining aksari kismi TMK tizimi korxonalarini, shu jumladan bosh kompaniyani tabiiy resurslar bilan ta’minlash maksadida amal kiladi. 4. Antika texnologiyalarni xarid kilish. Shu maksadda xalkaro kompaniyalar yukori ilmiy potensialga ega, ya’ni tadkikot markazlari, universitetlar, texnologik parklar, intellektual “inson kapitali” mavjud bulgan mamlakatlarda (AKSH, Yaponiya, YEI davlatlari) uz xorijiy korxonalarini tashkil kiladi. Faoliyat samaradorligini oshirish. Xalkaro kompaniyalar xorijiy korxonalari faoliyatida masshtab effekti ustunliklari, vertikal va gorizontal xalkaro ishlab chikarish integratsiyasi kullaniladi. Kabul kiluvchi mamlakat davlati TMKning kuyidagilarga yordam berishiga intiladi: - ular amal kilayotgan mamlakat ichki va tashki xavfsizligini saklash; - axolining optimal real daromad olishiga shart-sharoit yaratish va bandlik darajasini oshirishni ta’minlash; - axoli salomatligini saklash va atrof-muxit muxofazasi;

- madaniyat, texnika, fan, maorif darajasini kutarish. Turli davlatlarning uz iktisodiyotiga chet el investorlarini jalb kilish dasturlarida umumiy belgilarni kurish mumkin. Birinchidan, xamma davlatlar reklama materiallarini tarkatish, maxsus seminarlar, uchrashuvlar, majlislarni asosan davlat darajasida utkazish yuli bilan xorijiy kapital jalb kilayotgan mamlakat “obru” sini oshirishga intiladi. Ikkinchidan, bu dasturlar xorijiy sarmoyadorlarni kayd kilishda byurokratik tadbirlarni yengillashtirish va soddalashtirishni nazarda tutadi. Nixoyat dasturlarda xorijiy investorlarga moliyaviy imtiyozlar berish (bu rivojlanayotgan va utish iktisodiyoti davridagi mamlakatlar uchun xarakterli) kuzda tutiladi. Kabul kiluvchi mamlakatning uz iktisodiyotiga xalkaro kompaniyalarni jalb kilish buyicha tadbirlarni kuyidagi guruxlarga ajratish mumkin: 1) Tartibli tadbirlar – kabul kiluvchi mamlakat xududida xalkaro kompaniyalar filiallari faoliyatiga ruxsat berish tartibini soddalashtirish buyicha ma’muriy va konuniy me’yorlarni kiritish. 2) Solik imtiyozlari – chet el firmalarini solikdan ozod kilish yoki kamaytirish. Bu imtiyozlar foydaga solik solishga tegishli, shuningdek “solik ta’tillari” ni kiritish (xalkaro kompaniya xorijiy filial korxonasini ishga tushirish davrigacha foydaga solik solishdan ozod kilish), ijtimoiy sugurtaga tulovlardan ajratmalar mikdorini kamaytirish, kapital repatriatsiyasi va foydani xorijga chikarishga soliklardan ozod kilishda namoyon buladi. 90-yillarda xalkaro kompaniyalar sarmoyalarini jalb kiluvchi mamlakatlar urtasida solik rakobati keskinlashdi, negaki aynan solikka tortish xalkaro kompaniyalar joylashish urnini tobora kuprok aniklamokda. Bunday rakobat kabul kiluvchi mamlakatlar iktisodiyotiga umuman salbiy ta’sir kursatadi, ya’ni davlat daromadlari va chet el investitsiyalar kiskarishiga olib keladi. 90-yillar oxirida ayrim xalkaro tashkilotlar (masalan, OESR, YEI) milliy va xalkaro kompaniyalar

uchun solik stavkalari urtasida farklarni nazorat kilishni urnatish maksadida bu tashkilotlarga a’zo mamlakatlar solik rejimini urganish uchun ekspertlar ishchi guruxini tashkil etdilar. 3) Imtiyozli shartlarda subsidiyalar va karzlar. Bularga maxalliy moliyaviy tashkilotlarning imtiyozli shartlar bilan xorijiy investorlarga bergan kreditlari, konuniy xujjatlar bilan rasmiylashtirilgan amortizatsiya fondiga (korxonaning normal faoliyat kursatishini ta’minlovchi kapital kuyilmalarni takror ishlab chikarishni moliyalashtirishga xizmat kiluvchi maxsus fond) tulovlarning kiskartirilgan muddatlari kiradi. Amortizatsiya fondiga tulovlarga solik solinmaydi. Bundan tashkari, ayrim davlatlar xorijiy investorlarga energiya tashuvchilar uchun xak tulashga subsidiyalar va korxona xodimlari ish xakiga subsidiyalar ajratadi. 4) Savdo imtiyozlari import bojlarini kamaytirish yoki ulardan ozod kilishni ifodalaydi. Eksportga nisbatan savdo imtiyozlari eksportni moliyalash, eksport kafolatlarini berish va eksport bojlaridan ozod kilishdan iborat. 5) Xorijiy firmalar tadbirkorlik faoliyatiga kumaklashish. U erkin tadbirkorlik xududlarini (xorijiy kelib chikuvchi tovarlar odatdagi bojxona tulovlarisiz ishlab chikarilishi, kadoklanishi, saklanishi, sotilishi, xarid kilinishi mumkin bulgan kabul kiluvchi mamlakat xududining bir kismi) tashkil kilish; kabul kiluvchi mamlakat iktisodiyoti ustuvor tarmoklari rivojlanishini ragbatlantirish; konsessiyalarni (davlat tomonidan xorijiy firmaga uz mamlakati xududida faoliyat yuritish: foydali kazilmalar kazib chikarish, sanoat korxonalarini kurish va ishga tushirish va xokazo xukukini berilishi) moliyalashtirish, kapitallar bozorida davlat preferensiyalari, NIOKRni kullab-kuvvatlash; rakobatlashayotgan tovarlar va xizmatlar importini ta’kiklash; milliy valyutani devalvatsiyadan saklash choralari; karz kafolatlari, kolok mintakalar xududida tadbirkorlik faoliyatini ragbatlantirish; xususiylashtirishda ishtirok etishda namoyon buladi. 2. Xalkaro kompaniyalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solinishi

Kabul kiluvchi mamlakatda xalkaro kompaniyalar faoliyatini xukukiy tartibga solish ikki yul bilan: milliy-xukukiy va xalkaro xukukiy usullar bilan amalga oshiriladi. Milliy-xukukiy tartibga solish milliy xukuk tizimi me’yorlari va institutlarini (ma’muriy, fukarolik va b.) kullashdan iborat. Kup davlatlarda xorijiy firmalar faoliyatiga taalukli investitsion konunlar va kodekslar kurinishida maxsus konunchilik shakllangan. Ularning asosi – kabul kiluvchi mamlakatda xorijiy investitsiyalarning koidalari, shartlari va xukukiy kafolatlaridir. Kabul kiluvchi mamlakatda xorijiy firmalar faoliyatiga tegishli milliy konunchilikka kup mamlakatlar xorijiy investorga kabul kiluvchi mamlakat milliy rejimini, ya’ni xorijiy investor xukuklarini milliy korxonalar xukuklariga tenglashtiruvchi sharoitlarini takdim etuvchi nizomni kiritadilar. Bundan tashkari, xorijiy investorning kushimcha tavakkalchiligini koplash uchun kabul kiluvchi mamlakat milliy konunchiligi xorijiy investorga kushimcha imtiyozlar va ustunliklarni kuzda tutadi. Kup davlatlar konunchiligida xorijiy investorlarga notijorat tavakkalchiliklar (chet el xususiy mulkni milliylashtirish, terrorizm, foyda repatriatsiyasiga ta’kik, tashki tulovlarga moratoriy) buyicha kafolatlar mavjud. Bunda investitsion baxslarni xalkaro arbitraj institutlarida ularning tartib koidalarini kullash bilan xal kilish kuzda tutiladi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 02.02003y. 205-sonli «To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni xuquqiy himoya qilishni kuchaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» +arori bilan "Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida" O‘zbekiston Respublikasi Є onuniga muvofi є va respublikaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun yanada qulay shart-sharoitlarni ta’minlash, xorijiy investitsiyalarni ishonchli huquqiy himoya qilishning amaliy

mexanizmini barpo etish, mana shu asosda mamlakatdagi investitsiya muhitini yanada yaxshilash ma є sadida O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga xorijiy investorlarni va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni huquqiy himoya qilishni ta’minlash vazifasi yuklatilgan va quyidagi huquqlar berilgan: - xorijiy investorlarni va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni javobgarlikka tortishning asosliligini zarur hujjatlar, shu jumladan jinoiy, fuqarolik, xo‘jalik va ma’muriy ishlar materiallari bilan tanishish yo‘li bilan o‘rganib chiqish; - vazirliklar, idoralar va nazorat organlari, shuningdek mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari raxbarlariga qonun xujjatlarining aniqlangan buzilishlari, qonun buzilishini va unga olib keluvchi shart-sharoitlarning sabablarini bartaraf qilish to‘g‘risida belgilangan muddatlarda bajarilishi majburiy bo‘lgan taqdimnomalar kiritish; - mansabdor shaxslar tomonidan xorijiy investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilishi hollari aniqlangan xollarda, shuningdek adliya organlarining qonuniy talablari mansabdor shaxslar tomonidan bajarilmagan taqdirda aybdor mansabdor shaxslarni javobgarlikka tortish to‘g‘risidagi masalalarni tegishli organlar oldiga qo‘yish; - xorijiy investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning huquqlarini buzayotgan nazorat qiluvchi xamda maxalliy xokimiyat va boshqaruv organlarining xarakati yoki qarorlarini to‘xtatib qo‘yish; - jinoiy, fuqarolik, xo‘jalik va ma’muriy ishlar bo‘yicha xorijiy investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning xuquqlari va qonuniy manfaatlarini buzuvchi sud xujjatlarini davlat boji to‘lamasdan qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risida sud instansiyalariga takliflar bilan murojaat qilish;

- xorijiy investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning o‘z huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilganligi to‘g‘risidagi murojaatlarini tekshirish uchun tegishli mutaxassislarni jalb etish. Xalkaro xukukiy tartibga solish davlatlararo kelishuvlardan iborat. U ikkitomonlama va kuptomonlama asosda amalga oshiriladi. Xorijiy investitsiyalarni ragbatlantirish va ximoya kilish xakidagi ikkitomonlama xalkaro shartnomalar xorijiy investitsiyalar statusini aniklaydi va bir-birining sarmoyalari uchun kabul kiluvchi mamlakat milliy rejimini uzaro takdim kiladi. Bu shartnomalar investitsiyalarni siyosiy tavakkalchiliklardan ximoyalash tugrisidagi nizomlar va baxslarni xal kilish tartibini uz ichiga oladi. Kupgina kapital eksport kiluvchi davlatlar xalkaro ikkitomonlama kelishuvlarga kushimcha ravishda kapital chikarishni ragbatlantirish uchun uz fukarolari va xukukiy shaxslar xorijiy investitsiyalarini sugurtalashning davlat tizimlarini tashkil etishdi. Kup tomonlama xalkaro-xukukiy tartibga solish kuptomonlama universal shartnoma-kelishuvlar asosida amalga oshiriladi. Unda BMT tizimi muassasalari va integratsion birlashmalar (YEI, NAFTA, ASEAN va b.) ishtirok etadi. Xorijiy tadbirkorlik masalalari buyicha eng mashxur kuptomonlama universal konvensiyalarga 1965 yil “Kabul kiluvchi mamlakatlar va xorijiy xususiy sarmoyadorlar urtasida investitsion baxslarni xal kilish xakida” Vashington konvensiyasi kiradi. Bu konvensiyaga binoan unga kushilgan davlatlar va investorlar baxslarni xal kilish uchun Xalkaro ta’mirlash va tarakkiyot banki (XTTB) koshida investitsion baxslarni muvofiklashtirish buyicha Xalkaro markazga murojaat kilishi mumkin. Kursatilgan muassasaga murojaat etishning shart-sharoiti bulib, ularning baxsni kelishtiruvchi tadbir yoki arbitraj sudi yordamida xal kilishga yozma roziligi xisoblanadi.

1985 yil Seul konvensiyasi asosida XTTB koshida xorijiy xususiy investitsiyalarni sugurtalash buyicha Xalkaro agentlik (XXISXA) tashkil etilgan. Bu tizim buyicha sugurtachi – XXISXA sugurtalanuvchi – xorijiy investor bilan imzolangan shartnomaga muvofik siyosiy xavflar vujudga kelgan takdirda sugurtalanuvchi sugurta shartnomasida kursatilgan mikdorni tulash majburiyatini oladi. Sugurtalanuvchi uz navbatida sugurtachiga xar yili sugurta tulovini tulash majburiyatini oladi. 90-yillar oxirida Butunjaxon savdo tashkiloti (BST) doirasida savdo bilan boglik xorijiy investitsiyalarni tartibga soluvchi tizim – TRIMS (Trade Related Investment Matters) shaklida xorijiy investitsiyalarni kuptomonlama xalkaro- xukukiy tartibga solish keng tarkaldi. TRIMS doirasida milliy xukumatlar faoliyatining muxim jixatlari katorida kuyidagilarni muvofiklashtirish amalga oshiriladi: - xorijiy investorlar bilan kushma korxonalarda ishlab chikarilayotgan maxsulotlarda milliy korxonalar maksuloti ulushi (bu ushbu maxsulotlarni bojxona tulovlaridan ozod kilish sharti sifatida karaladi); - xorijiy investor korxonasining u bilan kushma milliy korxona uchun maxsulotida import komponentlar ulushi kursatilgan korxona maxsulotining eksport xajmiga teng bulishi xakidagi talab; - xorijiy investor tashkil kilgan korxonalarda eksport xajmini cheklash. BST doirasida xalkaro kompaniyalar va milliy xukumatlar sarmoyaviy faoliyatini tartibga solishning yana bir yunalishi bulib Xizmatlar buyicha bosh kelishuv (GATS) xisoblanadi. Bunday maxsus kelishuvni kullash zaruriyati tez usib boruvchi xizmatlar soxasi va ishlab chikarish eksporti kupincha telekommunikatsiya va aloka soxasida buxgalterlik va auditorlik faoliyat turlarida, axborot ma’lumotlarini kayta ishlash va dastur ta’minoti soxalarida xalkaro

kompaniyalarning xorijda maxsus ishlab chikarish filiallarini tashkil kilishini kuzda tutishi sababli vujudga keldi. 3.Milliy kapital eksportini ragbatlantirish Iktisodiyotda milliy kapital ortikchaligi sezilayotgan davlatlar uning chet elga chikarilishini ragbatlantiradi. Davlatning Xalkaro kompaniyalar eksport- investitsion faoliyatini kullab-kuvvatlashining asosiy shakllari bulib imtiyozli moliyalashtirish; foydaga solik kamaytirilishi bilan boglik yukotishlarni koplovchi maxsus kreditlash tizimi; potensial zararlarni sugurtalashning kengaytirilgan doirasi xisoblanadi. Oxirgi shakl rakobat erkinligi tamoyilini buzmaganligi va shu tarzda xalkaro kelishuvlar ta’kiklash me’yorlarini ostiga tushmasligi sababli keng tarkaldi. Bundan tashkari, turli mamlakatlarning davlat organlari uz eksporterlariga keng axborot doirasini takdim etadi. Xorijiy tadbirkorlik (shu jumladan, kapital) bilan shugullanuvchi kompaniyalar uz davlatlari kumagini olishi uchun uchta asosiy shart bajarilgan bulishi kerak: 1. Xalkaro kompaniyalarni xorijiy filiallari foyda keltirishi, ya’ni ularning texnologiyasi ishonchli ishlab chikarishni tashkil kilishi samarali bulishi kerak. 2. Xalkaro kompaniyalar xorijiy filiallari kabul kiluvchi mamlakat iktisodiy rivojlanishiga kumaklashishi zarur. Ularning texnologiyasi kabul kiluvchi mamlakat maxalliy resurslaridan foydalanishga muljallangan mexnat sigimi bulishi kerak. 3. Xalkaro korporatsiyalar xorijiy tadbirkorligi bosh kompaniya joylashgan mamlakat iktisodiyotiga – ishlab chikarish, bandlik va x.k. zarar yetkazmasligi kerak. Shunday, Janubiy Koreya moliya va iktisodiyot vazirligi kapital chikib ketishini tuxtatish uchun ichki kapital kuyilmalarni xorijga investitsiyalar sharti deb aytdi va 100 mln. dollardan ortik xorijiy loyixalarni moliyalashtirayotgan

milliy kompaniyalar ichki kapital kuyilmalar xajmini 20 % ga kupaytirishni ta’minlashi kerak. Sarmoyador – mamlakatlar xukumatlari xorijiy tadbirkorlikni ragbatlantirib, uz milliy firmalariga nisbiy afzalliklarni amalga oshirishga kumaklashadi. Masalan, YEIda investitsiyalarga kumaklashish dasturi (European Community Investment Partners Program) amalga oshiriladi. 90-yillarda uning asosida YEIga a’zo-mamlakatlar kompaniyalarini ularning Urta yer dengizi, Osiyo va Lotin Amerikasi davlatlaridagi faoliyatida kullab-kuvvatlash amalga oshirildi. YEIga a’zo-mamlakatlarning 1000 dan ortik kompaniyalari kabul kiluvchi mamlakatlar firmalari bilan kushma korxonalar faoliyatida va uzok muddatli litsenzion kelishuvlarda ushbu dastur kumagida foydalandilar. Dastur kabul kiluvchi mamlakatlarda YEI a’zo-mamlakatlari kompaniyalari loyixalarining barcha boskichlarini moliyalashtirishga yordam beradiki, unga texnik-iktisodiy asoslarni tayyorlashga grantlar, kabul kiluvchi mamlakatda kushma korxonalar tashkil kilish sharoitlarini oldindan urganishga, personal ukitishga va NIOKRga foizsiz karzlar kiradi. AKShda xorijda amerikalik investorlarni xususiy xorijiy kapital kuyilmalarni moliyalashtirish buyicha davlat korporatsiyasi – OPIK moliyalashtiradi. U amerika kompaniyalarining bevosita xorijiy investitsiyalarini siyosiy tavakkalchilikdan sugurtalaydi va ularning samarali xorijiy faoliyati uchun yana kator xizmatlar kursatadi. Lotin Amerikasi va Karib basseyni mamlakatlari iktisodiy usishini ta’minlash uchun maxsus rivojlanish dasturlari aloxida ajralib turadi. OPIK yordami kuyidagi shartlarga rioya kilinganda beriladi: a) amerika kompaniyalarining bevosita xorijiy investitsiyalarni AKShda bandlik darajasida ijobiy ta’sir kursatishi kerak; b) ular moliyaviy jixatdan oklangan bulishi va yukori foyda keltirishi kerak;

v) ular kabul kiluvchi mamlakat ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishiga munosib xissa kushishi lozim. Yaponiya Eksport-import banki yapon firmalarining bevosita xorijiy investitsiyalarini moliyalashtiradi va yapon firmalari bilan kushma korxonalar tashkil kilish uchun chet el xukumatlari va xususiy kompaniyalarga karzlar beradi. Bu bank shuningdek xorijda ijtimoiy infrastruktura loyixalarini sarmoyalovchi yapon firmalarga kafolatlar beradi. Bundan tashkari, Yaponiyada rivojlanayotgan davlatlarni investitsiyalashga budjetga solik ajratmalarni kamaytirish kurinishidagi imtiyozlar mavjud. TMK odatda bosh kompaniyalar joylashgan mamlakatlar va kabul kiluvchi mamlakatlar xokimiyat tuzilmalarida uz manfaatlarini ximoyalashni tashkil etadi. Bunda iktisodiyotni muvofiklashtirish davlat organlari xalkaro kompaniyalar istaklarini xar doim xam va darxol bajarmaydilar. Bu istaklar ba’zan milliy firmalar, ishchi va xodimlar manfaatlariga, muayyan mintaka ekologiyasiga va budjet imkoniyatlariga zid keladi. Shu bilan birga davlat iktisodiyot tarmoklarini va mintakalarni chuzilib ketgan krizisdan chikarish maksadida ustuvor rivojlantirishdan, jadal ilmiy-texnik tarakkiyot sharoitlarini yaratishdan, tarmoklar va mintakalar ichki va butun xalk xujaligida progressiv tarkibiy uzgarishlar uchun sharoitlar yaratishdan manfaatdor bulganda, u xalkaro kompaniyalarga moliyaviy stimul va davlat kapital kuyilmalari yuli bilan ragbatlantiruvchi ta’sir etadi. 90-yillarda kup davlatlar siyosatida ichki bozorlar xajmini kengayishi, iktisodiyotni tartibga solishda davlat rolini cheklash, korxonalarni xususiylashtirish, erkin savdo zonalarini tashkil kilish kabi xalkaro kompaniyalar uchun jozibali tendensiyalar namoyon buldi. Global menejer xalkaro kompaniya xorijiy filiali tashabbuslariga kabul kiluvchi mamlakat ma’muriy organlarining munosabatini oldindan kura olish muxim. Turli vaziyatlarda xalkaro tashkilotlarning kabul kiluvchi davlatlar

xukumatlari bilan kup yillik munosabatlari tajribasi xalkaro iktisodiy xamkorlikning uchta asosiy komponentini (tovarlar va xizmatlar, texnologiyalar, bevosita xorijiy investitsiyalar) mamlakatga kiritish va chikarishga karab kabul kiluvchi mamlakat siyosatidagi yunalishlarni turkumlash imkoniyatini beradi (1- jadval). 1. Mamlakatdan olib chikish xolida: a) tovarlar va xizmatlar olib chikish xajmini kengaytirishga yordam beruvchi va davlat uchun muxim bulgan texnologik sirlar ochilish xavfini tugdirmaydigan tayyor maxsulotlar, texnologiyalar eksporti, shuningdek milliy kompaniyalar sotish bozorlarini kengaytiruvchi kapital olib chikilishi odatda davlat tomonidan ragbatlantiriladi. b) mashina va uskunalar, komplektlovchi maxsulotlar va yarimfabrikatlar eksporti mamlakat iktisodiyotiga foyda yoki zarar keltirishiga karab davlat tomonidan ragbatlantiriladi yoki cheklanadi. Bu yerda barcha narsa bu maxsulotlar va yarimfabrikatlar milliy korxonalarga yetarliligiga va ularning xorijga chikarilishi milliy korxonalar rakobatchilarini jaxon bozorida mustaxkamlanishiga olib kelmasligiga boglik. Jaxon bozorida milliy korxonalar axvolini yomonlashtiruvchi texnologiyalar eksporti davlat tomonidan cheklanadi. Shu bilan birga milliy korxonalarni yokilgi- xomashyo resurslari bilan ta’minlovchi kapital chikarilishini davlat ragbatlantiradi. v) kabul kiluvchi mamlakatda ishlab chikarish samaradorligini oshirishga va ishlab chikarish xarajatlarini pasaytirishga kumaklashuvchi kapital chikarilishi investor davlati iktisodiyotiga ma’lum foyda keltirsa ushbu davlat tomonidan ragbatlantiriladi. Agar kapital chikarilishi milliy korxonalar rakobatchilarini jaxon bozoridagi axvolini yaxshilasa, investor mamlakatida ishchi joylari sonini kiskartirsa davlat kapital chikarilishini cheklaydi.

1. Jadval. Xalkaro iktisodiy munosabatlar shakliga boglik kabul kiluvchi mamlakat siyosatidagi yunalishlar Tashki savdo Texnologiyalar ayirboshlash Bevosita xorijiy investitsiyalar (BXI) Технологиялар айирбошлаш Бевосита хорижий инвестициялар (БХИ) 1. Мамлакатдан олиб чикиш а) тайёр махсулотлар экспорти Товар ва хизматлар экспортини кенгайтиришга ёрдам берувчи технологиялар экспорти Миллий товарлар ва хизматлар сотиш бозорларини кенгайтирувчи БХИ б) компонентлар ва яримфабрикатлар экспорти Технологиялар экспорти Миллий корхоналарни хомашё билан таъминловчи в) машина ва ускуналар экспорти ___ Ишлаб чикариш самарадорлигини оширувчи 2. Мамлакатга олиб кириш а) тайёр махсулотлар импорти Хорижий инвестор бозорини кенгайтирувчи технологиялар импорти Хорижий инвестор бозорини кенгайтирувчи б) компонентлар ва яримфабрикатлар Миллий ишлаб чикарувчилар учун технологиялар импорти Табиий ресурсларни ишлаш ва

фойдаланиш билан боглик в) машина ва ускуналар импорти ____ Ишлаб чикариш самарадорлигини оширувчи 2. Mamlakatga olib kirish xolida: a) murakkab bulmagan standart tayyor maxsulotlar, ularni tayyorlash uchun texnologiyalar xamda ularni xorijiy kompaniyalar firma belgisi bilan ishlab chikarish va sotish xukuki importi investor sotish bozorini kengaytirishga muljallangan kapital olib kirish kabi davlat tomonidan ragbatlantirilmaydi; b) maxalliy xomashyo resurstlarini ishlab chikish va ulardan foydalanish bilan boglik mashina va uskunalar, komplektlovchi maxsulotlar, yarimfabrikatlar, ularni ishlab chikarish texnologiyalari, kapitallar importi davlat tomonidan ragbatlantiriladi; v) xorijiy firma filiallarida ishlab chikarish samaradorligini oshiruvchi va uning xarajatlarini kamaytiruvchi bevosita xorijiy investitsiyalar bu firmalar maxsuloti milliy korxonalar rakobatbardoshligi darajasini pasaytirmagan xolda davlat tomonidan ragbatlantiriladi. Aks xolda davlat bunday yunalishdagi BXI larni cheklaydi.

O'xshashlar

Diversifikatsiyalangan kompaniyalarning strategik tahlili

Xalkaro menejment tizimida inson resurslarini boshkarish

Valyuta munosabatlari

Xalkaro kompaniya va TMK tushunchasi, ularni boshkarish tizimi

Xorijiy firmalarning kabul kiluvchi mamlakatda faoliyat yuritish sharoitlariga moslashuvi