Umumdavlat nazorat organlarining moliyaviy nazoratni tashkil etishdagi roli - Iqtisodiyot - Referatlar

Umumdavlat nazorat organlarining moliyaviy nazoratni tashkil etishdagi roli

Yuklangan vaqt:

08.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.091796875 KB

Ko'chirib olish

Umumdavlat nazorat organlarining moliyaviy nazoratni tashkil etishdagi roli Reja: 1. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati. 2. Parlament nazoratining obyekt va subyektlari. 3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati. Kalit so’zlar: umumdavlat nazorat organlari, Oliy Majlis Senati nazorat sohalari, Oliy Majlis Senatining nazorat sohasidagi vakolatlari, Parlament nazorati, Parlament nazorati subyektlari, Parlament nazorati obyektlari, Vazirlar Mahkamasi faoliyati prinsiplari, Vazirlar Mahkamasining nazorat sohalari

1. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida mustahkamlangan hokimiyatni taqsimlanish prinsipi Prezident va vakolatli hukumat organlari tomonidan ijro hokimiyati organlarining moliyaviy faoliyatini nazorat qilishni nazarda tutadi. Bunday nazorat, avvalambor, respublika va mahalliy byudjetlarni, davlat maqsadli nobyudjet fondlarining loyihalarini ko’rib chiqish va qabul qilishda hamda ularning ijrosi haqida hisobotlarni tasdiqlashda amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi 78-moddasining 8-bandiga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Vazirlar Mahkamasining taqdimoti bo’yicha mamlakat byudjetini qabul qiladi va uning ijrosi ustidan nazorat o’rnatadi.Xalq deputatlari Kengashlari ayrim mintaqalarga ajratiladigan byudjet mablag’laridan maqsadli foydalanish hamda mahalliy byudjetlarning ijro etilishini nazorat qiladi. Bundan tashqari, vakolatli organlar zimmasiga ayrim tarmoqlar va sohalarda byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish yuklatilishi mumkin 1 . Parlament nazorati ham Oliy Majlis faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’ladi . Parlament tarixi asrlar bilan o’lchanadi. Zamonlar o’zgarishi bilan parlamentlarning roli ham izchil o’zgarib, uning mohiyati yangi g’oyalar, tamoyillar bilan, shakllanish va faoliyat ko’rsatish tajribasi bilan boyib bormoqda. Tabiiyki, har bir davlat parlamentning tuzilishi va faoliyat ko’rsatish masalalarini o’zicha hal etadi. O’zbekiston 1991 yil 1 sentyabrda davlat mustaqilligiga erishgach, davlat hokimiyatining eng muhim institutlaridan biri sifatida milliy parlamentni rivojlantirishning sifat jihatidan yangi bosqichi boshlandi. Milliy parlamentarizmning eng yangi tarixi umum e’tirof etilgan uchta asosiy davrga bo’linadi. 1 Vahobov A. V., Malikov T.S., Moliya: umumnazariy masalalar, o’quv qo’llanma. Toshkent Moliya instituti. – Toshkent, 2008. – 322 bet

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi mamlakatni isloh etish va modernizasiya qilishning davlatimiz boshlig’i tomonidan olg’a surilgan ustuvor yo’nalishlari hamda aniq maqsadli vazifalari asosida ishlab chiqilgan qonunchilik faoliyati dasturini qabul qildi va ushbu dasturning nazorati amalga oshirmoqda. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati(yuqori palatasi) hududiy vakillik palatasi bo’lib, 100 ta Senat a’zosidan iborat. Senat ishi yalpi majlislarga va uning qo’mitalari majlislariga to’planadigan senatorlar faoliyatiga asoslanadi. Senat a’zolari Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda 6 kishidan saylanadi.Senatning 16 nafar a’zosi fan, san’at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo’lgan hamda alohida xizmat ko’rsatgan eng obro’li fuqarolar orasidan O’bekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Senat faoliyatini samarali tashkil etish, palata qo’mitalari ishini muvofiqlashtirib borish, qonunlarni dastlabki tarzda ko’rib chiqishni tashkil etish maqsadida Senat Kengashi tuziladi. Senat faoliyati majlislarni birgalikda va erkin muhokama qilishga, oshkoralikka, jamotachilik fikrini hisobga olishga asoslanadi. Birinchi davr 1991- O’tish davri parlamenti deb atash mumkin bo’lgan oxirgi chaqiriq Oliy 1994 yillar К engash davlat boshqaruvining mutlaqo yangi organlarini tashkil etishning, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan adolatli demokratik jamiyat qurishning huquqiy negizi o’lgan O’zbekiston Respublikasi К onstitusiyasini qabul qildi. b Oliy К engash o’rniga O’zbekiston Respublikasining bir palatali

parlamenti — Oliy Majlis shakllantirildi. Oliy Majlis qo’mitalari Ikkinchi davr 1995- va komissiyalari qonunlar, konvensiyalar, milliy dasturlar ijrosini nazorat qilish tartibida har yili 60 ga yaqin masalani ko’rib 2004 yillar chiqdilar. Bunday nazorat Qoraqalpog’iston Respublikasi, mamlakatning barcha viloyatlari, shuningdek Toshkent shahrini qamrab oldi. Bir palatali Oliy Majlisning nazorat faoliyatini tahlil etish bir qator qonuniyatlarni namoyon etdi. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga saylov va ikki palatali parlamenta o’tildi(2004 yil dekabr — 2005 yil yanvar) Uchinchi davr 2005 yanvardagi qo’shma majlisidan boshlanib, bunda yangi ikki Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining 2005 yil 28 yildan hozirgi paytgacha bo’lgan davr palatali Oliy Majlis deputatlari va senatorlari amalda o’z ishlariga kirishdilar. 1-rasm. Milliy parlamentarizmning uchta asosiy davri Senat tomonidan nazorat qilish sohasidagi vakolatlarning amalga oshirilishi quyidagilar bilan izohlanadi: • Senat, shuningdek senatorlar davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining mansabdor shaxslariga ularning vakolatlariga kirgan maslalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki nuqti nazarini bayon qilish talabi bilan parlament so’rovi yuborishga haqli; • Paralament so’roviga javobni davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining mansabdor shaxmlari Senat majlislarida beradilar; • O’zbekiston Respublikasi Oliy sudining raisi, Oliy xo’jalik sudining raisi, Bosh prokurori, surishtiruv va tergov organlarining rahbarlari nomiga yo’llangan

parlament so’rovi ularning ish yurituvidagi muayyan ishlar va materiallarga taaluqli bo’lishi mumkin emas; • Parlament so’rovlari bo’yicha axborot Senat majlisida muxokama qilinishi mumkin. Senat muhokama yakunlari bo’yicha qaror qabul qiladi. Senat tomonidan moliyaviy nazoratni amalga oshirish sohasidagi boshqa vakolatlari quyidagilardan iborat: • Senat har yili o’z majlisida O’zbekiston Respublikasi Hisob Palatasining hisobotini mazkur masala yuzasidan Qonunchilik palatasining qarori Senatga kelib tushgandan keyin eshitadi va muhokama qiladi; • Senatning O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining hisobotlari yuzasidan qarorlari mazkur qarorlar qabul qilingandan e’tiboran 10 kun ichida Qonunchilik palatasiga yuboriladi; • O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi raisining qonun xujjatlarida belgilangan tartibda Senatga taqdim etgan har yilgi hisobotlari Senatning navbatdagi majlisida ko’rib chiqiladi; • Senatning qo’mitalari, shuningdek senatorlar davlat organlari va boshqa tashkilotlardan, mansabdor shaxslardan xujjatlar, ekspert xulosalari, statistika ma’lumotlari va boshqa ma’lumotlarni talab qilib olishlari mumkin; • Senatning qo’mitalari yoki senatorlar talab qilib oladigan axborotni tegishli davlat organi, boshqa tashkilot, mansabdor shaxs murojaat olingan kundan e’tiboran 10 kundan kechiktirmay taqdim etishi kerak; • Senat qo’mitalarining davlat hokimiyati va boshqaruv organlari rahbarlarining ular tomonidan qonunlarga qanday rioya etayotgani, palata qo’mitalarining qarorlari qanday bajarilayotgani to’g’risidagi axborotlarni eshitishi qo’mitalarning ish rejalariga muvofiq o’tkaziladi. Ikki palatadan (Senat va Qonunchilik) iborat bo’lgan Oliy majlis soliqlar, yig’imlar, nosoliqli to’lovlarni belgilaydi (o’rnatadi), Davlat byudjetini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi, shuningdek, Davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobotni ham tasdiqlaydi, moliyaviy qonunlarni (masalan, Soliq kodeksi va boshqalar) qabul qiladi. Bir vaqtning o’zida davlat ichki va tashqi qarzining

tegishli (chegaraviy) darajasini belgilash (o’rnatish) ham Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi. 2. Parlament nazoratining obyekt va subyektlari. O’zbekiston Respublikasida Oliy Majlis palatalari tomonidan amalga oshirilayotgan parlament nazoratining asosiy yo’nalishlari quyidagilar hisoblanadi: birinchidan, O’zbekiston qonunlari, Oliy Majlis palatalari qarorlari ijrosi ustidan nazoratni; ikkinchidan, O’zbekiston Prezidentining muhim siyosiy masalalar bo’yicha farmonlarini tasdiqlash orqali nazoratni amalga oshirishni; uchinchidan, davlat budjetini tasdiqlash va uning ijrosini nazorat qilishni; to’rtinchidan, inson huquqlariga rioya qilinishi sohasidagi nazoratni; beshinchidan, davlat organlarini shakllantirish va mansabdor shaxslarni saylash, tayinlash yoki tasdiqlash yo’li bilan nazorat shaklini amalga oshirishni; oltinchidan, parlament oldida hisobdor organlar va mansabdor shaxslarning hisobotlarini tinglash va ular faoliyati yuzasidan tegishli qarorlar qabul qilish orqali nazoratni amalga oshirishni o’z ichiga oladi. Bularning barchasi davlat hokimiyatini amalga oshirishda, qonun ustuvorligini ta’minlashda, xalq hokimiyatchiligini amalga oshirishda parlamentning ustuvor ahamiyatga ega ekanligidan kelib chiqadi Oliy qonun chiqaruvchi organ faoliyatini demokratlashtirish, huquqiy asoslarini takomillashtirish jarayonida davlat hokimiyati organlari tizimida parlamentning roli va ahamiyati sezilarli darajada yuksaldi. Jumladan, 2014 yili O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga parlament nazorati institutini konstitutsiyaviy mustahkamlashga, qonun chiqaruvchi hokimiyatning nazorat qilish vazifalarini yanada kengaytirishga, qonun hujjatlari ijrosini ta’minlashda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining javobgarligini kuchaytirishga qaratilgan tuzatishlar kiritildi.

2016 yil 11 aprelda parlament nazoratini olib borish bo’yicha faoliyatini takomillashtirishga hamda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining parlament oldidagi mas’uliyatini kuchaytirish, munosabatlarni tartibga solish maqsadida O’zbekiston Respublikasining “Parlament nazorati” to’g’risida O’RQ-403-sonli Qonuni qabul qilindi. Qonunni tayyorlashda parlament nazorati sohasidagi milliy tajriba, ushbu masalada huquqshunos-olim va ekpertlarning nazariy qarashlari hamda xorij tajribasi, xususan Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Polsha, Finlyandiya, Shvetsiya, Shveysariya, Chexiya, AQSh va Yaponiya kabi 30 dan ortiq davlatlar qonunchiligi va amaliyoti, atroflicha o’rganib chiqildi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining hamda ular mansabdor shaxslarining O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi v a qonunlarini, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining va ular organlarining qarorlarini, davlat dasturlarini ijro etish, shuningdek o’z zimmalariga yuklatilgan vazifalar hamda funksiyalarni amalga oshirish bo’yicha faoliyati parlament nazorati ob’ekti hisoblanadi 2 . Shuningdek, tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlarning, surishtiruv va tergov organlarining, sudlarning ish yurituvidagi muayyan ishlar va materiallarni, shuningdek ijro ishi yuritish hamda notarial ish yuritishning muayyan materiallarini ko’rib chiqish bilan bog’liq faoliyat parlament nazoratining ob’ekti bo’lishi mumkin emas. Parlament nazorati sub’ektlari bo’lib quyidagilar belgilandi 13 : • O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi; • O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati; • Qonunchilik palatasining, Senatning qo’mitalari, komissiyalari; • Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiyalar fraksiyalari, deputatlar guruhlari;  Qonunchilik palatasi deputatlari; • Senat a’zolari; 2 O‘zbekiston Respublikasining “Parlament nazorati” to‘g‘risida O‘RQ-403-sonli Qonuni, 4 modda. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016 y., 15-son, 141 modda 13 Shu yerda 3 modda

• O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman). Mamlakatimizda Parlament nazorati shakllari quyidagilardan iborat 3 : • navbatdagi yil uchun O’zbekiston Respublikasining Davlat budjetini, davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlarini hamda soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlarini (bundan buyon matnda Davlat budjeti deb yuritiladi) qabul qilish, shuningdek Davlat budjeti ijrosining borishini ko’rib chiqish; • O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining (bundan buyon matnda Vazirlar Mahkamasi deb yuritiladi) mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan har yilgi ma’ruzasini ko’rib chiqish; • O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining (bundan buyon matnda Bosh vazir deb yuritiladi) mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ayrim dolzarb masalalari yuzasidan hisobotini eshitish; • Qonunchilik palatasi, Senat majlislarida hukumat a’zolarining o’z faoliyatiga doir masalalar yuzasidan axborotini eshitish; • O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining (bundan buyon matnda Hisob palatasi deb yuritiladi) hisobotini eshitish; • O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining hisobotini eshitish; • O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi raisining hisobotini eshitish; • parlament so’rovi; • Qonunchilik palatasi deputatining, Senat a’zosining so’rovi; • Qonunchilik palatasi, Senat qo’mitalari tomonidan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari rahbarlarining axborotini eshitish; • qonun hujjatlarining ijrosi holatini, huquqni qo’llash amaliyotini Qonunchilik palatasining, Senatning qo’mitalari tomonidan o’rganish va 3 O‘zbekiston Respublikasining “Parlament nazorati” to‘g‘risida O‘RQ-403-sonli Qonuni, 4 modda. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016 y., 15-son, 141 modda

qonunosti hujjatlarining qabul qilinishi yuzasidan ular tomonidan monitoringni amalga oshirish; • parlament tekshiruvi. Parlament nazorati qonunga muvofiq boshqa shakllarda ham amalga oshirilishi mumkin. Shu o’rinda bevosita moliyaviy nazorat bilan bog’liq Parlament nazorati shakllariga alohida to’htalib o’tamiz. Davlat budjeti loyihasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan joriy yilning 15 oktyabridan kechiktirmay Hisob palatasining xulosasi bilan birga Oliy Majlis palatalariga kiritiladi. Davlat budjeti loyihasi fraksiyalarda, deputatlar guruhlarida, Qonunchilik palatasining qo’mitalarida dastlabki tarzda muhokama qilinadi, ular Davlat budjeti loyihasi bo’yicha fikrlar va takliflarni ishlab chiqadi.Qonunchilik palatasining Budjet va iqtisodiy islohotlar qo’mitasi fraksiyalardan, deputatlar guruhlaridan, Qonunchilik palatasi qo’mitalaridan kelib tushgan fikrlar va takliflarni umumlashtiradi hamda Davlat budjeti loyihasini Qonunchilik palatasi tomonidan ko’rib chiqish masalasi bo’yicha xulosa tayyorlaydi. Qonunchilik palatasi Davlat budjeti loyihasini, qoida tariqasida, uch o’qishda ko’rib chiqadi. Davlat budjeti loyihasi Qonunchilik palatasi tomonidan ko’rib chiqilayotganda u fraksiyalarning, deputatlar guruhlarining, Qonunchilik palatasi qo’mitalarining kelib tushgan mulohazalari va takliflarini inobatga olgan holda maromiga yetkazish uchun Vazirlar Mahkamasiga yuborilishi mumkin. Vazirlar Mahkamasi Davlat budjeti loyihasini maromiga yetkazadi va uni Qonunchilik palatasi qayta ko’rib chiqishi uchun kiritadi. Davlat budjetining loyihasi bo’yicha qaror Qonunchilik palatasi tomonidan joriy yilning 15 noyabridan kechiktirmay qabul qilinishi kerak. Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan Davlat budjeti ko’rib chiqish uchun Senatga yuboriladi. Senatga kelib tushgan Davlat budjeti Senatning Budjet va iqtisodiy islohotlar masalalari qo’mitasi tomonidan dastlabki tarzda ko’rib chiqiladi. Davlat budjeti yuzasidan qaror Senat tomonidan joriy yilning 15 dekabridan kechiktirmay qabul qilinishi kerak.

Davlat budjetining ijrosi ustidan Qonunchilik palatasi nazoratni amalga oshiradi, ya’ni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan taqdim etilgan Davlat budjeti ijrosining borishi to’g’risidagi axborotni va zarur materiallar asosida moliya yilining har choragidagi budjet ijrosining borishini ko’rib chiqadi. Qonunchilik palatasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan hisobot yilidan keyingi yilning 15 mayidan kechiktirmay Hisob palatasining xulosasi bilan birga taqdim etilgan Davlat budjetining ijrosi to’g’risidagi yillik hisobotni fraksiyalar, deputatlar guruhlari va Qonunchilik palatasining qo’mitalarida dastlabki tarzda muhokama qilish asosida ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi. Vazirlar Mahkamasining o’tgan yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yakunlari va navbatdagi yil uchun nazarda tutilgan asosiy ustuvorliklar to’g’risidagi har yilgi ma’ruzasi Bosh vazir tomonidan Oliy Majlis palatalariga taqdim etiladi. Fraksiyalar, deputatlar guruhlari, Oliy Majlis palatalarining qo’mitalari Vazirlar Mahkamasining har yilgi ma’ruzasini dastlabki tarzda ko’rib chiqadi hamda fikrlar va takliflarni ishlab chiqadi, fikrlar va takliflar Qonunchilik palatasining, Senatning majlisida majburiy ravishda hamda har tomonlama muhokama qilinadi. Qonunchilik palatasi va Senatning Vazirlar Mahkamasining har yilgi ma’ruzasini ko’rib chiqish yakunlari bo’yicha qabul qilingan qarori Vazirlar Mahkamasiga yuboriladi. Qonunchilik palatasi, Senat zarur bo’lgan hollarda o’z majlislarida Bosh vazirning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ayrim dolzarb masalalari yuzasidan hisobotini parlament so’rovi tartibida eshitishi mumkin. Ushbu hisobotni eshitish yakunlari bo’yicha Qonunchilik palatasib Senat qaror qabul qiladi (unda hukumatning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ayrim dolzarb masalalariga doir faoliyati samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar bo’lishi mumkin) va Vazirlar Mahkamasiga yuboriladi. Qonunchilik palatasi (fraksiyalar, deputatlar guruhlarining tashabbusiga ko’ra) va Senat (qo’mitalarning tashabbusiga ko’ra) zarur bo’lgan hollarda o’z majlislarida hukumat a’zolarining o’z faoliyatiga doir masalalar yuzasidan axborotini eshitishi mumkin. Hukumat a’zolarining o’z faoliyatiga doir masalalar

yuzasidan axborotini eshitish to’g’risida Qonunchilik palatasi, Senat qaror qabul qiladi, qaror Vazirlar Mahkamasiga oldindan yuboriladi. Jumadan, Qonunchilik palatasi O’zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash vazirining o’z faoliyati to’g’risidagi axborotini Mehnat va ijtimoiy masalalar qo’mitasida dastlabki tarzda ko’rib chiqqan holda yiliga ikki marta eshitadi. Oliy Majlis Senati O’zbekiston Respublikasi ichki ishlar vazirining huquqbuzarliklarning oldini olish va ularning profilaktikasi holati to’g’risidagi axborotini Mudofaa va xavfsizlik masalalari qo’mitasida dastlabki tarzda ko’rib chiqqan holda, shuningdek O’zbekiston Respublikasi tashqi ishlar vazirining o’z faoliyati haqidagi axborotini Xalqaro munosabatlar, tashqi iqtisodiy aloqalar, xorijiy investitsiyalar va turizm masalalari qo’mitasida dastlabki tarzda ko’rib chiqqan holda yiliga ikki marta eshitadi. Hukumat a’zolarining axborotini eshitish yakunlari bo’yicha Qonunchilik palatasi, Senat qaror qabul qiladi (unda hukumat a’zolarining faoliyati samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar bo’lishi, shuningdek ularning ishiga baho berilishi mumkin) va Vazirlar Mahkamasiga yuboriladi. Qonunchilik palatasi har yili, hisobot yilidan keyingi yilning 15 mayidan kechiktirmay o’z majlisida Hisob palatasining hisobotini eshitadi. Ushbu hisobot dastlabki tarzda fraksiyalar, deputatlar guruhlari, shuningdek Qonunchilik palatasining Budjet va iqtisodiy islohotlar qo’mitasi tomonidan ko’rib chiqiladi. Hisob palatasining hisobotini eshitish yakunlari bo’yicha Qonunchilik palatasi qaror qabul qiladi, qaror qabul qilingan kundan e’tiboran o’n kun ichida Hisob palatasiga va Senatga yuboriladi. Shundan Hisob palatasining hisoboti dastlabki tarzda Senatning Budjet va iqtisodiy islohotlar masalalari qo’mitasi tomonidan ko’rib chiqiladi. Hisob palatasining hisobotini eshitish yakunlari bo’yicha Senat qaror qabul qiladi, qaror qabul qilingan kundan e’tiboran o’n kun ichida Hisob palatasiga va Qonunchilik palatasiga yuboriladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi raisining Senatga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda taqdim etilgan har yilgi hisoboti Senatning navbatdagi majlisida dastlab Budjet va iqtisodiy islohotlar masalalari qo’mitasi

tomonidan ko’rib chiqiladi. Ushbu hisobotini eshitish yakunlari bo’yicha Senat qaror qabul qiladi, qaror O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga yuboriladi. Parlament so’rovini Qonunchilik palatasi, Senat davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga qonunlarning, turli sohalardagi davlat dasturlarining ijrosi masalalari hamda ularning vakolatlariga kiradigan boshqa muhim masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki nuqtai nazarini bayon etish talabi bilan yuborishga haqli. Parlament so’rovini yuborish to’g’risidagi taklif Qonunchilik palatasi deputatlari yoki Senat a’zolari umumiy sonining kamida beshdan bir qismi tomonidan kiritiladi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari parlament so’roviga og’zaki javobni Qonunchilik palatasining yoki Senatning majlisida palatalar belgilagan muddatda, yozma javobni esa ( agar boshqa muddat belgilangan bo’lmasa) so’rov olingan kundan e’tiboran o’n kundan kechiktirmay yuborishi lozim. Yozma javobning nusxalari tegishli palataning majlisida o’qib eshittirilguniga qadar oldindan Qonunchilik palatasi deputatlariga, Senat a’zolariga yuboriladi. Parlament so’rovi muhokamasi yakunlari bo’ytcha Qonunchilik palatasi va Senat qaror qabul qiladi. Qonunchilik palatasi deputati davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga, qoida tariqasida, tegishli saylov okrugi saylovchilarining yoki O’zbekiston ekologik harakatining huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash bilan bog’liq masalalar yuzasidan, Senat a’zosi esa, tegishli hududlarning manfaatlari bilan bog’liq masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki nuqtai nazarini bayon etish talabi bilan so’rov yuborishga haqli. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari so’rov olingan kundan e’tiboran o’n kundan kechiktirmay yozma javob yuboradi. Qonunchilik palatasining, Senatning qo’mitalari ish rejalariga, Qonunchilik palatasining, Senatning hamda ular kengashlarining qarorlariga muvofiq o’z majlislarida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari rahbarlarining ular tomonidan qonunlarga rioya etilishi, Qonunchilik palatasi, Senat, ularning kengashlari va qo’mitalari qarorlarining bajarilishi to’g’risidagi axborotini eshitishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari rahbarlarining axborotini

eshitish yakunlari bo’yicha Qonunchilik palatasining, Senatning qo’mitalari qarorlar qabul qiladi, qarorlar tegishli davlat hokimiyati va boshqaruvi organiga yuboriladi. Qonunchilik palatasining, Senatning qo’mitalari o’z ish rejalariga muvofiq vaqti-vaqti bilan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan qonunlarning, Qonunchilik palatasi va Senat qarorlarining ijrosi holatini, huquqni qo’llash amaliyotini joylarga chiqib o’rganadi. Qonunchilik palatasining, Senatning qo’mitalari, shuningdek Qonunchilik palatasi deputatlari, Senat a’zolari o’rganish davomida davlat organlaridan va boshqa tashkilotlardan, mansabdor shaxslardan hujjatlarni, ekspert xulosalarini, statistika ma’lumotlarini va boshqa ma’lumotlarni so’rab olishi va axborotini eshitishi, shuningdek o’rganish natijalarini Qonunchilik palatasi, Senat ko’rib chiqishi uchun kiritish to’g’risida qaror qabul qilishi mumkin. Qonunchilik palatasining, Senatning qo’mitalari yangi qabul qilingan qonunlar ijrosini ta’minlash uchun qonun osti hujjatlarining o’z vaqtida qabul qilinishi yuzasidan monitoringni amalga oshiradi. Monitoringni amalga oshirish yakunlari Qonunchilik palatasining, Senatning qo’mitalari majlislarida ko’rib chiqilishi mumkin. Oliy Majlis palatalarining qo’shma qarori bilan jamiyat va davlatning eng muhim manfaatlariga daxl qiluvchi, mamlakat xavfsizligi asoslariga, uning barqaror rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan muayyan faktlarni yoki voqealarni o’rganish maqsadida parlament tekshiruvlari o’tkazilishi mumkin. Qonunchilik palatasi va Senat parlament tekshiruvini o’tkazish uchun Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a’zolari orasidan komissiya tuzadi. Komissiya parlament tekshiruvini o’tkazishda quyidagilarga haqli: • davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining vakillarini, mutaxassislar, ekspertlar va olimlarni komissiya ishiga jalb etish; • davlat hokimiyati va boshqaruvi organlaridan, boshqa tashkilotlardan, shuningdek fuqarolardan zarur ma’lumotlarni so’rab olish;

• davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining, boshqa tashkilotlarning mansabdor shaxslarini, shuningdek fuqarolarni tushuntirishlar berish uchun taklif qilish. Komissiya bajarilgan ish to’g’risida Oliy Majlis palatalari tomonidan belgilangan muddatda ularni xabardor qiladi. Parlament nazorati natijalarini ko’rib chiqish bo’yicha Qonunchilik palatasining, Senatning hamda ular organlarining majlislari ochiq va oshkora o’tkaziladi. Zarurat bo’lganda, Qonunchilik palatasi, Senat va ularning organlari yopiq majlis o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilishi mumkin. Majlislarga davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining, nodavlat notijorat tashkilotlarining, ilmiy muassasalarning vakillari, mutaxassislar va olimlar, ommaviy axborot vositalarining vakillari taklif etilishi mumkin. Parlament nazorati natijalari ommaviy axborot vositalarida va Qonunchilik palatasining, Senatning rasmiy veb- saytlarida e’lon qilinishi mumkin. Xulosa qililb aytadigan bo’lsak, yuqorida ko’rib chiqqan qonunimiz Oliy Majlisning parlament nazoratini amalga oshirish bo’yicha faoliyatini yanada takomillashtirishga, shuningdek, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining parlament oldidagi javobgarligini kuchaytirish imkonini beradigan qo’shimcha mexanizmlarni joriy etishga xizmat qiladi. Shuningdek, Konstitutsiya hamda qonunlar talablarining ijrosi ustidan parlament nazoratini amalga oshirishning yagona bir tizimga solingan qonunchilik bazasini yaratib, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mas’uliyatini yanada kuchaytirdi. Ushbu huquqiy hujjatda parlament nazorati subyektlari hamda obyektlari aniq belgilab berildi, uning shakllari mustahkamlab qo’yildi, parlament nazorati natijalari yuzasidan ko’riladigan chora-tadbirlar, uning natijalari bo’yicha ish yuritish mexanizmlari tartibga solindi. 2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi — Hukumati O’zbekiston

Respublikasida iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O’zbekiston Respublikasi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlovchi ijro etuvchi hokimiyat organidir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruvi organlari tizimiga va o’zi tashkil etadigan xo’jalik boshqaruvi organlari tizimiga boshchilik qiladi va o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgar bo’hlib, qonunchilik tashabbusi huquqiga ega. «O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni dastlab 1993 yil 6 mayda qabul qilingan bo’lib, 2003 yil 29 avgustda O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgarishlar va qo’shimchalar kiritish haqidagi № 525-II son qonuni bilan yangi tahrirda 4 e’lon qilindi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi o’z faoliyatida quyidagi prinsiplarlarga asoslanadi: • kollegiallik • demokratiya • qonuniylik • O’zbekiston Respublikasida yashovchi barcha millat va elatlarning manfaatlarini hisobga olish. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibiga O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning o’rinbosarlari, vazirlar, davlat qo’mitalarining raislari kiradi. Qoraqalpog’iston Respublikasi hukumatining boshlig’i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o’z lavozimi bo’yicha kiradi. Vazirlar Mahkamasi o’z vakolatlari doirasida: • iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy jarayonlarni boshqaradi, mulkchilikning barcha shakllarini uyg’unlashtirish vaularning tengligi, iqtisodiyotni 4 O‘zbekiston Respublikasining 2016 yil 23 sentyabrdagi O‘RQ-411-sonli Qonuni t ahririda

monopoliyalashtirishdan chiqarish, bozor iqtisodiyotining huquqiymexanizmini ishga solish asosida erkin tadbirkorlik uchun shart-sharoitlar yaratadi; • xo’jalik yuritishning yangi shakllari— konsernlar, konsorsiumlar, tarmoqlararo birlashmalar, turli uyushmalar vaboshqashunga o’xshash tashkilotlarni barpo etishga vamustahkamlashga yordamlashadi, iqtisodiyotni rivojlantirish va, aholi talab-ehtiyojlarini qondirish zaruriyatidan kelib chiqqanholda ular faoliyatini yo’naltiradi vamuvofiqlashtiradi; • O’zbekiston Respublikasida pul vakredit tizimini mustahkamlash choratadbirlarini amalga oshirishga ko’maklashadi, yagona narx siyosatini o’tkazish, mehnatga haq to’lash miqdorining belgilangan kafolatlarini hamda ijtimoiy ta’minot darajasini ta’minlash chora-tadbirlarini amalga oshiradi; • O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetini, shuningdek O’zbekiston Respublikasini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish istiqbol ko’rsatkichlarini va eng muhim dasturlarini ishlab chiqishni hamda ularning ijrosini tashkil etadi; • boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish to’g’risida, vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar hamda O’zbekiston Respublikasi davlat vaxo’jalik boshqaruvining boshqa organlarini tuzish, qayta tashkil etish va tugatish to’g’risida takliflar ishlab chiqadi; • fan va texnikani rivojlantirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish chora-tadbirlariniamalga oshiradi; • fuqarolarning huquq va erkinliklarini, ularning mehnat qilishga, ijtimoiy va huquqiy himoyalanishga bo’lgan huquqlarini ta’minlash hamda himoya qilish chora-tadbirlarini ko’radi, ijtimoiy ta’minot tizimini takomillashtiradi; • sog’liqni saqlash, xalq ta’limini rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo’nalishlarini belgilaydi, madaniyatni rivojlantirishga ko’maklashadi; • O’zbekiston Respublikasining davlat xavfsizligi va mudofaa qobiliyatini, davlat chegaralari qo’riqlanishini ta’minlash, davlat manfaatlarini himoya qilish, jamoat tartibini saqlash chora-tadbirlarini amalga oshirishga yordamlashadi; • davlat boshqaruvi organlarining tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini birgalikda o’tkazish hamda respublika va xalqaro, ahamiyatga molik yirik ekologik

dasturlarni amalga oshirish borasidagi ishlarini muvofiqlashtiradi, yirik avariyalar va falokatlarning, shuningdek, tabiiy ofatlarning oqibatlarini tugatish choratadbirlarini ko’radi; • O’zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlardagi vakilligini ta’minlaydi, hukumatlararo shartnoma vabitimlar tuzadi, ularni bajarish chora-tadbirlarini ko’radi; • tashqiqtisodiy faoliyat, ilmiy-texnikaviy va madaniy hamkorlik sohasida rahbarlikni amalga oshiradi. Vazirlar Mahkamasi vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar va davlat boshqaruvi boshqa organlarining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi va ularning hujjatlari amaldagi qonun hujjatlariga zid bo’lgan hollarda ularni bekor qilish huquqiga ega. Shuningdek davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi organlar vakolati va funksiyalari tartibini belgilaydi. Faqat Vazirlar Mahkamasining majlislarida hal etiladigan masalalar quyidagilardir: • O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetini ishlab chiqish va ijro etish, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Hukumati tasarrufidagi aniq maqsadli davlat fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish masalalari; • boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish masalalari, O’zbekiston Respublikasini va uning ayrim mintaqalarini iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy rivojlantirish dasturlari loyihalari; • davlat qimmatli qog’ozlarini chiqarish hajmi hamda O’zbekiston Respublikasining davlat ichki va tashqi qarzi ko’lamini oshirish to’g’risidagi takliflar; • soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar stavkalarini belgilash hamda o’zgartirish to’g’risidagi takliflar; • davlat mulki obyektlarini xususiylashtirish dasturlarining loyihalari hamda xususiylashtirishdan olingan mablag’lardan foydalanishning asosiy yo’nalishlari to’g’risidagi takliflar;

• belgilab qo’yilgan davlat narxlari qo’llaniladigan mahsulotlar, tovarlar va xizmatlar ro’yxati; • qonunchilik tashabbusi tartibida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritiladigan qonunlar loyihalari; • davlatlararo shartnomalar va bitimlarni imzolash to’g’risidagi takliflar. Moliyaviy boshqaruvning umumiy boshqaruv organi sifatida Vazirlar Mahkamasi Davlat byudjetini ko’rib chiqadi, moliyaviy boshqaruvning yagona umumiy markazi sifatida maydonda gavdalanadi. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksiga 5 ga asosan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining budjet sohasidagi vakolatlari quyidagicha: • Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari, shuningdek soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ishlab chiqish jarayonini tashkil etadi hamda muvofiqlashtirib boradi; • Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari, shuningdek soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari loyihalarini ko’rib chiqish hamda tegishli xulosa taqdim etish uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi; • budjetnoma loyihasini ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi; • budjetnomani O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga taqdim etadi; • davlat boshqaruvi organlarining Davlat budjetini va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini ijro etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirib boradi hamda nazorat qiladi; • Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni har chorakda ko’rib chiqadi; • o’tgan moliya yili uchun Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tashqi audit o’tkazish hamda baholash uchun O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi; 5 O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi 25 modda

• Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tasdiqlash uchun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi; • O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksiga asosan, xususan Davlat budjeti xarajatlariga, respublika budjetining xarajatlar yoyilmasiga va Davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlariga o’zgartirishlar kiritish tartibi nazarda tutilgan hollarda moliya yili mobaynida Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari parametrlariga o’zgartirishlar kiritish to’g’risidagi takliflarni ko’rib chiqadi; • O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining qo’shimcha manbalaridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi; • O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi mablag’laridan foydalanish to’g’risida qarorlar qabul qiladi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda Vazirlar Mahkamasi joriy moliya yili uchun mo’ljallangan Davlat budjeti taqchilligining tasdiqlangan cheklangan miqdori ortgan taqdirda Moliya vazirligining taqdimnomasiga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga Davlat budjeti xarajatlarini qisqartirish to’g’risida takliflar kiritadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yilning har choragida Davlat byudjeti ijrosining O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi taqdim etadigan yakunlarini ko’rib chiqadi. Shuningdek, Moliya vazirligi tomonidan hisobot yilidan keyingi yilning birinchi apreligacha taqdim etilgan Davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobotni O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga u tashqi audit va baholash o’tkazishi uchun hisobot yilidan keyingi yilning beshinchi apreligacha yuboradi. O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi Davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobotga doir xulosasini hisobot yilidan keyingi yilning o’ninchi mayidan kechiktirmay O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim etadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobotni O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining yozma

xulosasi bilan birga hisobot yilidan keyingi yilning o’n beshinchi mayidan kechiktirmay O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga taqdim etadi 6 . O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Muddati o’tkazib yuborilgan debitorlik va kreditorlik qarzlarini qisqartirish va byudjetga to’lovlar intizomini mustahkamlash bo’yicha respublika komissiyasi hamda Respublika pulkredit siyosati komissiyasilari bo’lib, ularga moliyaviy nazorati sohasida katta vakolatlar berilgan edi. Mamlakatimizda iqtisodiyot sohasida, jumladan moliya, soliq, pul va kredit siyosati sohasida amalga oshirilayotgan tub o’zgarishlar natijasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentning 2018 yil 9 yanvardagi PF - 5296 son 7 farmoni bilan ushbu komissiyalar faoliyati tugatildi. 6 O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, 26.12.13 yil №158-II, 39-modda 7 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni

Adabiyotlar ruyhati: 1. Vahobov A., Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar, 2008 yil 2. Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2011-y. - 711 b. 3. Ibragimov A., Sugirbaev B. Byudjet nazorati va auditi: O’quv qo’llanma – Toshkent, 2009 yil 4. Маликов Т . С . Молия . Ўқув қўлланма . – Т .: Iqtisod-moliya, 2018. – 266 б . 5. Malikov T.S., Vahobov D.R. Moliya: chizmalarda: o’quv qo’llanma.- Toshkent Iqtisod-moliya, 2010 yil 6. Norqobilov S., Dadaboeva H., Jo’raev O’. Xalqaro amaliyotda bank nazorati, T.” Iqtisod-moliya” 2007 yil 7. G’aybullaev O., O’roqov. U. - O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va jarayoni: o’quv qo’llanma. Toshkent: Baktria press, 2015. — 168 b. 8. Денисова, Т.В. Аудит: учебное пособие / Т.В. Денисова. – Челябинск: Издательский центр ЮУрГУ, 2015. – 38 с. 9. Васильева М.В. Оценка эффективности и результативности использования бюджетных средств при проведении финансового контроля // Финансовая аналитика, пробл. и решения. - М., 2011. - № 13. - С. 24-34. 10. Овчарова Е.В. Финансовый контроль в Российской Федерации. Зерцало М Москва, 2015 г. Стр. 224

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi va uning moliyaviy nazoratni tashkil etishdagi o’rni

Sug’urta tashkilotlarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish amaliyoti