Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Yuklangan vaqt:

08.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.3994140625 KB

Ko'chirib olish

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish Reja: 1. Bank nazoratining mohiyati va zarurligi. 2. Bank nazoratini amalga oshirish usullari. 3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bank nazoratini amalga oshirishdagi roli va ahamiyati. 4. Tijorat banklarini lisenziyalash va davlat ro’yhatidan o’tkazish orqali nazorat qilish. Kalit so’zlar: b ank nazorati, xalqaro bank nazorati, Bazel qo’mitasi, bank nazoratini amalga oshirish usullari, masofadan nazorat qilish, joyiga chiqibnazorat qilish, Markaziy bank va uning vazifalari, banklarni litsenziyalash, banklarning ustav kapitali, litsenziyani bekor qilish.

1. Bank nazoratining mohiyati va zarurligi Bank nazorati hukumatning amaldagi bank-moliya tizimini barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlari yig’indisidan iborat tizimli boshqaruv vositasi hisoblanadi. Mazkur tizim oldiga ikkita asosiy vazifa qo’yiladi: nazorat jarayonlarini amalga oshirayotgan paytda ham banklar manfaatini,ham mazkur banklarga o’z omonatlarini joylashtirgan mijozlar manfaatdorligini ko’zlab ish ko’rishlari lozim bo’ladi. Bundan tashqari nazorat qilinayotgan banklar joriy faoliyati bilan bog’liq risklar darajasini aniq baholab berish talab qilinadi. Zero, bank mijozlari banklarning ommaviy chop etiladigan yillik moliyaviy hisobotlari axborotlari asosida moliyaviy koeffisietlardan foydalangan holda bank faoliyatiga mustaqil baho berishlari mumkin.Bunda bank tizimidagi biron-bir bank faoliyatiga salbiy baho berilishi bank tizimi mijozlarida boshqa banklarga bo’lgan ishonchga ham putur etkazishi mumkin. Shuning uchun ham bank tizimini to’la - to’kis sog’lom ishlashini ta’minlash maqsadida tegishli nazoratlar o’tkazib turish juda muhim hisoblanadi. Bank nazoratining yana bir vazifalaridan biri bank sektorida ichki raqobatni rivojlantirish va shu asosda mijozlarga ularning bank xizmatlariga bo’lgan ehtiyojlarini hisobga olgan holda mutanosib ravishda xizmat ko’rsatishni ta’minlash hisoblanadi. Bank nazorati 100 yildan ortiq muddat davomida AQShda va G’arbiy Evropa davlatlarida o’zining qanday ko’rinishda bo’lishidan qat’iy nazar, shakllanib kelgan edi. So’nggi 15-20 yil atrofida rivojlanayotgan mamlakatlar ham bank nazoratini bank-moliya tizimini barqarorligini ta’minlovchi asosiy omillardan biri ekanligini anglab etdilar va o’z milliy bank tizimlariga joriy qila boshladilar. Bank nazoratini amalga oshirish uchun bank tizimidagi mavjud muammolarni yechimi sifatida quyidagi chora-tadbirlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi: -mamlakat bank tizimini barqarorligini ta’minlash uchun turli xil iqtisodiy siyosatlar ishlab chiqishni talab etadi (Masalan, hisob siyosati, kredit siyosati, investisiya siyosati va h.k.); -bank tizimini nobarqarorligi banklarni bankrot bo’lishiga va shu tarzda bank mijozlarida banklarga bo’lgan ishonchni susayishiga olib kelish muammosini bartaraf etish uchun davriy tekshiruv nazoratlarini o’tkazib turish talab qilinadi. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan chora-tadbirlarni o’z vaqtida amalga oshirilmasligi quyidagi makroiqtisodiy muammolarni keltirib chiqaradi: -pul massasini qisqarishi; -pul tizimini buzilishi va natijada hukumatning yirik hajmdagi ko’zda tutilmagan majburiyatlarini o’z vaqtida bajarilmay qolishi.

Jahonning rivojlangan davlatlari tajribasiga ko’ra, emissiya banki va tijorat banklari tarmog’ini o’z ichiga olgan ikki pog’onali bank tizimi samarli faoliyat ko’rsatishiini yo’lga qo’ymasdan turib, davlat iqtisodiyotini yuksaltirish mumikn emas.Bunda birinchi pog’onada Markaziy bank bo’lib, u mamlkatni ng pul muomalasini va barcha kredit muassasalarining faoliyatini tartibga solib turadi. Bank faoliyati barcha mamlkatlarda qat’iy ravishda tartibga solinadi va nazorat qilinadi va albatta nazoratning maqsadi aholini, qolaversa, mamlakat manfaatlarini himoya qilishdir. Bank nazoratini amalga oshirishning bir qator sabablari mavjud. Birinchidan, banklar mamlakat aholisining jamg’armasini asosiy saqlovchisi hisoblanadi. Banklar faoliyatini nazorat qilish mamlakat aholasini moddiy zarar ko’rishdan saqlash uchun tashkil etiladi Ikkinchidan, bank kreditorlar manfaatlarini himoya qilish maqsadida banklar faoliyatini nazorat qilish, tartiga solish amaliyotlari qo’llaniladi. XYuS va jismoniy shaxslar o’z faoliyatlarini rivojlantirish, turmush farovonligini oshirish maqsadida tijorat banklarining kreditlaridan foydalanadilar. Bu kreditlarning narxini oshib ketmasligini ta’minlash maqsadida hukumat bank nazoratining bilvosita usuli hisoblangan raqobatni ta’minlab erishadi Uchinchidan, xukumat o’z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish uchun samarali bank nazoratini tashkil etadi. Banklar bo’sh pul mablag’larini jalb etib, ularni kreditlar uchun yo’naltirish bilan mamlakatdagi iqtisodiy faolikni oshirib, ishsizlikni kamaytiradi, shu bilan birga mamlkatdagi pul massasiga bilvosita ta’sir etib inflyasiyani keltirib chiqaradi To’rtinchidan, bank aksiyadorlari va ishchi-xodimlar manfaatlarini himoya qilish uchun ham bank nazorati tashkil etiladi Bozor iqtisodiyoti qaror topgan rivojlangan davlatlarda davlatning bank nazorati sohasidagi asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: • pul taklifi ustidan nazorat o’rnatish; • iqtisodiyotdagi moliyaviy nobarqarorlikka barham berish; • banklarning foyda asosida faoliyat yuritishini ta’minlash; • bank tizimiga nisbatan ishonchsizlik tuyg’ularini yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik. Banklar tomonidan o’z kapitalining yetarliligini ta’minlanishi Markzaiy bank tomonidan o’rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga rioya etilishi, risklarning oqilona diversifikasiyalanishini ta’minlanishi, bank-kredit portfelining holatini aksiyadorlar va omonatchilar manfaatlarini himoya qilish nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda nazorat qilishdir. Bank nazoratining asosini banklarning o’zlari tomonidan tayyorlangan moliyaviy hisobot shakli yoki auditorlik firmalari tasdiqlagan ish faoliyatining moliyaviy

ahvoli va rentabelligi haqidagi axborotlar tashkil etadi. Ko’pgina xalqaro me’yoriy hujjatlarda bank aktivlari va passivlarini to’g’ri baholash, ular faoliyatining moliyaviy natijalari haqqoniy baholanishi zarurligi ta’kidlanadi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, rivojlangan davlatlarda, xususan Evropa Ittifoqi davlatlarida, AQSh, Kanada, Yaponiya kabi davlatlarda bank nazoratining zarurligi 1975 yilga kelib o’z aksini topdi, ya’ni rivojlangan davlatlar bank nazoratini faqat moliyaviy sektorda emas, balki, umuman iqtisodiyotda asosiy rol o’ynashini tan oldilar. Natijada bank nazorati bo’yicha xalqaro tashkilot “Bazel qo’mitasi ” tashkil etildi. Banklarning tizimli riskni keltirib chiqarishi, bir-biri bilan iqtisodiy aloqada bo’lgan davlatlarni ham iqtisodiy inqiroz yoqasiga olib kelishi mumkin(“kapalak effekti” nazariyasi, Braziliyada qanot qoqqana kapalklar Texasda tarnadoni vujudga keltirish mumkin). Bazel qo’mitasi butun dunyo mamlakatlari uchun bank nazorati tamoyillarini ishlab chiqadi va mintaqaviy bank nazoratida banklar faoliyati, ularning nazorat qilish tamoyillari ishlab chiqilib, davlatlar uni o’zlarining iqtisodiy holatidan kelib chiqqan holda bank nazorati bo’yicha standartlariga muvofiqlashtiradi. Qo’mita tomonidan belgilangan xalqaro bank nazoratining tamoyillari:  Chet mamlaktlar banklari tomonidan boshqa davlatlarda tashkil qilingan bank muassaslari faoliyatini nazorat qilish ikkala davlat nazorat organlariga yuklatildi.  Likvidlik bo’yicha nazorat xorijiy bank muassasasi ochilgan davlat nazorat organlarining vazifasi hisoblanganligi sababli, likvidlikni boshqarishda xorijiy banklar mahalliy me’yorlarga rioya qilishlari lozim.  Xorijiy banklarning to’lovga layoqatliligini nazorat qilish ushbu bank joylashgan davlatning nazorat organlariga yuklatiladi.  Amaliy xamkorlik xorijiy bank joylashgan va uning muassasasi ochilgan davlatlarning nazorat organlari o’rtasida ma’lumot almashish hisobidan ta’minlanadi. Hozirgi kunda bank nazorati tizimini quyidagi turlarga bo’lish mumkin 1 : 1 Norqobilov S., Dadaboeva H., Jo’raev O’. Xalqaro amaliyotda bank nazorati, T.” Iqtisodmoliya” 2007 yil.

1-rasm. Bank nazorati tizimi Barcha davlatlardagi bank nazorati tizimlari oldida 2 ta muhim vazifa turadi:  Bank tizimini mustahkamlash hamda iqtisodiy o’sishga hamkorlik qilish;  Barcha omonatchilar va kreditorlar manfaatlarini himoya qilish. Bank nazorati oldida turgan asosiy vazifa butun bank tizimi barqarorligini ta’minlash bo’lsada, lekin alohida olingan bank duch kelishi mumkin bo’lgan jiddiy muammolarni va inqirozlarni oldini olish maqsadga erishishdagi eng yaxshi yo’ldir. Omonotchilar va kreditorlar manfaatini himoya qilishdan maqsad, ular o’z mablag’laridan foydlalanayotgan banklar tomonidan qanday xavf-xatarli operasiyalar bajarilayotganligi to’g’risida ma’lumotga ega emaslar. Bu borada mamlakamizda amalga oshirilgan ishlradan biri 1997 yil martdan boshlab jahon andozalariga mos keladigan va banklar faoliyatini oydinlashtirish imkonini beradigan tijorat banklari hisobvaraqlari yangi rejasi amalga oshirilishi joriy qilinganligi bo’ldi. Yangi hisobvaraqlar rejasini joriy qilinishi banklar faoliyati “oshkoraligini”(shaffoflik, ochiq-oydinlik) sarmoyadorla, bank mijozlari va boshqa manfaatdor foydalanuvchilar uchun ochiqligini ta’minlash imkonini berdi. Respublikamizda tijorat banklari faoliyatini nazorat qilishining asosiy maqsadi tijorat banklariga biron bir iqtisodiy chora ko’rish emas, balki bank faoliyatida mavjud bo’lgan kamchiliklarni bartaraf etib, bank tizimining barqarorligini oshirish natijasida bank omonatchilari va kreditorlarining manfaatlarini himoya qilishdan iborat. 1995 yil 9 noyabrdagi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi bank tizimini rivojlantirishning kompleks dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 427 qarorida aholi omonotlarini himoya qilish ko’zda tutilgan va 1998 yilda “Omonot-himoya” sug’urta fondi tashkil etilgan edi.Ammo, fondga a’zo bo’lish ixtiyoriy bo’lganligi unga ayrim banklar a’zo bo’lmasligiga olib keldi. Bu esa o’zining samarali natijasini bermadi. B ank nazorati tizimi Xalqaro bank nazorati Mintaqaviy bank nazorati Milliy bank nazorati

O’zbekiston Repsublikasi Prezidentining 2000 yil 21 martdagi Bank tizimiini yanada erkinlashtirish va isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga muvofiq 2002 yil 5 aprelda O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to’g’risida”gi qonunini 2 qabul qilinishi bilan respublikamizda aholi omonatlarini kafolatlash tizimi tashkil etildi. Qonun ijrosini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Repsublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 19 sentyabrdagi 326 sonli qarori bilan Fuqarolarning banklardagi omonatlarini kafolatlash fondi tashkil etildi. Ushbu Fonda barcha tijorat banklari va xorijiy banklarning sho’ba banklari tomonidan jalb etilgan omonatlar sug’urtalanadi. Bunda banklar Fond bilan yozma bitim tuzishlari kerak bo’ladi va majburiy badal to’lovlarnini amalga oshirib boradilar. Majburiy badallar 2 xil bo’ladi: • bir yo’la to’lanadigan badalni banklar Fondga a’zo bo’lib kirganda to’laydi va u bank ustav kapitplining 0,1 % miqdorida bo’ladi. • kalendar tartibda to’lanadigan badalni banklar yilning har choragida to’lab borishadi. Bu badal bankdagi omonatlarning yil choragidagi o’rtacha miqdorining 0,5% miqdorida bo’ladi. Bu ikkala badallarning umuiy summai omonatlar qoldig’ining 5%ga etganda kalendar tartibda to’lanadigan badallarni to’lash to’xtatiladi. Fond faoliyatining maqsadi bank operasiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi lisenziyasi Markaziy bank tomonidan chaqirib olinganda, tijorat banklari o’z majburiyatlarini bajara olmay qolganda omonatchining omonati: • minimal ish haqining 100 barobarigacha bo’lsa 100%ini; • minimal ish haqining 100 barobaridan 250 barobarigacha bo’lsa 90%ini to’lab berishdan iborat. Umuman olganda barcha davlatlarda omonatlarning sug’urtalash tizimida omonatlarni to’lash bo’yicha limitlar mavjud. Masalan, AQShda omonatlarning 100 ming AQSh dollari, Kanadada 60 ming Kanada dollari, Yaponiyada 10 mln ienasi, Evropa Ittifoqida 20 ming evroga teng bo’lgan qismini sug’urtalash tavsiya etilsa, Buyuk Britaniyada esa 70%ini to’lash nazarda tutilgan. Fond o’z odiga qo’yilgan maqsadlarni amalga oshirish uchun tijorat banklaridan ma’lum darajada hisobotlar talab qiladi va bugungi kunda ushbu hisobotlarni tijorat banklariga lisenziya berish va ular faoliyatini tartibga solish departamenti orqali olmoqda. 2 O‘zbekiston Respublikasining 2009 yil 6 apreldagi O‘RQ-203-sonli Qonuni tahririda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2002 y.,4-5-son, 70-modda; O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2009 y., 15-son, 173-modda

2. Bank nazoratini amalga oshirish usullari Bank tizimi amaliyotida bank nazoratining bir nechta usulidan foydalanish samarali natija berishini inobatga olgan holda, ularga batafsil to’htalib o’tamiz. Birinchisi, Markaziy bank tomonidan tijorat banklar faoliyatini masofadan turib, ya’ni ular taqdim etgan moliyaviy hisobotlarini tekshirish orqali nazorat qilish. Ikkinchisi, banklarni joylarga chiqib inspeksiya qilish, ya’ni barcha moliyaviy hisobotlar va ularga tegishli qo’shimcha ma’lumotlar tijorat banklarining o’ziga borib tekshirishdir. Uchinchisi, aralash usul bo’lib, bunda masofadan turib va joylar chiqib tekshirish tekshirish usullari bigalikda amalga oshiriladi. Masofadan turib banklarni nazorat qilish usuli Yevropa mamlakatlarida keng qo’llanilgan. Bunda Markaziy bankning nazorat departamentlari tashqi audit firmalari bilan yaqin munosabatda bo’ladi. Har yili tugashidan oldin setifikatlangan tashqi audit firmalariga audit tekshirishlarida faoliyatning qaysi tomonlariga e’tibor berish kerakligi ko’rsatiladi.Ayrim hollarda tashqi audit firmalarining ishchi materiallariga, garchi ularning xususiy mulki bo’lsada, ushbu materiallardan foydalanish talab qilinadi. Tijorat banklarini joylarga borib tekshirish AQShda keng qo’llaniladi. AQSh bank nazorati departamentida ko’p sonli inspektorlar ishlashadi. Ular joyga chiqib, tijorat banklari hujjatlarini bevosita tekshirib, bank boshqaruviga baho beradilar. Bugungi kunda banklarning soni 11 mingtadan ortiqligini inobatga oladigan bo’lsak, bu teshirish usuli qancha mablag’ va vaqt talab qilishini tasavvur qiling. Keyingi yillarda AQSh va Evropa bank nazorati amaliyotida uchunchi usuldan foydalanilmoqda. Jahon tajribasidan keng o’rin olgan masofadan turib nazorat o’rnatish bank faoliyatiga oid moliyaviy va boshqa hisobotlarni tahlil qilish hamda tekshiruvdan o’tkazishni ko’zda tutadi. Hiso-botlar balans, foyda va zararlar haqidagi hisobot, faoliyat turi, kreditlar, qo’yilmalar, majburiyatlar, kapital, likvidlik, ssudalar bo’yicha yo’qotishlarga qarshi zaxiralar haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi mumkin. Demak, masofadan nazorat qilish yoki uzoqlashtirilgan monitoring bank holatini so’nggi ma’lumotlar asosida baholash imko-nini beradi. Ya’ni masofadan nazorat etish bank faoliyati sam-radorligiga xalal berishi mumkin bo’lgan omillarni aniqlab, kelgusida ular bilan bog’liq xarajatlarning oldini oladi. Bundan tashqari, yil yakuni bo’yicha tijorat banklari chet el tashqi auditorlar xizmatidan foydalanadiki, uning asosida bankning moliyaviy holati to’g’risida hamda ehtimoliy to’lovga layoqatsizligi yoki nolikvidligi haqida masofadan nazorat qilish tizimiga axborot beriladi. Keyingi paragrafda samarali bank

nazoratini olib borishda bank auditining roli alohida ko’rib chiqiladi. Masofadan nazorat qilishda quyidagilar tekshiriladi:  Bank aktivlari va passivlari holatini, bank kapitali likvidliligi, foyda va zararlar hisoboti, bank tushumlari to’liq tahlil qilib chiqiladi;  Tahlil jarayonida aniqlangan xato va kamchiliklar to’g’risida banklar faoliyatini tahlil qilish Boshqarmasi xodimlari tomonidan rahbariyatga ma’lumotnoma jo’natiladi;  Takrorlangan kamchilik yuzasidan bankka nisbatan jarima chorlaari ko’riladi. Masofadan nazorat qilish quyidagi vazifalarni bajaradi: • banklar faoliyati ustidan monitoring o’rnatish; • monitoring natijasida bank faoliyatidagi keskin o’zgarishlarni aniqlash; • bank faoliyatidagi keskin o’zgarishlar shubha uyg’otgan taqdirda inspeksiya va tematik tekshirishlar tayinlash; • «tartibbuzar» banklarga nisbatan O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank to’g’risida»gi qonunida beligilangan choralarni qo’llash.

2-rasm. Masofadan nazorat qilishning qulayligi va samaraliligi . Masofadan nazorat qilish monitoringi natijalari asosida reyting tuzish nazorat ma’lumotlari va nazorat organlari foydalanishi mumkin bo’lgan boshqa axborotlar, shu jumladan, joyiga chiqib o’tkazilgan tekshiruv natijalariga asoslanadi. Joyga chiqib tekshirishlarni tashkil qilishdan quyidagi maqsadlar ko’zlanadi:  masofadan nazorat qilish jarayonida aniqlangan holatlarni bevosita joyida o’rganish; • masofadan nazorat uchun taqdim etilgan hisobotlarni birlamchi hujjatlar bilan taqqoslash orqali ularni haqqoniyligini aniqlash; • bank aktivlari sifatini tasniflash va shu yo’l bilan tavakkalchilik darajasini aniqlash va baholash; • tavakkalchilik darajasidan kelib chiqib kapitalning etarliligini aniqlash va baholash; • bankning joriy likvidlilik darajsini aniqlash va baholash; • bankning korporativ boshqarish qobiliiyatini aniqlash va baholash. Joyga chiqib (inspeksiya qilish) tekshirish jarayonida quyidagilarga alohida e’tibor beriladi: • Ustav kapitalidagi aksiyadorlar ulushining dinamikada o’zgarish sabablari; • Aksiyadorlar ulushidagi o’zgarishlarga MB tasdig’i talab qilingan bo’lsa, uning mavjud yoki mavjud emasligi; • Bank kapitalini Markaziy bank tomonidan belgilangan minimal talablarga javob berishi; • Bank tushumining kapital o’sishiga ta’siri; • Kapitalni o’stirish rejasining tahlili; • Yuqoridagilar qatorida aktivlarning sifati, tushumlarning o’zgarishi va foydaning sifatiga alohida e’tibor berilishi kerak. Joyga chiqib tekshirishda natijalarni solishtirish va ma’lumotlardan xalqaro amaliyotda keng foydalanish maqsadida umumiy ko’rsatkichlardan foydalaniladi. CAMEL komponentlari :  C - kapitalning etarliligi;  A - aktivlar sifati ;  M - boshqaruvchilik qobiliyati;  E - daromadlilik;  L – likvidlilik. Reyting tizimi bo’yicha KAPITAL nazorat jarayonining birinchi komponenti bo’lib, bunda bank kapitalining etarlilik darajasi, kapitalning ko’paytirish borasida olib borilayotgan faoliyat va dividentlarni to’lash siyosati tahlil qilinadi.

Tijorat banklari AKTIVLARI ning SIFATI ni tavsiflovchi asosiy ko’rsatkichlardan biri - aktivlarning daromadliligi ko’rsatkichi hisoblanadi. Aktivlar daromadliligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri aktivlar tarkibida daromad keltirmaydigan aktivlar salmog’ining o’zgarishi hisoblanadi. Inspektor BOShQARISh QOBILIYaTI punktida bank rahbariyatining tarkibi, bank kengashi va boshqaruvining bank to’loviga qobilligi va ishonchli faoliyat ko’rsatishini ta’minlash borasidagi ish tajribasini baholaydi. Bank faoliyatining asosiy maqsadi DAROMAD olishdir. Inspektorlar daromad va xarajatlarni tekshirish jarayoniga oqilona yondoshishi lozim.Bunda moliyaviy hisobotlarni shu jumladan, balans hisoboti, foyda va zararlar hisoboti, pul mablag’lari oqimi hisobotlarini tekshirilishi talab qilinadi. Bank tomonidan LIKVIDLIKNI BOShQARISh orqali uni etarli darajada saqlab turish foyda olishga qaratilgan harakat bilan muvozanatlashgan holda amalga oshirilishi darkor, ya’ni ko’proq foyda olish maqsadida aktivlarning samarasiz joylashtirilishi likvidlik holatini yomonlashuviga olib keladi. Joyga chiqib tekshirish o’tkazishga tayyorgarlik kamida bir oy oldin boshlanishi lozim va unda quyidagi yo’llar bilan ma’lumot to’planadi Bank faoliyat ko’rsatayotgan hududdagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan suhbatda bo’lib, bank faoliyati to’g’risida ma’lumot to’plash Masofadan nazoratni amalga oshiruvchi departament (bo’linmalar)dan oldingi joyga chiqib tekshirishda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etilganligi to’g’risida ma’lumot olish va kelgusi jarayonda e’tibor berilishi zarur bo’lgan masalalar to’g’risida buyurtma olish olish К redit axboroti milliy institiutidan bank krediti portfeli va qarz oluvchilar tarixi to’g’risida dastlabki ma’lumotlarni olish Markaziy bankning boshqa departamentalaridan bank faoliyatiga bog’liq boshqa ma’lumotlarni to’plash

Dastlabki ma’lumotlarga asosan joyga chiqib tekshirish o’tkazish dasturini, tegishli jadvallar shakllarini va farmoyish loyihasini tayyorlash 3-rasm. Joyga chiqib nazorat o’tkazish jarayoniga tayyorgarlik bosqichlari Joylarda nazorat o’tkazishning afzalliklari • Joylarda nazorat o’tkazishning afzalliklari shundan iboratki, inspeksiya xodimi nafaqat kamchilikni topadi, balki uni bartaraf etish yo’llarini ko’rsatib beradi va ayrim xollarda bu jarayonda o’zi ham ishtirok etadi. Nazorat obyekti faoliyati qoniqarsiz deb topilganda MB o’z otalig’iga olgan holda kuzatuvchisin bank faoliyatini joyida doimiy nazorat qilib borilishini ma’qul topadi. Shuni xulosa qilish mumkinki, • Inspeksion-joyida nazorat qilish bank faoliyatini oydinlashtiradi; • Bank hisobotlari to’g’riligi tasdiqlaydi; • Obyektni xalqaro auditning kiritilishiga tayyorlaydi. 3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bank nazoratini amalga oshirishdagi roli va ahamiyati Mamlakatimizda bank tizimi barqarorligini qo’llab-quvvatlash, omonatchilar va kreditorlarning manfaatlari himoyalanishini ta’minlash maqsadida bank nazorati O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshiriladi. Markaziy bankning huquqiy maqomi, vazifalari, vakolatlari, tashkil etilishi va faoliyati prinsiplari O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi , O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida» 1995 yil 21 dekabrdagi 154-I-son qonuni 3 4 va boshqa qonunlar bilan belgilanadi. Markaziy bank yuridik shaxs bo’lib, davlatning mulki hisoblanadi va o’z sarfxarajatlarini o’zining daromadlari hisobidan amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklarining boshqaruv va risk-menejmenti sifatiga ta’sir qilish mexanizmlarining takomillashmaganligi, banklar faoliyatiga ma’muriy aralashuv amaliyotining davom etayotganligi, ayniqsa, banklar tomonidan o’z faoliyatiga xos bo’lmagan korxonalar tashkil etilishi, shuningdek ularning faoliyat yo’nalishiga muvofiq bo’lmagan vazifalarning yuklatilishi bank nazoratini ta’sirchan amalga oshirishni qiyinlashtirmoqda. 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasiga 3 Izoh: oxirgi o‘zgartirish O‘zbekiston Respublikasining 2018 yil 3 yanvardagi O‘RQ-456- sonli Qonuni bilan kiritilgan . Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 05.01.2018 y., 4 /18/456/0512-son

muvofiq, shuningdek pul-kredit siyosati, umuman bank tizimining barqaror faoliyat ko’rsatishi ustidan samarali nazoratni va Markaziy bank faoliyatini yanada takomillashtirishni ta’minlash maqsadida quyidagilar Markaziy bank faoliyatining ustuvor yo’nalishlari etib kuyidagilar belgilandi 5 : birinchidan, asossiz inflyatsion kutilmalarni oldini olish maqsadida inflyatsion targetlashning prinsip va mexanizmlarini bosqichma-bosqich tatbiq qilish bilan pulkredit siyosati va uning instrumentlarini tubdan takomillashtirish, ushbu usulga o’rta muddatli istiqbolda to’liq o’tish va pul-kredit sohasida amalga oshirilayotgan siyosat va choralarning shaffofligini oshirish; ikkinchidan, inflyatsiya omillarini chuqur o’rganish va to’lov balansini hisobini yuritish va tahlil qilish tizimini to’liq shakllantirish asosida pul-kredit siyosatini shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish uslublarini takomillashtirish maqsadida statistik, tahliliy va tadqiqot bazasini rivojlantirish; uchinchidan, bank tizimini tartibga solish va nazorat qilish mexanizmlarini, shu jumladan tijorat banklar faoliyatida yuzaga keladigan muammolarni dastlabki bosqichlarida aniqlash va ularni bartaraf etuvchi choralar ko’rish imkonini beruvchi tijorat banklar tavakkalchiligini boshqarish va baholash tizimini takomillashtirish; to’rtinchidan, o’rta va uzoq muddat istiqbollarda iqtisodiyotni barqaror o’sishini ta’minlovchi muhim tarkibiy qism sifatida bank tizimini rivojlantirish, tijorat banklar va tadbirkorlik sub’ektlarining o’zaro to’liq sheriklik munosabatlarini shakllantirish, aholining bank tizimiga ishonchli institutsional sherik sifatida ishonchini mustahkamlash uchun raqobat sharoitlarni yaratish; beshinchidan, to’lov tizimini yanada rivojlantirish, shu jumladan real vaqt rejimida tezkorlik bilan hisob raqamlarni boshqarish va bank operatsiyalarini o’tkazish imkonini beruvchi masofadan bank xizmatlari ko’rsatgan holda tijorat banklarining samarali axborot almashinuvi tizimini tashkil etish; oltinchidan, nobank kredit tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini kuchaytirish, shuningdek ularning faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish; ettinchidan, bank xizmatlari iste’molchilari huquqi va qonuniy manfaatlari himoyasini ta’minlash, aholi va tadbirkorlik sub’ektlariga moliyaviy ochiqlikni va ularning savodxonlik darajasini oshirish. O’zbekiston Respublikasi Prezidentning 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to’g’risida”gi PF - 5296 - sonli Farmoniga muvofiq Markaziy bankning vazifalaridan kelib chiqib, tarkibiy tuzilishida ham da ham bir qator o’zgarishlar bo’ldi. Jumladan, jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan 5 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentning “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF - 5296 - son Farmoni, 9.01. 2018 yil

ishlash departamenti negizida asosiy vazifasi bank xizmatlari ist’emolchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoyalash, aholi va tadbirkorlik sub’ektlariga moliyaviy ochiqlikni va ularning savodxonlik darajasini oshirish bo’lib hisoblangan Markaziy bankning Bank xizmatlari ist’emolchilarining huquqlarini himoya qilish xizmati tashkil etildi. Bundan tashqari, asosiy vazifalari tegishlicha bank tizimining barqarorligini ta’minlash, omonatchilar va kreditorlar manfaatlarini himoya qilish va Markaziy bankning pul-kredit operatsiyalarini o’tkazish bo’yicha chora-tadbirlarini amalga oshirish bo’lib hisoblangan O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining nazorat qo’mitasi va Kredit qo’mitasi o’z faoliyatini boshlaydi. Shuni alohida qayd etish lozimki, yuqoridagi farmonda qayd etilishicha 2018 yil 1 sentabr kuniga qadar ilg’or xorijiy tajriba va umume’tirof etilgan normalar va standartlarni chuqur o’rganib, ixtisoslashgan xalqaro moliya institutlarining tegishli ekspert xulosalari asosida «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi hamda «Bank va banklar faoliyati to’g’risida»gi qonunlari loyihalari yangi tahrirda ishlab chiqiladi. O’zbekiston Respublikasining 1995 yil 25 apreldagi “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi qonunning 44-moddasida “Markaziy bank qonun hujjatlariga muvofiq banklar faoliyatini nazorat qilib boradi” deb belgilab qo’yilgan. Markaziy bank nazorat funksiyalarini bajarish bo’yicha o’z vakolatlarini amalga oshirish yuzasidan bank operasiyalarini amalga oshirish, buxgalteriya hisobini yuritish va bank statistik hisobotini yuritish, yillik hisobotlarni tuzish uchun banklar tomonidan bajarilishi majburiy bo’lgan qoidalarni belgilaydi. Markaziy bankning nazorat qilish sferasi hozirgi kunda kengaydi va uni quyidagicha tasvirlaymiz 4-rasm. Markaziy bankning nazorat qilish sferasi Markaziy bank moliya-bank tizimi barqarorligini saqlab turish, omonatchilar, qarz oluvchilar va kreditorlarning manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash maqsadida banklar, mikrokredit tashkilotlari lombardlar va kredit byurolari faoliyatini tartibga O’ zbekiston Respublikasi Markaziy Banki Tijorat banklar ustidan nazorat Mikrokredit tashkilotlari ustidan nazorat Кredit uyushmalari ustidan nazorat

soladi hamda nazorat qiladi, shuningdek ular tomonidan ichki nazorat qoidalariga hamda jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bilan bog’liq axborotni maxsus vakolatli davlat organiga taqdim etish tartibiga rioya etilishi ustidan monitoring hamda nazorat qiladi. Markaziy bank banklarni, kredit byurolarini ro’yxatga oladi, shuningdek bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyalar beradi, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar, kredit byurolari faoliyatini va qimmatli qog’ozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalaydi. Banklarni, kredit byurolarini ro’yxatga olish, banklarga, mikrokredit tashkilotlari va lombardlarga litsenziyalar berish Markaziy bank tomonidan belgilangan tartibda haq evaziga amalga oshiriladi. Qimmatli qog’ozlar blankalari ishlab chiqarishga litsenziya berish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda haq evaziga amalga oshiriladi. Berilgan litsenziyalar to’g’risidagi axborot e’lon qilinishi, shuningdek Markaziy bankning rasmiy veb-saytiga joylashtirilishi kerak hamda tanishib chiqish uchun ochiqdir. Markaziy bank Banklarni davlat ro’yxatiga olish daftari, banklar, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar, kredit byurolariga hamda qimmatli qog’ozlar blankalari ishlab chiqarishga berilgan litsenziyalar reyestrini yuritadi. Markaziy bankning nazorat vazifalarini bajarishga doir bir qator vakolatlari belgilangan 6 . 6 O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risidagi Qonunining VIII bobi 51- moddasi. Markaziy bank bank operasiyalarini amalga oshirish, buxgalteriya hisobi va bank statistika hisobotini yuritish, yillik hisobotlar tuzish yuzasidan banklar uchun majburiy bo’lgan qoidalarni moliyaviy operasiyalarni amalga oshirish, buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish yuzasidan kredit uyushmalari uchun majburiy bo’lgan qoidalarni faoliyat va operasiyalarni amalga oshirish yuzasidan garovxonalar uchun majburiy bo’lgan qo idalarni belgilaydi

5-rasm. Markaziy bank tomonidan belgilanadigan qoidalar Bank nazorati sohasida Markaziy bankka quyidagi huquqlar berilgan: • banklar, mikrokredit tashkilotlari lombardlar va kredit byurolarining hisoboti va boshqa hujjatlarini olish va tekshirish, ularning faoliyati, shu jumladan operatsiyalari to’g’risida axborot so’rash hamda olish; • olingan axborot yuzasidan izoh talab qilish; • banklar va mikrokredit tashkilotlarining, ularning filiallari va ular bilan uzviy bog’langan shaxslarning, shuningdek lombardlar va kredit byurolarining faoliyatini tekshirish, qoidabuzarlarga nisbatan sanksiyalar qo’llash; • banklar va kredit byurolarining ichki auditiga doir talablarni belgilash; • bank aktivlari sifatini tasnif qilish va aktivlar bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlar o’rnini qoplash uchun shunga monand rezervlar yaratishga doir talablarni belgilash; • ishonchsiz aktivlarni hisobdan chiqarish shartlari va taomilini aniqlash; • banklar, mikrokredit tashkilotlari lombardlar va kredit byurolariga ularning faoliyatida aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf qilish to’g’risida ijro etilishi majburiy bo’lgan ko’rsatmalar yuborish; • bank aksiyadorlari ustav kapitalining qonun hujjatlarida belgilangan miqdordan ortiqroq qismini sotib olgan taqdirda ularning moliyaviy ahvoli hamda obro’-e’tibori haqida axborot so’rash va olish; • banklarning va ular filiallarining rahbarlari, boshqaruv a’zolari hamda bosh buxgalterlariga, mikrokredit tashkilotlari va kredit byurolari ijro organlarining rahbarlariga nisbatan malaka talablarini qo’yish. Tekshirishlar Markaziy bankning vakolatli vakillari va Markaziy bank belgilaydigan auditorlar tomonidan amalga oshiriladi. Qonun hujjatlarida belgilangan hollarda bank aksiyalarini sotib olish uchun oldindan Markaziy bankning roziligini olish talab qilinadi. Markaziy bank aksiya sotib oluvchilarning moliyaviy ahvoli qoniqarsizligi aniqlangan taqdirda bank aksiyalari xarid qilinishi va sotilishiga rozilik bermaslik huquqiga ega. Markaziy bank o’z qarori to’grisida ariza beruvchiga iltimosnoma olingan kundan boshlab o’ttiz kundan kechiktirmay yozma ravishda xabar beradi. Markaziy bank auditorlardan Markaziy bankning normativ hujjatlariga, shu jumladan tartib va uslubiyotlariga rioya etishlarini talab qilishga, shuningdek ulardan bank auditi bilan bog’liq har qanday ma’lumotlarni bevosita olishga haqli. Markaziy bank banklar uchun majburiy bo’lgan iqtisodiy normativlarni belgilaydi va bu normativlarning o’zgarishi to’g’risida kamida bir oy oldin e’lon qiladi. Banklar va ularning filiallari iqtisodiy normativlarni belgilovchi banklarga oid qonun hujjatlarini buzgan taqdirda, Markaziy bank tomonidan ustav kapitalining

eng kam miqdoridan 0,1 foizgacha jarima undiriladi yoki ayrim operatsiyalarni o’tkazishni olti oygacha bo’lgan muddatga cheklab qo’yiladi 7 . Agar yo’l qo’yilgan tartib buzilishlar yoki bank o’tkazayotgan operatsiyalar omonatchilar va kreditorlarning manfaatlariga aniq xavf tug’dirgan bo’lsa, Markaziy bank quyidagilarga haqli: • banklardan ustav kapitali eng kam miqdorining bir foizidan oshmagan summada jarima undirishga; • bankdan bankni moliyaviy sog’lomlashtirish, shu jumladan aktivlar tuzilmasini o’zgartirish, bank xarajatlarini kamaytirish va aksiyadorlarga dividendlar to’lashni to’xtatish tadbirlarini ko’rishni, bank yoki uning filiali rahbarlarini, shu jumladan bank kengashi rahbarlari va a’zolarini almashtirishni, bankni qayta tashkil etishni, filialni tugatishni talab qilishga; • bank uchun iqtisodiy normativlarni olti oylik muddatgacha o’zgartirishga;  bankning ayrim bank operatsiyalarini amalga oshirishini bir yilgacha bo’lgan muddatga, shuningdek filiallar ochishni ham shuncha muddatga taqiqlab qo’yishga; • bankni moliyaviy sog’lomlashtirish yoki Markaziy bank ko’rsatmalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davrda mansabdor shaxslar va aksiyadorlar ega bo’lgan barcha vakolatlarni vasiyga berib, bankka vasiylik qilish tartibini belgilash to’g’risida qaror qabul qilishga; • bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyani qaytarib olishga. Bank filiallari to’lovlarni o’z vaqtida o’tkazmagan va ularning vakillik hisobvaraqlari qoniqarsiz ahvolda bo’lgan hollarda Markaziy bank bank filiali ushbu harakat natijasida olgan daromadini qat’iy tartibda undirib oladi, shuningdek shunday miqdorda jarima soladi. Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish to’g’risidagi qonun hujjatlari banklar, mikrokredit tashkilotlari va lombardlar tomonidan buzilganligi aniqlangan taqdirda, Markaziy bank ularga nisbatan qonun hujjatlariga m uvofiq choralar hamda sanksiyalar qo’llashga haqli. Mikrokredit tashkilotlari, ularning filiallari, shuningdek lombardlar tomonidan mikrokredit tashkilotlari va lombardlar to’g’risidagi qonun hujjatlari talablari, belgilangan iqtisodiy normativlar buzilgan taqdirda, Markaziy bank mikrokredit tashkilotidan ustav fondining belgilangan eng kam miqdoridan bir foizgacha jarima undirishga hamda lombarddan belgilangan eng kam ish haqining ellik baravarigacha miqdorda jarima undirishga haqlidir. 7 O‘zbekiston Respublikasining 2015 yil 29 dekabrdagi O‘RQ-396-sonli Qonuni t ahririda

Banklarga, mikrokredit tashkilotlariga, lombardlarga va kredit byurolariga, shuningdek qimmatli qog’ozlar blankalari ishlab chiqaruvchilarga nisbatan choralar hamda sanksiyalar qo’llash tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. 4. Tijorat banklarini lisenziyalash va davlat ro’yhatidan o’tkazish orqali nazorat qilish Mamlakatimizda tijorat banklariga lisenziya berish va ular faoliyatini tartibga solish Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. Bank faoliyatini lisenziyalash nazoratning dastlabki bosqichi bo’lib, u bank tizimining barqarorligini saqlash, bozorga yangi, moliyaviy barqaror banklar kirib kelishini nazorat qilish vositalaridan biri hisoblanadi. 2009 yil 15 avgustda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki Boshqaruvining “Banklarni ro’yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida” qarori 8 qabul qilingan. Ushbu O’zbekiston Respublikasi hududida banklarni ro’yxatga olish va ularga bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya berish tartibini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi bank tizimida faoliyat yuritayotgan barcha banklar o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki tomonidan beriladigan lisenziya asosida amalga oshiradi. Lisenziyada bank bajaradigan operasiyalar ro’yxati ko’rsatiladi. Lisenziyasiz amalga oshiriladigan bank faoliyati gayriqonuniy deb hisoblanadi va bunday faoliyat natijasida olingan daromad davlat byudjetiga olib qo’yilishi lozim 9 . Shu o’rida banklarga, xususan tijorat banklari, norezident bank, xususiy bank, chet el bankining sho’’ba banki va chet el kapitali ishtirokidagi banklarga ta’rif berib o’tamiz. Tijorat banki O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan berilgan litsenziya asosida bank faoliyati deb hisoblanadigan yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag’lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish, to’lovlarni amalga oshirish kabi faoliyatlar majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir. Norezident bank xorijiy davlat hududida ro’yxatga olingan bankdir. Xususiy bank ustav kapitalida muassislar (aksiyadorlar) bo’lgan jismoniy shaxslarning ulushi kamida ellik foizni tashkil etishi lozim bo’lgan bank bo’lib, ustav kapitalida davlat ulushi bo’lgan yuridik shaxslar, davlat organlari, shuningdek siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari, jamoat fondlari va diniy tashkilotlar xususiy bank muassislari (aksiyadorlari) bo’lishi mumkin emas. Bank 8 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2017 yil 9 sentyabrdagi 23/2sonli qarori tahririda 9 O’zbekiston Respublikasining Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi Qonuni, 1996 yil, 5 -modda

o’z ustav kapitalini qonun hujjatlariga muvofiq shakllantira olmasligi sababli, o’z maqomini xususiy bankka o’zgartirishiga yo’l qo’yilmaydi. Chet el bankining sho’’ba banki ustav kapitali to’laligicha norezident bank tomonidan shakllantiriladigan bank bo’lsa, chet el kapitali ishtirokidagi bank esa chet ellik investorlarning ishtiroki ustav kapitali umumiy summasining kamida o’ttiz foizini tashkil etadigan bankdir. Bunda, chet ellik investorlardan biri yuridik shaxs bo’lishi lozim. Bunday bankning ustav kapitalini shakllantirishda rezident jismoniy va yuridik shaxslar hamda norezident jismoniy va yuridik shaxslar, shuningdek norezident banklar ishtirok etishlari mumkin. Markaziy bank tomonidan bank nazoratini amalga oshirishda ularni litsenziyalash muhim ahamiyat kasb etadi, sababi banklar litsenziya olishlari uchun quyidagi barcha talablarni bajarishlari kerak bo’ladi. Banklarni litsenziyalash jarayoni ikki bosqichdan iborat: Birichisi, bank ta’sis etish uchun Markaziy bankning dastlabki ruxsatini berish; Ikkinchisi, bankni ro’yxatga olish bilan bir vaqtda litsenziya berish. Birinchi bosqichda bank faoliyati uchun dastlabki ruxsatnoma berilib, bank muassislariga bankni yaxshi tashkil etish uchun ma’lum muddat beriladi va shu davrda Markaziy bank tomonidan to’liq kuzatish ishlari amalga oshiriladi. Dastlabki ruxsatnomani berilishi asosiy lisenziyani kafolatlamaydi va uning amal qilish muddati oligan kundan boshlab 6 oy muddatgacha yuridik kuchga ega. Dastlabki ruxsatnoma olingandan so’ng muassislar asosiy lisenziyani olish va bankni ro’yhatdan o’tkazish uchun kerakli tashkiliy texnik tadbirlarni amalga oshiradilar. Lisenziyalash – bank operasiyalarini amalga oshirishni chegaralsh maqsadida faqat vakolatli banklar tomonidan yuridik shaxslarga ularni amalga oshirish uchun ruxsat berishdir. Banklar Markaziy bankda davlat ro’yhatidan o’tkazilgandan so’ng yuridik shaxs maqomini oladi. Markaziy bank tomonidan 1 oy muddat ichida qaror qabul qilinadi. Lisenziya berisht bo’yicha masalani ko’rishda nazorat organlari tomonidan yangi bank filiallarini tashkil etish sharoiti, raqobat tufayli ularning moliya-kredit sektoriga ta’sir etishi kabi masalalarga ham alohida e’tibor beriladi. Markaziy bank chet el kapitali ishtirokidagi banklar oldiga qo’shimcha talablar qo’yish, shu jumladan chet davlatlar banklaridan ular o’zlari joylashgan va ro’yxatga olingan yerdagi tekshiruv organi nazorati ostida ekanliklarining tasdiqnomasini talab qilish huquqiga ega. Chet el banklariga litsenziyalar, basharti, chet davlat banki o’z mamlakatida qaytarib berish sharti bilan pul depozitlari va boshqa boyliklarni qabul qilish huquqiga ega bo’lsagina beriladi.

Markaziy bank quyidagilarga asoslanib bankni ro’yxatga olishni va unga litsenziya berishni rad etishi mumkin: • bankni ro’yxatga olish uchun zarur bo’lgan hujjatlar topshirilmaganligi; • ta’sis hujjatlarining qonun hujjatlariga nomuvofiqligi; • bir yoki bir necha muassisning moliyaviy ahvoli qoniqarsizligi; • muassislar moliyaviy mablag’larining manbalari e’lon qilinmaganligi; • bankni ro’yxatga olish paytigacha eng kam ustav kapitalining to’lanmaganligi; • bank rahbari va bosh buxgalteri lavozimlariga nomzodlarning bu kasbga nomuvofiqligi. Bankni ro’yxatga olishni va unga litsenziya berishni rad etish to’g’risidagi qaror ariza beruvchiga rad etish sabablari hamda ariza beruvchi ko’rsatilgan sabablarni bartaraf etib, takroran ko’rib chiqish uchun ariza berishi mumkin bo’lgan muddat ko’rsatilgan holda yozma shaklda yuboriladi. Bunda bankni ro’yxatga olishni va unga litsenziya berishni rad etish to’g’risidagi qarorda ko’rsatilgan muddat kamchiliklarni bartaraf etish uchun zarur bo’lgan vaqtga mutanosib bo’lishi kerak. Bankni ro’yxatga olish va unga litsenziya berish to’g’risidagi arizani takroran ko’rib chiqish ariza barcha zarur hujjatlar bilan birga olingan kundan e’tiboran o’n besh kundan ko’p bo’lmagan muddatda amalga oshiriladi. Bankni ro’yxatga olishni va unga litsenziya berishni rad etish to’g’risidagi qarorda ko’rsatilgan muddat o’tganidan keyin berilgan ariza yangidan berilgan hisoblanadi. Bankni ro’yxatga olish va unga litsenziya berish to’g’risidagi arizani takroran ko’rib chiqishda bankni ro’yxatga olishni va litsenziya berishni rad etish to’g’risidagi xabarnomada ilgari ko’rsatilmagan yangi asoslar bo’yicha ro’yxatga olishni va litsenziya berishni rad etishga yo’l qo’yilmaydi. Bankni ro’yxatga olishni va unga litsenziya berishni rad etish to’g’risidagi qaror ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sudga shikoyat qilinishi mumkin. Markaziy bank quyidagi hollarda bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyani chaqirib olishi mumkin: • bank to’lovga qobiliyatsiz bo’lib qolganida, passivlar aktivlardan ko’payib ketganida; • litsenziya berishga asos bo’lgan ma’lumotlarning noto’g’riligi aniqlanganda; • bank o’z omonatchilari va boshqa kreditorlari oldidagi majburiyatlarini bajarishga qodir bo’lmaganida; • hisobot ma’lumotlari muntazam ravishda buzib ko’rsatilganda; • qonun hujjatlariga va litsenziya shartlariga zid keladigan bank operatsiyalari amalga oshirilganda;

• litsenziya berilgan paytdan e’tiboran bank operatsiyalarini amalga oshirish bir yildan ortiq muddatga kechikkanda; • monopoliyaga qarshi qoidalar buzilganda; ichki nazorat qoidalari hamda jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bilan bog’liq axborotni maxsus vakolatli davlat organiga taqdim etish tartibi buzilganda;  O’zbekiston Respublikasida o’z sho’’ba bankini tashkil etgan chet el bankidan litsenziya chaqirib olinganda.

Adabiyotlar ruyhati: 1. Vahobov A., Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar, 2008 yil 2. Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2011-y. - 711 b. 3. Ibragimov A., Sugirbaev B. Byudjet nazorati va auditi: O’quv qo’llanma – Toshkent, 2009 yil 4. Маликов Т . С . Молия . Ўқув қўлланма . – Т .: Iqtisod-moliya, 2018. – 266 б . 5. Malikov T.S., Vahobov D.R. Moliya: chizmalarda: o’quv qo’llanma.- Toshkent Iqtisod-moliya, 2010 yil 6. Norqobilov S., Dadaboeva H., Jo’raev O’. Xalqaro amaliyotda bank nazorati, T.” Iqtisod-moliya” 2007 yil 7. G’aybullaev O., O’roqov. U. - O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va jarayoni: o’quv qo’llanma. Toshkent: Baktria press, 2015. — 168 b. 8. Денисова, Т.В. Аудит: учебное пособие / Т.В. Денисова. – Челябинск: Издательский центр ЮУрГУ, 2015. – 38 с. 9. Васильева М.В. Оценка эффективности и результативности использования бюджетных средств при проведении финансового контроля // Финансовая аналитика, пробл. и решения. - М., 2011. - № 13. - С. 24-34. 10. Овчарова Е.В. Финансовый контроль в Российской Федерации. Зерцало М Москва, 2015 г. Стр. 224

O'xshashlar

Sug’urta tashkilotlarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish

Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish amaliyoti

Bank xatarlaridan himoyalanishni tashkil etish

Bank sirini himoyalashni tashkil etish