Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish amaliyoti - Iqtisodiyot - Referatlar

Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish amaliyoti

Yuklangan vaqt:

08.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.751953125 KB

Ko'chirib olish

Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish amaliyoti Reja: 1. Jahon hamjamiyatiga a’zo mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish 2. INTOSAI tashkilotining faoliyati 3. Rossiya federasiyasi davlat moliyaviy nazorat organlari vakolatlari Kalit so’zlar: BMT, taftish organi, personali maslahatchilar, taftish soveti, kongress, INTOSAI, Oliy nazorat organ,davlat subsidiyasi, Federal byudjet

BMTning taftish organini moliyaviy nazorat faoliyati jahonning turli davlatlarida joylashgan. Tashkilot faoliyatini tekshirishga ma’sul 3 kontenentning ishtirokchilarini o’z ichiga oladi. BMT byudjetidan har yili 8 mlrd AQSh dollaridan ortiq mablag’ turli dastur va loyixalarni moliyalashga ishlatiladi. Uning xarajatlari jahonda tinchlikni saqlash, ilmiy izlanishlarga, narkotik moddalarni tarqalishini oldini olishga, ma’muriy xarajatlarga to’g’ri keladi. BMT personali maslahatchilari bilan birga 50 000 kishini tashkil etadi. BMTning byudjeti 180 dan ortiq davlatlarning reglament badallari hisobidan shakillanadi. BMTning tashqi nazorat tizimini birinchi galda taftish soveti tashkil etadi. Taftish sovetiga BMT a’zosi bo’lgan 3 ta davlatning 3 a’zosi kiradi. Ular 3 yillik muddatga Bosh Assanbelya tomonidan saylanadi. Taftish sovetiga a’zolik davlatlar o’rtasida bir maromda taqsimlanishi kerak. Tashqi moliyaviy nazorat tizimiga Boshqaruv soveti bilan birga maxsus taftish bo’limlari kiradi. Ular quyidagilar: - Korxona va oziq – ovqat xo’jaligini rivojlantirish bo’yicha BMT; - YuNESKO; - Butun jahon sog’liqni saqlash tashkiloti; - Butun jahon oziq – ovqat dasturi; Sovetning moliya-xo’jalik faoliyatining obyekti bo’lib, uning tarkibidagi tashkilotlar va BMT bo’limlari kiradi: - N’yu Yorkdagi BMTning sekretariati, hamda uning Jeneva va Venadagi bo’limlari; - BMTning xududiy iqtisodiy komisiyalari; - BMT personalining pensiya fondi; - BMTning maxsus hamda tinchlikni saqlash messiyasi; - BMTning rivojlantirish Dasturi; - BMTning qochoqlar masalalari bo’yicha komissariati; - BMTning bolalikni ximoya qilish Fondi;

- BMTning atrof – muhitni muhoofaza qilish Dasturi; - Xalqaro savdo markazi; Dunyo mamlakatlaridagi moliyaviy nazorat tizimlari tahlil etilganda, ularning aksariyati bir-biriga o’xshamaydigan ekanligini ko’rish mumkin. Ammo rivojlangan mamlakatlarning moliya tizimlarini o’rganish o’ziga xos ahamiyatga ega. Sababi ulardagi iqtisodiy(moliyaviy) rivojlanishga moliyaviy nazorat tizimining to’g’ri tashkil etilganligi, moliya mexanizmining amal qilishining samarali ekanligi ham aytish mumkinki o’z ta’sirini ko’rsatgan. Umuman olganda, moliyaviy nazorat tizimining rasional(optimal) tashkil etilishi moliya tizimining rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shunday ekan, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun taraqqiy etgan mamlakatlar moliyaviy nazorat tizimini puxta o’rganish va ularning ilg’or tajribasini o’zlashtirish zaruriy ehtiyoj sanaladi. BMTning taftish organini moliyaviy nazorat faoliyati jahonning turli davlatlarida joylashgan. Tashkilot faoliyatini tekshirishga ma’sul 3 kontenentning ishtirokchilarini o’z ichiga oladi. BMT byudjetidan har yili 8 mlrd AQSh dollaridan ortiq mablag’ turli dastur va loyixalarni moliyalashga ishlatiladi. Uning xarajatlari jaxonda tinchlikni saqlash, ilmiy izlanishlarga, narkotik moddalarni tarqalishini oldini olishga, ma’muriy xarajatlarga to’g’ri keladi. BMT personali maslahatchilari bilan birga 50 000 kishini tashkil etadi. BMTning byudjeti 180 dan ortiq davlatlarning reglament badallari xisobidan shakillanadi. BMTning tashqi nazorat tizimini birinchi galda taftish soveti tashkil etadi. Taftish sovetiga BMT a’zosi bo’lgan 3 ta davlatning 3 a’zosi kiradi. Ular 3 yillik muddatga Bosh Assanbelya tomonidan saylanadi. Taftish sovetiga a’zolik davlatlar o’rtasida bir maromda taqsimlanishi kerak. Tashqi moliyaviy nazorat tizimiga Boshqaruv soveti bilan birga maxsus taftish bo’limlari kiradi. Ular quyidagilar: - Korxona va oziq – ovqat xo’jaligini rivojlantirish bo’yicha BMT; - YuNESKO;

- Butun jahon sog’liqni saqlash tashkiloti; - Butun jahon oziq – ovqat dasturi; Sovetning moliya-xo’jalik faoliyatining obyekti bo’lib, uning tarkibidagi tashkilotlar va BMT bo’limlari kiradi: - N’yu Yorkdagi BMTning sekretariati, hamda uning Jeneva va Venadagi bo’limlari; - BMTning xududiy iqtisodiy komisiyalari; - BMT personalining pensiya fondi; - BMTning maxsus hamda tinchlikni saqlash messiyasi; - BMTning rivojlantirish Dasturi; - BMTning qochoqlar masalalari bo’yicha komissariati; - BMTning bolalikni ximoya qilish Fondi; - BMTning atrof – muhitni muhoofaza qilish Dasturi; - Xalqaro savdo markazi. Xorij mamlakatlarida moliyaviy nazorat faoliyatini olib boruvchi asosiy tashkilotlar audit tashkilotlari hisoblanadi Davlatlarda moliyaviy nazorat tizimida hal qiluvchi tashkilot shubhasiz, oliy nazorat organlari(ONO) hisoblanadi. ONO turli mamlakatlarda turlicha ataladi. Rivojlangan davlatlar moliya tizimini o’rganish, ularning tashabbusi bilan qabul qilingan xalqaro moliyaviy nazorat qoidalari, umume’tirof etilgan tartiblar,tamoyil va me’yorlarni o’rganishni taqozo etadi. Moliyaviy nazoratning xalqaro amaliyotida ISSAI tushunchalari mavjud. ISSAI bu (International Standards of Supreme Audit Institutions) oliy nazorat organlari(ONO)ning (ular faoliyatining) xalqaro standartlaridir. Moliyaviy nazoratni tashkil etish amaliyotida tub burilish INTOSAI tashkilotining tashkil etilishi va uning doirasida LIMA deklorasiyasining qabul qilinishi natijasida yuz berdi. INTOSAI tashkiloti 1953 yilda mamlakatlar oliy nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish uchun tashkil etilgan. A’zolari: 193 (188Q1Q4) ta bqlib, ulardan 188 ta davlat (O’zbekiston INTOSAI a’zoligiga kirmagan) va 1 ta Evropa

Auditorlar Sudi a’zo bo’lib, Fransuz tilida so’zlashuvchi mamlakatlar oliy nazorat organlari tashkiloti, Portugal tilida so’zlashuvchi mamlakatlar oliy nazorat organlari tashkiloti, Ichki Auditorlar Instituti va Jahon Banki qo’shimcha a’zolar hisoblanadi. INTOSAI shtab-kvartirasi Venada joylashgan tashkilot bo’lib, yig’ilishlarini har uch yilda bir marta o’tkazadi. Tarkibida nazoratni rivojlantirish xalqaro markazi faoliyat yuritadi. INTOSAI ning Afrikada AFROSAI, Osiyoda ASOSAI, Karib dengizi havzasida CAROSAI, Arab davlatlarini birlashtirgan ARABOSAI, Lotin Amerikasida OLACES, Evropada EUROSAI kabi mintaqaviy bo’limlari faoliyat ko’rsatadi. Ba’zi mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etishning oliy organlari Mamlakatlar Oliy moliyaviy nazorat organi Mas’ul shaxs AQSh Kongressning Bosh nazorat boshqarmasi Bosh nazoratchi Yaponiya Nazorat-taftish boshqarmasi Nazorat-taftish boshqarmasiboshlig’i Kanada Milliy taftish kengashi Bosh nazoratchi Buyuk Britaniya Milliy taftish kengashi Bosh taftishchi Hindiston Davlat korxonalari, byudjet va davlat hisoboti bo’yicha parlament qo’mitasi Qo’mita raisi Belgiya Hisob Palatasi HP raisi Fransiya Hisob Sudi (Sud schetov) Sud prezidenti Evropada moliyaviy nazorat tizimi samarali tashkil etilganligi e’tirof etiladi. Evropada umuman olganda quyidagi nazorat tashkilotlari faoliyat ko’rsatadi:

 Barcha darajadagi hukumatlar bo’lib, ular umumiy nazoratni olib boradilar, huquqiy bazani mustahkamlaydilar, nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiradilar.  EUROSAI, oliy nazorat organlari(ONO) faoliyatini mintaqada muvofiqlashtiradi.  Xalqaro moliya institutlari. Ular ko’pincha moliya sektorini nazorat qilib, ular uchun me’yorlarni belgilaydilar.  GRECO. Bu tashkilot xalqaro korrupsiyaga qarshi kurash tashkiloti bo’lib, CPI (Corruption Perpections Index) ko’rsatkichini e’lon qilib boradi. Bu moliyaviy chalkashliklar, korrupsiyani yo’qotish uchun nazorat olib boradi.  Reyting agentliklari. Ular xejalik subyektlari yoki hukumatlarning faoliyatini nazorat qilib borib, ularni ma’lum ko’rsatkichlar asosida baholab boradi. 1977 yil Oliy nazorat organlari xalqaro tashkiloti (INTOSAI)ning Limada bo’lgan 9 kongressida deklorasiya qabul qilingan bo’lib, unda davlat nazorati uchun tekshiruv organlari faoliyatining tamoyillari ishlab chiqilgan.Quyida biz ushbu deklorasiya mohiyati bilan tanishib chiqamiz. Oliy nazorat organi ishining maqsadi eng muhim hisoblangan pul va moddiy resurslarni boshqarishning qonuniyligi, to’g’riligi va tejamkorligi hisoblanadi. Lima deklorasiyasida Oliy nazorat organi o’ziga yuklatilgan vazifalarni turli xildagi tekshiruv organlaridan mustaqil va ularning aralashuvlaridan himoyalangan bo’lgandagina obyektiv va samarali amalga oshirishi mumkinligi keltirilgan. Garchi umumiy hukumatning bir qismi sifatida oliy davlat organlari davlatdan mutloq mustaqil bo’lmasalarda, oliy nazorat organi o’z vazifalarini bajarish uchun tashkiliy va funksional mustaqillikka ega bo’lishi kerak. Oliy nazorat organining mustaqilligi bevosita uning a’zolarining mustaqilligiga bog’liq. Oliy nazorat organlarining a’zolari qaror qabul qiluvchi va bu qarorlar uchun uchinchi shaxs oldida javobgar bo’lgan kimsalardir. Oliy nazorat organlari a’zolarining mustaqilligi ham konstitusiya bilan kafolatlangan bo’lishi kerak. Ayniqsa, ularning mustaqilligiga zarar etkazmaydigan

tarzda a’zolarini yollash jarayoni ham konstitusiyada aniqlashtirilishi kerak. Oliy nazorat organi a’zolarining egallab turgan lavozimiga tayinlash yoki undan ozod qilish o’sha mamlakatning konstitusion tuzilmasiga bog’liq. Oliy nazorat organlari taftishchilarining xizmat lavozimlari bo’yicha harakati tekshiruv organlariga bog’liq bo’lmasligi kerak. Oliy nazorat organlari o’z vazifalarini bajarishi uchun kerak bo’ladigan moliyaviy resurslari bilan ta’minlanishi kerak. Oliy nazorat organi mamlakat byudjeti to’g’risida qaror qabul qiluvchi davlat tashkilotiga to’g’ridan-to’g’ri zarur moliyaviy resurslarni ajratish talabi bilan chiqishga haqli. Oliy nazorat organi byudjetning alohida satrida o’zi uchun ajratilgan pul resurslarini o’z vakolatlari doirasida ishlatish huquqiga ega. Konstitusiya va qonunlarda belgilangan oliy nazorat organining mustaqilligi unga parlament rahbarlariga chiqish va tekshirishlar o’tkazishda ham yuqori darajadagi tashabbusli va avtonom ishlashiga sharoit yaratadi. Oliy nazorat organi va parlament o’rtasidagi o’zaro aloqalar mamlakat talablari va sharoitlaridan kelib chiqib, milliy konstitusiyada aniq belgilanishi kerak. Oliy nazorat organi hukumat, uning organlari faoliyatini tekshiradi, ammo bu uning hukumatdan ustunligini bildirmaydi. Xususan, hukumat to’liq o’z faoliyati va kamchiliklari uchun javob beradi hamda oliy nazorat organlari ekspertlarining tekshiruv natijasidagi xulosalari oldida o’z javobgarligidan voz kecholmaydi. Oliy nazorat organi maqsadli tekshirishlarni o’tkazishda qaysi tekshirish bevosita mahalliy tekshiruv organlari tomonidan va qaysi biri oliy nazorat organining o’zi tomonidan o’tkazilishi to’g’risida qaror qabul qilishi kerak. Tekshiruvchi organlar oliy nazorat organiga tekshirish natijasida qabul qilingan chora-tadbirlarni ko’rsatgan holda, xulosalarini qonunda belgilangan yoki oliy nazorat organi tomonidan ko’rsatilgan muddatlarda taqdim etilishlari shart. Oliy nazorat organiga shakllantirilgan xulosalar rasmiy asoslangan ko’rinishda taqdim etilmasa, oliy nazorat organi kerakli zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish

talabi bilan muqobil organlarga murojaat qilishi va aybdorlarni jazoga tortishi mumkin. Oliy nazorat organi tekshiruvlarni ma’lum dastur asosida o’tkazishi kerak. Tekshirishlar kamdan-kam hollarda obyektni to’la hajmda qamrab oladi.Oliy nazorat organi qoida tariqasida, tanlanma usuldan foydalanadi.Odatda obyektni tekshirish muayyan model asosida olib boriladi. Moliyaviy va moddiy resusurslarni boshqarishning to’g’riligi va sifati haqida xulosa qilish uchun tanlanayotgan obyekt to’plami etarlicha katta bo’lishi kerak. Oliy nazorat organlarinning a’zolari va hamkorlari o’zlariga yuklatilgan majburiyatlarini sifatli bajarish uchun kerak bo’ladigan malaka va haqqoniylikka ega bo’lishi shart. Oliy nazorat organiga nazoratchini ishga yollash tanlovida uning nazariy tayyorgarligi, ishga qobilligi va mutaxassisligi bo’yicha ish tajribasiga e’tibor qaratilishi kerak. Yuqori malakali kadrlarni tanlab olish uchun ularga to’lanadigan ish haqi ham ularga qo’yilgan malaka talablariga mos bo’lishi kerak. Agarda oliy nazorat organining hamkorlari ma’lum tekshirishni o’tkazish uchun zarur bo’ldigan bilimlarga ega bo’lmasa, bunday tekshirishlarga boshqa ekspertlar jalb qilinishi mumkin. Oliy nazorat organlarining xalqaro tashkiloti doirasida g’oyalar va tajribalarni xalqaro almashish oliy nazorat organiga o’z vazifalarini bajarish uchun samarali yordam vositasi hisoblanadi. Bu maqsadga BMT va boshqa tashkilotlarni jalb etgan holda kongresslar, seminarlar o’tkazish, mintaqaviy ishchi guruhlarning yig’ilishini o’tkazish va maxsus jurnal chop etish orqali erishiladi. Oliy nazorat organi har yili o’tkazilgan tekshirishlarning natijasi va xulosalarini o’z hisobotida parlament yoki boshqa muqobil davlat organiga yo’llashi kerak. Bu hisobot chop etilishi kerak. Bu keng ma’lumot hisoblanib muhokamaga sabab bo’ladi va shu tariqa oliy nazorat organining tavsiya va xulosalarini amalga oshirish uchun qulay muhit yaratadi.

Oliy nazorat organi yillik hisobotlarni taqdim etish muddatlarini kutmasdan, alohida muhim ishlar va ularni yakunlash chora-tadbirlari to’g’risida parlamentga o’z hisobotlarini kiritishi kerak. Yillik hisobot oliy nazorat organining barcha faoliyatini yoritib berishi kerak. Soliqlarni to’lash ustidan nazorat Oliy nazorat organi maksimal imkoniyat darajasida soliqlar to’lanishini nazorat qilish vakolatiga ega bo’lishi kerak. Soliqlar to’lanishini nazorat qilish asosan, uning to’g’riligi va qonuniyligini tekshirish bilan bog’liq. Shuningdek, oliy nazorat organi soliqlarning yig’ish to’g’risidagi qonunni tekshirib, soliq xizmati ishini tashkillashtirishning va soliqlarni kelib tushish rejasi bajarilishining iqtisodiy samaradorligini o’rganishi kerak va zarur bo’lsa, qonunchilikni takomillashtirish bo’yicha taklif kiritishi lozim. Davlatdan subsidiya oladigan tashkilotlarni tekshirish Oliy nazorat organi davlat fondlaridan taqdim etiladigan subsidiyalardan foydalanadigan tashkilotlarni tekshirish vakolatiga ega. Agar subsidiya miqdori ahamiyatli hajmga ega bo’lsa, yoki subsidiyalangan tashkilot kapitali katta bo’lsa, bu korxonada moliyaviy resurslarni boshqarishga dahldor barcha masalalar tekshiriladi. Subsidiyalardan noto’g’ri foydalanish aniqlangan taqdirda subsidiyani cheklash talab qilinadi. Xalqaro va ko’pmillatli tashkilotlarni tekshirish Xarajatlari a’zo mamalakatlarning a’zolik badallaridan qoplanadigan xalqaro va ko’pmillatli tashkilotlarni tashqi mustaqil tekshirishdan o’tkazish talab qilinadi. Garchi tekshirish tashkilotlarning maqsadi va tuzilishini hisobga olib o’tkazilsada, tashkilotga a’zo mamlakatlarda yuqori darajadagi taftish o’tkaziladi. Bunday tekshirishlarni mustaqilligini ta’minlash uchun tashqi nazorat komissiyasi a’zolari oliy nazorat organlarining asosiy shaxslari bo’lishi kerak. Moliya sohasidagi nazorat funksiyasini Rossiya davlatida ko’pchilik vazirliklar va idoralar amalga oshiradi. Hozirgi paytda Rossiyada faqatgina federal darajada

davlat moliyaviy nazorati masalalari bilan 10 tadan ortiq organlar shug’ullanadilar va bu organlar Hisob palatasidan tashqari Fedarasiya subyektlarida o’zlarining hududiy bo’linmalariga ega. Bugungi kunda davlat moliyaviy nazorati tizimi – bu vazirliklar, idoralar, muassasalar majmuasidir. Har bitta nazorat organi boshqalariga qaram bo’lmagan holda nazorat chora-tadbirlarini mustaqil ravishda rejalashtiradi va amalga oshiradi. Ayni paytda Rossiya Federasiyasida 150 mingdan ortiq asosiy boshqaruvchilar, boshqaruvchilar va faqatgina federal byudjet mablag’larini oluvchilar mavjud. Turli mavqedagi byudjetlardan mablag’ oluvchilar va o’z faoliyatida davlat mulkidan foydalanuvchi xo’jalik subyektlarining umumiy soni taxminan 3.5 mln.ni tashkil etadi. Aktiv iqtisodiy faoliyatni 2 mln.dan ortiq soliq to’lovchilar yuridik shaxslardan iboratdir. Byudjetdan mablag’ oluvchilar, davlat mulkini boshqaruvchilar va soliq to’lovchilarning bunchalik ko’p bo’lishi, shuningdek mamlakat iqtisodiyoti uchun bir xil ahamiyatga ega emasligi nazorat organlarining miqdorini oqlaydi, biroq ana shu organlarning bir-birining ishini takrorlamagan holda birgalikda harakat qilishini va ularning funksiyasini chegaralashni taqozo etadi. RF BK sining 151 moddasiga ko’ra |2] davlat moliyaviy organlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: RF Hisob Palatasi (RF Federal Yig’ilishi tomonidan tashkil qilinadi); ijro etuvchi hokimiyatning nazorat va moliyaviy organlari; RF subyektlari qonun chiqaruvchi (vakolatli) organlarining nazorat organlariyu Ko’rib turibmizki, davlat moliyaviy nazoratini tashkil etish demokratik davlatda hokimiyatni tashkil qilishning bosh tamoyili hisoblanmish hokimiyatni taqsimlash tamoyiliga asoslanib quriladi, Rossiya esa Konstitusiyaga asosan ana shunday davlat hisoblanadi. Odatda, ijro etuvchi hokimiyat tomonidan tashkil etilgan moliyaviy nazorat ichki, vakolatli hokimiyat tomonidan tashkil etilgan moliyaviy nazorat tashqi nazorat hisoblanadi. RF BK sining 268 moddasiga muvofiq RF Moliya vazirligi asosiy boshqaruvchilar, boshqaruvchilar va byudjet mablag’larini oluvchilar tomonidan byudjet mablag’larining sarf qilinishi ustidan ichki nazoratni amalga oshiradilar; RF BK sining 265 moddasida qonun chiqaruvchi organlari

tomonidan tashkil etiladigan nazorat-hisobot organlarining byudjetning tashqi auditini olib borishi to’g’risida so’z yuritiladi; RF BK si 272 moddasiga muvofiq vakolatli organlarning nazorat qiluvchi organlari tomonidan byudjetning bajarilishi to’g’risidagi hisobotning tashqi auditi olib boriladi; RF Hisob palatasi tomonidan federal byudjetning bajarilishi to’g’risidagi hisobotni tashqaridan tekshirish to’g’risida RF BK sining 277 moddasida aytib o’tilgan. 1977 yilda oliy nazorat organlarining xalqaro tashkilotining IX Kongressida qabul qilingan nazoratning boshqaruvchi tamoyillarining Lima Deklarasiyasi deb nomlanuvchi xalqaro hujjat mavjud bo’lib (1 Ilova), unda ana shu ikki tushuncha aniq belgilab berilgan.” Ichki nazorat xizmatlari alohida idoralar va muassasalar ichida tashkil etiladi, shu bilan birgalikda tashqi taftish xizmatlari tekshiruvchi muassasalarning tarkibiy qismi hisoblanmaydi» (Deklarasiyaning 3 moddasi). Demak, ichki nazorat – ijro etuvchi hokimiyat tomonidan davlat resurslarini boshqarishni samarali tashkil etish maqsadida o’z tarkibiy tuzilmalari faoliyati ustidan nazoratni anglatadi, ya’ni ijro etuvchi hokimiyat ichidagi amalga oshiriladigan nazoratni, o’z-o’zini nazorat qilishni anglatadi. Tashqi nazorat – davlat mablag’lari va davlat mulkini sarf qilish masalasida ijro etuvchi hokimiyatning faoliyati ustidan unga to’be bo’lmagan qonun chiqaruvchi organlarining nazoratini nazarda tutadi. Davlat moliyaviy nazoratining bunday tashkil etilishi davlat mablag’larini obyektiv baholashga imkon beradi va xalqaro tajribaga mos keladi. Nazorat organlari vakolat me’yorlari ularning huquqiy darajalarini aniqlash masalalarining kaliti hisoblanadi. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, davlat moliyaviy nazorat organlarining vakolatlarini aniq yo’nalishlarga realizasiyasini tartibga solish ko’p darajada, boshqa masalalarga nisbatan huquqiy me’yorlardan foydalanishga bog’liq bo’ladi. Ular mos davlat organining huquqiy faoliyat shakli va tartibini o’rganadi. Shu bilan birgalikda, ular bir-biriga chambarchas bog’liq bo’lgan uchta vazifani hal etish uchun har qanday holatda ham uchta bosh maqsadni kuzatib boradi. Birinchidan, kam vaqt va mablag’ sarflash orqali yuqori natijalarni ta’minlovchi, ularning maksimal mahsuldorligi to’g’risida ma’lumot

beruvchi samarali shakllarni mos organlarga kiritish ishini tashkil etadi. Ikkinchidan, huquqiy kafolatlar va ularga rioya etishga sharoit yaratib, jarayonda qatnashuvchilarni huquqlari va qiziqishlarini ta’minlaydi. Uchinchidan, shunday tartib va shunaqangi ish shakllarini bog’lab qo’yiladiki, ular orqali ko’rilayotgan masalaning to’g’ri echimi va tahlilini chuqur va har tomonlama biri ikkinchisini to’ldirib boruvchi shakllarini ta’minlash bilan birgalikda, bir tomonlama subyektivizmga asoslangan ko’rinishlardan hamda shoshilinch asoslanmagan qarorlarni qabul qilinishi holatlaridan ogohlantiradi. Samarali moliyaviy nazorat uchun, nazorat-hisob organlariga to’la nazorat vakolati zarur hisoblanadi. Davlatning barcha moliyaviy faoliyati, uning davlat byudjetida yoritilishidan qat’iy nazar nazorat-hisob organlari tomonidan nazorat qilinishi kerak. Byudjet doirasida kiritilgan har qanday mablag’ nazoratdan tashqarida qolmasligi kerak. Bundan tashqari davlatning o’ziga qarashli bo’lgan korxona va muassasalar (doimo davlat dotasiyasiga qaram) ham, garchand ular davlat mablag’laridan foydalanishlariga qaramasdan mablag’lardan foydalanish va soliqlar masalasida nazoratdan chetda qolmaydilar. Rossiya federasiyasi Hisob palatasining moliyaviy nazoratni olib borishi RF Hisob palatasi nazorat vakolati Rossiya federasiyasining barcha davlat organlariga jumladan, davlat apparati va muassasalariga hamda byudjetdan tashqari federal fondlariga ham tadbiq etiladi. Shuningdek Hisob palatasining nazorat vakolati federal byudjet mablag’laridan foydalanuvchi, oluvchi va byudjetga mablag’lar o’tkazuvchi, federal mulkni boshqaruvchi, undan foydalanuvchi hamda federal qonunchilik asosida yoki davlatning federal organlari tomonidan soliq, bojxona engilliklari hamda ustuvorliklar berilgan korxonalar, muassasalar, banklar, sug’urta kompaniyalari va boshqa moliya-kredit muassasasalariga mulkchilik shaklidan qatiy nazar tadbiq etiladi. Ushbu vakolat jamoatchilik birlashmalariga, nodavlat fondlariga va notijorat massasasalariga Hisob palatasi tomonidan yuqoridagi xolatlarda qo’llaniladi.

Hisob palatasi Rossiya federasiyasining ichki va tashqi qarzining holati, ichki va tashqi qarz uchun kredit resurslaridan foydalanish va uni boshqarish, RF davlati tomonidan olingan qarzlar va chet el kreditlaridan foydalanish samaradorligi hamda qonuniyligini, davlat tomonidan joylashtirilgan markazlashgan moliyaviy resurslar va qaytarishlilik sharti bilan davlat tomonidan ajratilgan kreditlar, hamda qaytarib bermaslik sharti bilan chet mamlakatlarga va xalqaro fondlarga berilgan mablag’lar ustidan nazorat o’tkazishga vakolatlidir. Hisob palatasi byudjetdan tashqari federal qoidalarni va RF xukumati ixtiyoridagi valyuta mablag’larini shakllantirilishini va ishlatilishini nazorat qiladi. Mulkiy aloqalar sohasida Hisob palatasi davlat mulkidan (sh.j mulkni xususiylashtirish va sotish) hamda federal mulk obektlarini boshqarishdan federal byudjetga tushadigan mablag’larni nazorat qiladi. Bank tizimi soxasida Hisob palatasi RF Markaziy banki, uning tuzilmaviy tashkilotlari va federal byudjetga xizmat qiluvchi hamda RF Markaziy Bankining RF davlat qarziga xizmat ko’rsatish faoliyati bilan shug’ullanuvchi boshqa bank va moliya-kredit muassasalari faoliyati ishi ustidan nazorat o’rnatadi. Federal byudjetni bajarilishi nazoratning asosiy obekti hisoblanadi. Byudjet Hukumat, Moliya vazirligi, Davlat Dumasi va RF Hisob palatasi tomonidan boshlang’ich, joriy va davomiylik asosida nazoratga olinadi. Boshlang’ich nazorat bosqichi – byudjet jarayonining eng murakkab va muhimi hisoblanadi. Byudjet kodeksi Davlat Dumasida kelgusi moliya yili uchun federal byudjet to’g’risidagi qonunni ko’rib chiqish bo’yicha davlat organlari vazifalarini taqsimlaydi. Kelgusi moliya yili uchun federal byudjet loyixasi o’rnatilgan talablarga rioya qilingan xolda RF Hukumatiga kiritilgan uch kun muddat ichida Davlat Dumasi Soveti tomonidan, agarda pardament ta’tilda bo’lsa Davlat Dumasi Raisi tomonidan Federasiya Sovetiga, Davlat Dumasi qo’mitalariga va kamchiliklar hamda takliflar kiritish xuquqiga ega bo’lgan boshqa qonunchilik subektlariga shuningdek RF Hisob palatasiga xulosa uchun yuboriladi. RF Hisob palatasi, RF Hukumati nazorat organlari va RF Moliya vazirligi tomonidan o’tkazilgan nazoratlar natijasida federal byudjetda mablag’larni

maqsadsiz va samarasiz foydalanishlari aniqlanganligi tasdiqlansa yoki federal byudjetni subektlar tomonidan samarasiz va maqsadsiz yo’nalishlarga ajratilayotganligi aniqlansa, ushbu xarajatlarni qisqartirish yoki blokirovka qilish borasida takliflar kiritilsa, RF Konstitusiyasiga asosan federal byudjet loyixasiga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilishi, tartibga soluvchi daromadlarni RF byudjet tuzilishi darajalari o’rtasida taqsimlash, shuningdek RF federal byudjeti xarajatlari klassifikasiyasiga o’zgartirishlar kiritiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, byudjetni bajarilishini qanday bosqichda bo’lishidan qatiy nazar byudjetni bajaruvchi yoki davlat moliyasi nazorati organlari tomonidan byudjet mablag’laridan maqsadsiz foydalanish holatlari aniqlansa byudjet xarajatlari blokirovka qilinadi, ya’ni byudjet limitlari qisqartiriladi yoki aniqlangan miqdordagi byudjet mablag’lari qabul qilingan byudjet ajratmalaridan kamaytiriladi. Byudjet nazoratining yaknlovchi bosqichi bo’lib, byudjetni bajarilishi to’g’risidagi hisobotni tayyorlanishi, ko’rib chiqilishi va tasdiqlanishini davomiy nazorati hisoblanadi. RF Hisob palatasi federal darajada federal byudjetni hisobot moliyaviy yili uchun bajarilishi to’g’risidagi hisobotini ko’rib chiqadi va tekshirilgan material va natijalardan foydalanib RF Hukumati tomonidan federal byudjetni bajarilishi to’g’risidagi xisobot taqdim etilgan vaqtdan boshlab 4,5 oy ichida Davlat Dumasiga xisobot bo’yicha xulosa tayyorlaydi. RF Hisob palatasi RF Hukumatiga federal byudjetni bajarilishi bo’yicha xulosalar o’z ichiga quyidagilarni olishi kerak: - Rossiya federasiyasi byudjeti xarajatlari klassifikasiyasi har bir bo’lim va paragraflari bo’yicha va federal byudjetning mablag’larini har bir bosh taqsimlovchisining byudjetning mablag’laridan aniqlangan maqsadsiz foydalanish summalari, byudjet mablag’laridan maqsadsiz foydalanish to’g’risida qaror qabul qilgan mansabdor shaxslar hamda federal g’aznachilik bo’limida yuqoridagi to’lovlarni amalga oshirishga yo’l qo’ygan mansabdor shaxslar to’g’risida xulosa; - Rossiya federasiyasi byudjeti xarajatlari klassifikasiyasi har bir bo’lim va

paragraflari bo’yicha va byudjet mablag’laridan o’rnatilgan me’yorlardan ortiqcha sarflagan yoki byudjet ajratmalaridan ortiq byudjet imzosini amalga oshirish bo’yicha qaror qabul qilgan har bir byudjet taqsimlovchisi bo’yicha davlat xokimiyat rahbarrlarini yoki byudjet mablag’larini oluvchilar ko’rsatilgan xolda hamda ushbu to’lovlarni amalga oshirilishiga yo’l qo’ygan federal g’aznachilik bo’limidagi mansabdar shaxslar to’g’risida xulosa; - Federal byudjet to’g’risidagi qonunda yoki byudjetda ko’zda tutilmagan xarajatlarni moliyalashtirish holatlari aniqlanganda, bunday moliyalashtirish to’g’risida qaror qabul qilgan Davlat organi rahbarlari yoki byudjet mablag’i oluvchilar ko’rsatilgan xolda va bu qarorlarni qabul qilinishida ishtirok etib yuqoridagi to’lovlarni amalga oshirgan federal g’aznachiligidagi mansabdor shaxslar to’g’risida xulosa; - Byudjet kreditlari va byudjet ssudalarini ochish hamda yopish bo’yicha tahlil, byudjet kreditlari va byudjet ssudalarini ochish vaqtida qonunchilik talablari buzilishi bo’yicha aniqlangan faktlar bo’yicha xulosa; - Davlat kafolatlari va ularni bajarilishi bo’yicha majburiyatlarni taqdim etilishi tahlili, davlat kafolatlarini taqdim etish vaqtida qonunchilik talablarini buzilishi bo’yicha aniqlangan faktlarga va byudjet mablag’lari hisobidan ta’minlangan davlat kafolatlarini bajarilishini har bir holati bo’yicha olib borilgan tekshirishlarga hulosa; - Byudjet investisiyalarini taqdim qilish bo’yicha tahlil, davlat ahamiyatiga molik tuzilgan shartnomalarni ta’minlanishi tahlili, qonunchilik talablari buzilishi hisobiga amalga oshirilgan byudjet investisiyalari bo’yicha aniqlangan faktlarga xulosa; - Davlat xizmatlarini taqdim qilish bo’yicha reja topshiriqlarini bajarilishi va davlat xizmatlarini taqdim qilish borasida moliyaviy sarflar va me’yorlarga rioya qilinishining tahlili. Hisob palatasi xulosasi Davlat Dumasi yoki federasiya soveti aniqlagan qarorlar asosida yana qo’shimcha ma’lumotlardan ham iborat bo’lishi mumkin.

Federal byudjetni bajarilishi to’g’risidagi hisobot xukumat tomonidan Davlat Dumasi va RF Hisob palatasiga joriy yilning 1 iyunidan kechikmay taqdim etiladi. Hisobot bilan bir vaqtda federal g’aznachilikning federal byudjetni bajarilishi jarayonida ko’rib chiqilgan ishlari va byudjet qonunchiligi buzilganligi holatlari uchun ko’rilgan choralar to’g’risidagi hisoboti topshiriladi. Davlat Dumasi RF Hisob palatasidan federal byudjetni bajarilishi to’g’risidagi xisobot xulosasini olganidan keyin 1,5 yil mobaynida ko’rib chiqadi. Davlat Dumasi federal byudjetni bajarilishi to’g’risidagi xisobotni ko’rib chiqish vaqtida majburiy tartibda Hisob palatasi Raisi xulosasi va RF Bosh prokurorini byudjet qonunchiligiga rioya qilinishi to’g’risidagi ma’ruzasini tinglaydi. Shuningdek Davlat Dumasi Raisi taklifiga ko’ra yoki o’z tashabbuslari asosida RF Konstitusion Sudi Raisi, RF Oliy Arbitraj Sudi Raisi, RF Oliy Sudi Raisi moliya xisobot yilida byudjet me’yorlari va byudjet qonunchiligiga bog’liq ko’rib chiqilgan qoida buzarliklar tahlili to’g’risida ma’ruza qilishlari mumkin. Soliqlar to’lanishi nazorati asosan ularni qonuniyligi, to’g’riligi va muddatliligi bilan bog’liqdir. Shunga qaramasdan soliqqa tortishda qo’llaniladigan qonunlar iqtisodiy samaradorlikka va soliq xizmati ishini tashkil qilishga shuningdek, byudjetga rejalashtirilgan daromadlarni xaqiqiy tushumini ta’minlash bilan birgalikda zarur hollarda xarakatdagi qonunlarni takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqishga qaratilishi lozim. Byudjet xarajatlari yuqorida ko’rsatilgan organlardan tashqari federal g’aznachilik, Moliya vazirligining nazorat-taftish xizmati, joriy nazoratni amalga oshiradigan yuqori tashkilotlar tomonidan ham nazorat qilinadi. Tekshirishda boshqaruv organlari va boshqa muassasalar tomonidan byudjet mablag’laridan foydalanish samaradorligi va qonuniyligi, shuningdek davlat dasturlari kesimi asosida xududiy tashkiliy tuzilmalarni moliyaviy faoliyati ko’rib chiqiladi. Byudjet ustidan nazorat – moliyaviy nazoratning yuqori darajadagi ishlab chiqilgan shaklidir.

Rossiya federasiyasi Hisob palatasining vazifalari Hisob palatasi nazoratni tashkil qilish va amalga oshirishda quyidagi vazifalarni bajaradi federal byudjetni daromad va xarajat moddalari bo’yicha bajarilishini, xajmi, tarkibi va maqsadli yo’nalishi bo’yicha nazorat davlat mablag’lari xarajatlarini maqsadliligi va samaradorligi hamda federal mulkdan foydalanish ustidan nazorat federal byudjet loyihasi va federal byudjet fondlar byudjetlari loyihasi, daromad va xarajat moddalari asoslanganligi ustidan nazorat. Hisob palatasi o’tkazilgan nazorat, taftish va tekshiruvlar doirasida Federasiya Sovetiga va Davlat Dumasiga federal byudjet bajarilishi borasidagi va o’tkazilgan tadbirlar natijalari to’g’risida doimiy ravishda axborot berib boradi. Hisob palatasining dastlabki funksiyasi bo’lib, federal qonun loyixasi, shuningdek federal byudjet mablag’lari hisobiga qoplanishi nazarda tutilgan yoki federal byudjetni va federal nobyudjet fondlarni shakllantirishi va ishlatilishiga ta’sir ko’rsatadigan davlat xokimiyati federal organlari me’yoriy- xuquqiy aktlari bo’yicha moliyaviy ekspertiza o’tkazish hisoblanadi. Hisob palatasiningko’plab vazifalari uning funksiyalarida aniqlashadi, ularga muvofiq Palata federal byudjetni bajarilishi yuzasidan quyidagilarni nazarda tutuvchi yagona nazorat tizimini ta’minlaydi:

- xisobot yilida federal byudjetni bajarilishi ustidan operativ nazorat tashkil qiladi va o’tkazadi; - federal byudjet va federal nobyudjet fondlarning alohida bo’lim va moddalari bo’yicha kompleks taftishlar va tematik tekshiruvlar o’tkazish; - federal byudjet loyihalari, Rossiya federasiyasining xalqaro shartnomalari, qonunlar va boshqa me’yoriy xuquqiy xujjatlar, RF moliyasi va federal byudjet masalalariga ta’luqli federal dasturlar va boshqa xujjatlar ekspertizasi; - byudjet jarayonida qoida buzarliklarni va o’zgarishlarni tadqiq va tahlil qilish, federasiya Sovetiga va Davlat Dumasiga ularni to’g’irlash hamda byudjet qonunchiligini takomillashtirish yuzasidan takliflar tayyorlash va kiritish; - federal byudjetni va federal nobyudjet fondlar byudjetini bajarilishi bo’yicha federasiya Sovetiga va Davlat Dumasiga xulosalar tayyorlash va taqdim etish. O’z navbatida, Hisob palatasi anolitik-ekspert funksiyasini aniqlashda quyidagilar bo’yicha ekspertiza o’tkazadi va xulosa beradi: - federal byudjet loyixasiga, uning daromad va xarajat moddalarini asoslanganligiga, federal byudjet kamomadiga, davlat ichki va tashqi qarzi miqdoriga; - byudjet-moliya siyosati muammolariga va Rossiya federasiyasi byudjet jarayonini takomillashtirishga; - Davlat Dumasiga ko’rib chiqish uchun taqdim etilgan byudjet-moliya masalalari bo’yicha qonunchilik loyihalari va me’yoriy xuquqiy xujjatlarga; - Federal byudjet uchun xuquqiy ta’sir ko’rsatadigan, Rossiya federasiyasining xalqaro shartnomalar loyihalariga; - Federal byudjet mablag’laridan foydalanish hisobiga moliyalashtiriladigan dastur loyihalariga. Hisob palatasi o’tkazilgan nazorat tadbirlari natijalarini tizimli ravishda tahlil qilib boradi, federal byudjet daromadlarini shakllantirish va mablag’larni xarajat qilish jarayonida vujudga kelgan qoidabuzarliklar va aniqlangan chetga chiqishliklar sababi va oqibatini tadqiq qiladi hamda jamlaydi. Hisob palatasi olingan ma’lumotlar asosida Rossiya federasiyasi byudjet-moliya tizimini rivojlantirish va

byudjet qonunchiligini takomillashtirish yuzasidan taklif ishlab chiqib, uni ko’rib chiqish uchun Davlat Dumasiga taqdim etadi. “Rossiya federasiyasi Hisob palatasi to’g’risida”gi federal qonun va federasiya subyektlarida nazorat-hisob organlari to’g’risidagi qonunlarda byudjet doirasida kiritilgan mablag’lar va konsolidasiyalashgan nobyudjet fondlar ustidan nazorat ko’zda tutilgan. Shuning uchun ham byudjet munosabatlaridagi kabi, nobyudjet fondlar bo’yicha ham Hisob palatasi vazifalari mavjud bo’lib, ular: - federal nobyudjet fondlar byudjetini daromad va xarakat moddalari bo’yicha o’z vaqtida bajarilishi, ularni hajmlari, tartibi va maqsadli yo’naltirilishi ustidan nazoratni tashkil qilish va amalga oshirish; - federal nobyudjet fondlarni federal mulkdan samarali va maqsadli foydalanishni aniqlash; - federal nobyudjet fondlar byudjeti loyihasini daromad va xarajat moddalarini asoslanganligini baholash; - federal nobyudjet fondlarni byudjetlarini shakllanishi va bajarilishiga ta’sir qiluvchi federal qonunlar loyihalarini, shuningdek davlat xukumati federal organlarining me’yoriy -xuquqiy hujjatlarini moliyaviy ekspertizasi; - federal nobyudjet fondlarda o’rnatilgan ko’rsatkichlarga nisbatan aniqlangan chetlashishlarni tahlil qilish va ularni to’g’rilash yuzasidan takliflar tayyorlash; - RF Markaziy banki va Rossiya federasiyasi vakillik banklari yoki boshqa moliyakredit muassasalarida federal nobyudjet fondlarni byudjet mablag’larini qonuniyligi va muddatlilik xarakati nazorati hisoblanadi. Nazorat obyektlari orasida asosiy e’tiborni davlat mulkini boshqarish va foydalanishdan tushadigan mablag’larga qaratish lozim, sababi daromadlarda ularning ulushi tobora ortib bormoqda, ular byudjetga va nobyudjet fondlarga tushumlarni ahamiyatli qismini tashkil etmoqda. Ushbu mablag’lar tushunchasiga xususiylashtirishdan, davlat mulkini ijaraga, garovga berishdan, davlat mulkini va federal mulk obyektlarini boshqarishdan tushumlar kiritiladi. Davlat daromadlarini ushbu qismini nazorat qilish yuridik jihatdan RF Hisob palatasiga biriktirilgan

bo’lib, uni aniqlash vazifasi federal mulkdan foydalanishni samaradorligi va maqsadliligiga qaratilgan. Qonunga asosan asosiy nazorat obyekti bo’lib qarz mablag’lari hisoblanadi. Shuning uchun ham bu borada RF Hisob palatasi quyidagilar ustidan nazorat o’rnatadi: - Rossiya federasiyasining ichki va tashqi qarziga xizmat qilish va boshqarish; - RF xukumati chet el davlatlaridan olgan qarzlari hamda chet el kreditlaridan samarali foydalanishi va qonuniyligi; - Qaytarib berish asosida berilgan markazlashgan moliyaviy resurslarni samarali joylashtirilishi: - Xalqaro taqsimotlarga va chet el davlatlariga davlat kreditlarini berilishi, shuningdek qaytarib bermaslik sharti bilan berilgan mablag’lar bo’yicha. Hisob palatasi, shuningdek, davlatning ichki va tashqi qarzi hamda federal byudjet kamomadi miqdori bo’yicha ekspertiza o’tkazadi va xulosalar beradi. RF subyektlaridagi nazorat hisob organlari ham administrasiyaning kreditlar va boshqa qarz mablag’lari bilan ishlashni nazorat qiladi. RF subyektlariga transfertlar, dotasiya, subvensiya va kreditlar shaklida berilgan mablag’lar federal nazorat organlari hisoblangan RF Hisob palatasi, federal G’aznachilik, Moliya vazirligi va uning bo’limlari tomsonidan nazorat qilinadi. Rossiya federasiyasining ko’pgina subyektlarida nazorat hisob organlariga ham bunday vakolat berilagan. Masalan, Moskvada yuqoridagi mablag’lar shahar byudjetlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shuning uchun ham ularni, nobyudjet fondlarni, investisiya yoki ijtimoiy tadbirlar nazorati shahar byudjet – moliya organlari va Moskva shaxrining bosh nazorat – taftish boshqarmasi zimmasiga yuklatilgan. Amaliyotda mahalliy byudjetni boshqarishni maxalliy o’zini-o’zi boshqarish organi vakil qilgan organ boshqaradi va ungi nazoratni qaysi shaklidan foydalanishini mustaqil hal qilishi xuquqi berilgan bo’lishiga qaramasdan Rossiya Federasiyasining ba’zi xududlarida nazorat to’g’risidagi qonunlarda RF subyektlari

moliyaviy aloqalari nazorati xududiy administrativ birliklarga va munisipal tuzilmalar zimmasiga yuklatilgan. Rossiya federasiyasi Moliya vazirligining moliyaviy nazoratni tashkil etishi. Hukumatning ijro etuvchi moliyaviy organlari uchun byudjet nazorati ish faoliyatlarining muhim qismi himoblanadi. RF Moliya vazirligiga bu vazifa yuklatilgan. Rossiya federasiyasi Moliya vazirligining moliyaviy nazoratni tashkil etishdagi vakolatlari RF Byudjet К odeksida Moliya vazirligiga quyidagi vakolatlar berilgan byudjet investitsiyalarini oluvchilarni, ular tomonidlan ko’rsatilgan mablag’lardan samarali foydalanish shartlariga rioya qilinayotganligi ustidan nazorat qiladi Yuqoridagilarga qo’shimcha sifatida RF Byudjet Kodeksi byudjetlararo aloqalarda va qarz siyosatida ham nazorat tizimini federal byudjetni bajarilishi ustidan dastlabki va joriy nazorat o’ rnatadi, shuningdek mos byudjet shartnomasi tuzilgan h ollarda RF sub’ektlari va ma h alliy byudjetlar bajarilishi ustidan h am yu q oridagi nazorat o’ rnatadi byudjet mabla g’ larini oluvchilar shuningdek, byudjet ssudalari, byudjet kreditlari va davlat kafolatlari oluvchilar moliyaviy h olatini tekshiradi

qo’llanishini aniqlaydi. Masalan, agarda byudjetni bajarish moboynida RF subyektlari davlat qarzini ko’zda tutilgan miqdoridan oshirishga yo’l qo’yishsa, yoki munisipal qarzni oshishga yo’q qo’yilsa shuningdek, RF subyektlari va munisipal qarzga xizmat ko’rsatish xarajatlari ko’zda tutilganidan ortib ketsa va RF subyektlari davlat qarzi bo’yicha majburiyatlarni xarajatlarini qoplash ta’minlash holatida bo’lmasalar bu xolda Rossiya Federasiyasini vakillik organi quyidagi choralarni ko’radi: - RF subyektlari byudjetlariga yoki mahalliy byudjetlarga byudjetni bajarilishi bo’yicha tekshirish tayinlash; - RF subyektlari byudjetini bajarilishni RF Moliya vazirligi yoki mahalliy byudjetlarni Rossiya Federasiyasining subyektlarini byudjetlarini bajaruvchi organ nazoratiga berish. Rossiya Federasiyasi vakillik organi federal byudjetdan moliyaviy yordam oluvchi RF subyektlari byudjetlarini tekshirish xuquqiga ega. RF subyektlari o’z konsolidasiyalashgan byudjetining xarajatlarining 50 foyizidan yuqori miqdorida moliyaviy yordam olsalar, unda RF subyektlari byudjetini majburiy tartibda tekshiruvdan o’tkazadi. RF subyektlari byudjetini Moliya vazirligi yoki RF Hisob palatasi tekshirishdan o’tkazishlari mumkin. O’z navbatida RF subyektlari vakil qilgan davlat organi RF subyektlari mahalliy byudjetidan moliyaviy yordam olganlari tekshiruvdan o’tkazish huquqiga ega. Munisipal tuzulmalar byudjetini RF subyektlari xukumat ijroiya organlari va nazorat organlari tekshirishdan o’tkazishlari mumkin. RF subyektlari nazorat organlari xulosasi RF subyektlari byudjet loyihasi qonunchilik organi tomonidan ko’rib chiqilayotgan vaqtda oshkora qilinadi. RF subyektlari davlat organlari RF subyektlari byudjetidan mahalliy byudjetga kelib tushgan mablag’larni xarajat qilinishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar. RF Byudjet Kodeksi davlat nobyudjet fondlarini daromadlari va bajarilishi ustidan nazorat to’g’risidagi umumiy tartibni o’z ichiga oladi. Davlat byudjet fondlargiga majburiy to’lovlarni yig’ilishi va ularni tushumi ustidan nazoratni, federal byudjetlarni yig’ish va tushumini ta’minlovchi hukumatning ijrochi organlari

zimmasiga yuklatilgan. Davlat nobyudjet fondlari byudjetini bajarilishi ustidan nazoratni Rossiya Federasiyasi byudjet tizimini mos darajasi byudjetini bajarilishini nazoratini ta’minlaydigan organ tomonidan mos byudjet uchun belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Moliya vazirligining davlat moliyaviy nazorati Departamenti o’z vakolati doirasida federal byudjet mablag’larini tushumli va xarajatini ishlatilishini kompleks tahlil qiladi va tematik tekshiruvlar o’tkazadi. U shuningdek, xuquq-targ’ibot organlari topshiriqlariga asosan mustaqil RF subyektlari bo’yicha bosh nazoratchi taftishchilarni jalb qilgan holda, tashkilotlarni moliyaviy-xo’jalik faoliyatini hujjatli taftishdan o’tkazadilar. Bundan tashqari Departament RF subyektlari bo’yicha bosh nazoratchi -taftishchilarni jalb qilgan holda davlat xukumat organlari va mahalliy o’zi-o’zini boshqarish organlari murojaatlari bo’yicha mustaqil ravishda taftish va moliyaviy takshiruvlar tashkil etadi va o’tkazadi. RF Moliya vazirligi nazorat- taftish boshqarmasi vakolatiga RF subyektlarida hamda hududlarda navbatdagi moliyaviy nazoratni amalga oshirish kiradi: -federal byudjetni mablag’larini saqlanishi, o’z vaqtida maqsadli, samarali foydalanishi, shuningdek, davlat nobyudjet fondlari va boshqa federal mablag’larni navbatdagi nazoratini amalga oshiradi; - o’z vakolati doirasida federal byudjet mablag’larini tushumi va xarajat qilinishi, nobyudjet mablag’laridan foydalanishi federal mulkdan olinadigan daromadlar bo’yicha taftish va tematik tekshiruv o’tkazadi; - xuquq targ’ibot organlari farmoyishlari asosida qanday mulkchilik shaklida bo’lishidan qat’iy nazar korxonalarning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini ustidan taftish va tekshiruvlar o’tkazadilar; - RF subyektlari davlat organlari va mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlari murojaatlariga muvofiq, o’rnatilgan tartibda, shartnoma asosida mos byudjetlar va nobyudjet fondlarni tushumi, xarajati, ular mulkchiligidagi mulkdan daromadlar bo’yicha taftish va moliyaviy tekshirishlar o’tkazadilar.

- Bunday taftish va moliyaviy tekshirishlar xarajatlari RF subyektlari davlat xukumati organlari va mahalliy o’zini-o’zi boshqarish organlari tomonidan qoplanadi. - Ahamiyatli nazorat vakolati Federal g’aznachilik organlariga topshirilgan. Byudjet intizomini mustahkamlash maqsadida ularga vazirliklarda, korxonalarda, tashkilot va muassasalarda, banklarda va moliya-kredit tashkilotlarida barcha turdagi mulkchlik shakllarida, shu jumladan qo’shimcha korxonalarda pul mablag’larini, buxgalteriya xisobi registrlarini, rejalarni, smeta va boshqa hujjatlarni agarda ular Rossiya Federasiyasi respublika byudjetiga pul o’tkazish va respublika byudjeti mablag’laridan foydalanish bilan bog’liq bo’lsa tekshirish, hamda tekshiruv mobaynida paydo bo’lgan savollar bo’yicha ma’lumot olish huquqiga egadirlar. RF Moliya vazirligi davlat federal g’aznachilik boshqarmasi o’ziga biriktirilgan vakolatlar bo’yicha quyidagilarni amalga oshiradi: - Rossiya federasiyasi respublika byudjeti bilan davlat nobyudjet fondlari o’rtasidagi moliyaviy munosabatlarni tartibga soladi: - Rosssiya federasiyasi respublika byudjetini bajrilishi, davlat federal nobyudjet fondlarni moliyaviy bajarilishi, federal nobyudjet fondlarni tushumi, foydalanishi jarayonlarida g’aznachilikni hududiy organlarida Rossiya federasiyasinning xarakatdagi qonunlariga rioya qilinishi ustidan bevosita ishlarni tashkil etadi va o’tkazadi. RF Markaziy Banki ning huquqiy maqomi2002 yil 10 iyulda chiqarilgan 86-F3 sonli “Rossiya Federasiyasi Markaziy banki to’g’risida”gi Federal qonuni bilan belgilangan. [14]. RF MB ning asosiy funksiyalaridan biri bo’lib tijorat banklari va boshqa kredit tashkilotlari ustidan nazorat hisoblanadi. Ana shu funksiyani Rossiya Banki quyidagicha amalga oshiradi: kredit tashkilotlari va korxonalarining davlat qaydnomasiga o’tishi to’g’risidagi qarorni qabul qiladi, kredit tashkilotlariga bank operasiyalarini amalga oshirish uchun lisenziyani taqdim etadi, ularning harakatini to’xtatib turadi va chaqirib oladi; kredit tashkilotlari va bank guruhlarining faoliyati ustidan nazorat o’rnatadi. (4 modda).

Rossiya Banki bank sohasidagi tartibga solishni va bank nazoratini amalga oshiruvchi organ hisoblanadi. (56 modda). Bank kredit tashkilotlari va bank guruhlari tomonidan bank qonunchiligining bajarilishini, Rossiya banki me’yoriy aktlariga, Rossiya banki tomonidan o’rnatilgan majburiy me’yoriy aktlariga amal qilish va ular tomonidan o’rnatilgan majburiy normativlarga amal qilishini doimiy nazorat qilib turadi. Bank tizimini tartibga solish va nazorat qilishning bosh maqsadi bo’lib Rossiya Federasiyasi bank tizimining turg’unligini saqlab turish omonatchilar hamda kreditorlarning manfaatlarini himoya qilish hisoblanadi. Rossiya bankining nazorat va tartibga solish funksiyalari doimiy faolyait ko’rsatuvchi organ – Bank nazorati Qo’mitasi yordamida amalga oshiriladi. Qo’mita uning nazorat funksiyalarini amalga oshiruvchi tuzilmaviy bo’linmalarini birlashtiradi. Rossiya Banki kredit tashkilotlari va bank guruhlari uchun majburiy bo’lgan bank operasiyalarini o’tkazish, buxgalteriya hisob-kitobini olib borish, ichki nazoratni tashkil etish, buxgalteriyaga oid va statistik hisobotlarni, shuningdek federal qonunlar bilan ko’zda tutilgan boshqa ma’lumotlarni tuzish va taqdim etish qoidalarini belgilaydi. (57-modda). O’zining bank tizimini tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini amalga oshirish uchun Rossiya banki kredit tashkilotlarining tekshiruvlarini o’tkazadi, ularning faoliyatida aniqlangan qonun buzilishlarini bartaraf etish to’g’risidagi bajarish uchun majburiy bo’lgan ko’rsatmalarni yuboradi va qonunbuzarlarga nisbatan sanksiyalar qo’llaydi. (73-modda). Tekshiruvlar bankning vakolatli xodimlari tomonidan Direktorlar Kengashi yoki Direktorlar kengashi topshirig’i bilan auditorlik tashkilotlari tomonidan belgilangan tartib bo’yicha amalga oshiriladi. Shunday qilib, yuqorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki, kredit tizimini boshqarish bo’yicha barcha vakolatlarni amalga oshirish qonunchilik tomonidan RF Markaziy Bankiga yuklatilgan.

Davlat bojxona qo’mitasi (DBQ) tomonidan boshqariladigan bojxona organlari (RF prezidentining 1991 yil 25 oktyabridagi 2014-sonli Farmoni “Rossiya Federasiyasi Davlat bojxona qo’mitasi to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash to’g’risidagi” [36]) Rossiya Federasiyasining bojxona chegarasi orqali tovarlarning ko’chib yurishi vaqtida soliqlar va yig’imlarni undirib olish bo’yicha vakolatlarini bajarish jarayonida nazoratni amalga oshiradi. Bojxona qonunchiligida belgilangan tartib bo’yicha ular bojxona chegarasi bo’ylab tovarlarni ko’chirib yurish paytidagi soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikni buzgan shaxslarni javobgarlikka tortadilar. Shunday qilib xalqaro tajribadan va amaldagi Rossiya qonunchiligidan kelib chiqqan holda shunday xulosa qilish mumkin: tashqi nazoratni RF Hisob Palatasi hamda RF subyektlarining nazorat-hisobchi organlari amalga oshiradi. Xalqaro tajribada byudjet jarayoni ustidan tashqi moliya nazoratini amalga oshirish vakolati kiradigan organni ajratib ko’rsatish uchun yagona nom qo’llaniladi – Moliya nazoratining Oliy organi. Rossiyada moliya nazoratining oliy organi to’g’risidagi masala hali ochiq turibdi va faqatgina ayni paytda RF Prezidenti ko’rsatmasi bilan ishlab chiqilayotgan davlat moliya nazoratining Yagona tizimi konsepsiyasi qabul qilinganidan keyingina hal bo’lishi mumkin. Ular faoliyatining mukammal tahliliga o’tishdan oldin, turli mualliflar tomonidan tashqi va ichki nazoratni baholash borasida kelib chiqqan bahslar ustida to’xtalib o’tamiz. Bunda tashqi nazorat roliga ko’pincha etarlicha baho berilmaydi. Ba’zilar uchun qonunchilik hokimiyatining nazorat organlari institutining ahamiyatini tushunish va uning zarurligi o’z-o’zidan ravshan bo’lib tuyulmaydi. Masalan, deputatlar ijrochi hokimiyat organlariga zaruriy tekshiruvlarni o’tkazish uchun topshiriq berishi mumkin (qonunchilikka tegishli o’zgartirishlar kiritilgandan so’ng) Agar ana shunday tekshiruvlarda nazorat mustaqilligi tamoyili muhim bo’lsa, mustaqil auditorlik firmalarini jalb qilish mumkin.

Adabiyotlar ruyhati: 1. Vahobov A., Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar, 2008 yil 2. Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2011-y. - 711 b. 3. Ibragimov A., Sugirbaev B. Byudjet nazorati va auditi: O’quv qo’llanma – Toshkent, 2009 yil 4. Маликов Т . С . Молия . Ўқув қўлланма . – Т .: Iqtisod-moliya, 2018. – 266 б . 5. Malikov T.S., Vahobov D.R. Moliya: chizmalarda: o’quv qo’llanma.- Toshkent Iqtisod-moliya, 2010 yil 6. Norqobilov S., Dadaboeva H., Jo’raev O’. Xalqaro amaliyotda bank nazorati, T.” Iqtisod-moliya” 2007 yil 7. G’aybullaev O., O’roqov. U. - O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va jarayoni: o’quv qo’llanma. Toshkent: Baktria press, 2015. — 168 b. 8. Денисова, Т.В. Аудит: учебное пособие / Т.В. Денисова. – Челябинск: Издательский центр ЮУрГУ, 2015. – 38 с. 9. Васильева М.В. Оценка эффективности и результативности использования бюджетных средств при проведении финансового контроля // Финансовая аналитика, пробл. и решения. - М., 2011. - № 13. - С. 24-34. 10. Овчарова Е.В. Финансовый контроль в Российской Федерации. Зерцало М Москва, 2015 г. Стр. 224

O'xshashlar

Sug’urta tashkilotlarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda moliya tizimi

Moliyaviy nazoratni tashkil etishning nazariy va huquqiy asoslari