Tijorat banklari likvidliligi va to’lovga layoqatliligi tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklari likvidliligi va to’lovga layoqatliligi tahlili

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

252.5 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklari likvidliligi va to’lovga layoqatliligi tahlili Reja: 1 Tijorat banklari likvidliligining mohiyati va ahamiyati 2. Tijorat banklari likvidlik ko’rsatkichlari tavsifi 3. Tijorat banklari likvidliligi va to’lovga layoqatliligi tahlilining ahamiyati va vazifalari

Tijorat banklari likvidliligining mohiyati va ahamiyati Banklar – muhim moliyaviy institutar hisoblanadi. Ular ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlab, mablag’larni o’zida yig’adi va kerakli sohaga yo’naltiradi. Banklarning boshqa tashkilotlardan farqi va xususiyati shundan iboratki, u asosan o’zgalarning mablag’lari (jalb qilingan mablag’lar) bilan bank operatsiyalarini amalga oshiradi va shuning uchun mablag’larni saqlash yuzasidan ular zimmasiga katta mas’uliyat yuklatiladi. « Likvidlik » termini lotin tilidagi «liquidus» so’zidan olingan bo’lib, suyuq, oqib yuruvchi ma’nosini anglatadi. So’zning ma’nosi jihatidan yondoshadigan bo’lsak ham moddiy qimmatliklarning pul mablag’lariga oson realizatsiya bo’lishini va tez konvertatsiya qilinishini anglatadi. Lekin likvidlikka bir tomonlama yondoshib bo’lmaydi Tijorat banklari likvidligi tushunchasi bu uning barcha kontragentlari oldidagi qarz va moliyaviy majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarish qobiliyatiga tushiniladi va bu qobiliyat bankning yetarli o’z kapital mablag’lariga ega bo’lishi, aktivlari tarkibi, muddati jihatidan passivlarning tarkibi va muddatiga mos kelishi bilan aniqlanadi. Ma’lum davr maboynida naqd pul tushumiga ega bo’lish va bozor talabi noaniq bo’lishi sharoitida mablag’larni jalb qilish va ularni joylashtirish bilan bog’liq bo’lgan operatsion faoliyatini amalga oshirish uchun bank likvidli mablag’larga muhtoj bo’ladi, ya’ni likvidli mablag’lar bu shunday aktivlarki, minimal yuqotish xatari bilan yoki umuman yuqotishlarsiz tez pulga aylanadigan aktivlar. Demak, bank likvidligi aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchini shakllantiruvchi ularning to’lovga layoqatligini tavsifl ovchi asosiy omildir. Agar tijorat banki o’zining qarz va moliyaviy majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarish uchun yetarli darajada naqd pul mablag’lariga, boshqa likvidli aktivlarga va shuningdek, boshqa manbalardagi mablag’larini tez realizatsiya qilish imkoniyatiga ega bo’lsa u holda bank likvidli hisoblanadi. Bundan tashqari,

likvidlik zaxirasini shakllantirish ko’zda tutilmagan ixtiyoriy moliyaviy ehtiyojlar uchun zarurdir. Jumladan, kreditlarga bo’lgan talabning mavsumiy va ko’zda tutilmagan tebranishlarini konpensatsiyalash, omonat qoldig’i to’satdan kamayganda mablag’lar o’rnini to’ldirish va hokazo. Jahon bank nazariyasida va amaliyotida likvidlik tushunchasiga «zaxira» va «oqim» sifatida qaraladi. Bunda likvidlikka «zaxira» sifatida qaralganda, aniq vaqt ichida ishlatilmagan zaxiralar hisobiga yuqori likvidli aktivlar foydasiga aktivlar tarkibini o’zgartirish yo’li bilan mijoz oldidagi majburiyatlarni bajara olish imkoniyatining hajmini aniqlashni o’z ichiga oladi. Likvidlik «oqim» sifatida dinamika nuqtayi nazaridan tahlil qilinadi va bunda ma’lum davr ichida likvidlikning yuz bergan noxush darajasini o’zgartirish, aktiv va passivlarning mutanosib bandlarini samarali boshqa’rish evaziga likvidlikning obyektiv zaruriy darajasiga erishish (uni ushlab turish), qo’uhimcha qarz mablag’larini jalb qilish, daromadlarni ko’paytirish evaziga bankning moliyaviy holatini mustahkamlash ko’zda tutiladi. Bank likvidligining funksional mohiyatlari quyidagilarda ifodalanadi: 1.Bank likvidligi o’zlarining hisob va joriy raqamlaridan to’lovlarni amalga oshiruvchi va kredit olish uchun murojaat qilgan mijozlarning, shuningdek, depozitlardan o’z mablag’larini tasarruf qilayotgan omonatchilarning pulga bo’lgan talabini qondirishga qaratilgan. 2.Bank likvidligi bankning obro’si bilan o’zaro bog’liq bo’ladi, ya’ni bankda likvidlik bo’yicha muammolar bo’lmasa u holda, kredit tashkilotining moliyaviy nobarqarorlik xataridan uzoqda yuruvchi mijoz uchun shu bank jozibali hisoblanadi. 3.Bank likvidligi zararli va foydasiz bo’lgan operatsiyalarni bajarilishini oldini olish maqsadida aktivlarni noo’rin sotmaslik imkoniyatini beradi. Amaliyotda va nazariyada bank likvidligi uning daromadliligi bilan birgalikda ko’rib chiqiladi. Aktivlarni boshqarish jarayonida banklar doi miy ravishda «daromadlilik-likvidlik» ko’rinishdagi qarama-qarshilikka duch keladi. Bu yerda gap bitimlarni tuzish, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshir ish,

daromad va risk o’rtasidagi mutanosiblikni tanlash jarayonida har bir iqtisodiy agent (xususan banklar) hal qilishi kerak bo’lgan asosiy muammo to’g’risida bormoqda. Likvidlik holati ikki pozitsiya tomonidan xarakterlanadi: – Defi tsit; – Ortiqcha. Likvidlik krizisi haqida gapirilganda aynan unga bo’lgan defi tsit nazarda tutiladi. Ammo, haddan tashqari bank likvidligining mavjud bo’lishi ham bank uchun yaxshi holat hisoblanmaydi, chunki bunda o’tkazilayotgan operatsiyalar samarasizligi yoki faoliyat amalga oshirilmaslik holati yuz beradi. Rossiyalik olim professor, i.f.d O.I. Lavrushinning o’quv qo’llanmasida likvidlik tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: «Likvidlilik – bu bank faoliyatining umumlashtirilgan jihatlaridan biri bo’lib, uning ishonchliligini anglatadi. Bank likvidligi – bankning omonatchilari va kreditorlari oldidagi o’z majburiyatlarini o’z vaqtida va to’liq bajarish qobiliyatiga tushiniladi». Mazkur o’quv qo’llanmaning muallifl ari tijorat banklari likvidli ekanligini bildiruvchi ikki belgilarning (ya’ni majburiyatlarni uz vaqtida va yo’qotishlarsiz bajarish) mavjud bo’lishi bank faoliyati sifatini aniqlab beruv chi ko’pgina ichki va tashqi tartibdagi omillar bilan asoslanadi deb hisoblaydilar. Ichki tartibdagi omillar tarkibiga quydagilar kiradi : – bankning mustahkam kapital bazasi, aktivlarning sifati; – depozitlar sifati, me’yoriy darajada tashqi manbalarga bog’liq bo’lish; – aktiv va passivlarning muddati bo’yicha mutanosibligi; – to’g’ri yo’lga qo’yilgan menejment; – birinchi darajali bank imiji. Bankning mustahkam kapital bazasi deganda aktivlar bo’yicha xatarni qoplash va omonatchilar mablag’larini kafolatlash maqsadida o’z kapitali ning absolyut qiymatiga ega bo’lishi tushuniladi. Bankning o’z kapitali asosini ustav fondi va har xil maqsadlar, shu jumladan, bankning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga mo’ljallangan boshqa fondlar tashkil qiladi. Shaxsiy kapital qanchalik ko’p bo’lsa bank likvidligi shuncha yuqori bo’ladi.

Bank likvidligiga ta’sir qiluvchi boshqa bir omil bu uning aktivlari sifati. Aktivlar sifati to’rtta mezon asosida aniqlanadi: likvidlilik, xatarlilik, daromadlilik va diversifi katsiyalanganlik. Likvidli aktivlar deganda aktivlarni realizatsiya qilish yoki qarzdor tomonidan qarzlarini sundirilishi natijasida ularni pul ko’rinishiga tez transformatsiyalanish qobiliyatiga tushuniladi. Aktivlar likvidligining darajasi ko’p jihatidan ularning nima maqsadda ishlatilishiga bog’liq bo’ladi. Bankda pul ko’rinishida mavjud bo’lgan aktivlar asosan to’lov funksiyasini bajarish uchun ishlatiladi. Ssudalar, qimmatbaho qog’ozlar va invistitsiya qilinadigan pul qo’yilmalari bank mijozining qisqa va uzoq muddatli ehtiyojlarini qondirishi mumkin. Bu borada likvidlik darajasi jihatidan bank aktivlari bir qancha guruhlarga bo’linadi. Birinchi guruhni quyidagi yuqori darajali likvidli aktivlar tashkil qiladi: bankning kassa va vakillik hisob raqamidagi pul mablag’lari, bank portfelidagi qimmatli qog’ozlar. Birinchi guruh aktivlar hajmini ushlab turish bank likvidligini ta’minlashning ajralmas va zaruriy sharti hisoblanadi. Likvidlik darajasi bo’yicha aktivlarning ikkinchi guruhini jismoniy va yuridik shaxslarga berilgan qisqa muddatli ssudalar, banklararo kreditlar, faktoring operatsiyalari, aksionerlik jamiyatlarning tijorat qimmatli qog’ozlari tashkil qiladi. Bu aktivlarni pul shakliga keltirish uchun nisbatan ko’proq muddat kerak bo’ladi. Likvidlik darajasi jihatidan aktivlarning uchinchi guruhi uzoq muddatli qo’yilmalar va investitsiyalar, uzoq muddatli ssudalar, lizing operatsiyalari, qimmatli qog’ozlarga qilingan uzoq muddatli investitsiyalarni o’z ichiga oladi. Va nihoyat aktivlarning likvidlik darajasi bo’yicha to’rtinchi guruhi ham mavjudki, bunda ular nolikvid aktivlar hisoblanib muddati o’tgan ssudalar, ba’zi bir turdagi daromad keltirmaydigan qimmatli qog’ozlar, bino va inshootlar ko’rinishda bo’ladi. Aktivlar sifati mezoni bo’lgan xatarlilik – bu aktivlarni pul shakliga aylantirish jarayonida zarar ko’rish mumkinligini bildiradi.

Aktivlar xatarining darajasi ularning ma’lum bir turlarirga xos bo’lgan ko’pgina omillarga bog’liq bo’ladi. Masalan, ssudalar xatari qarz oluvchining moliyaviy holati, kreditlash obyektlarning maqsadi, ssuda hajmi, kreditni berish tartibi va uni so’ndirish va hokazolar bilan asoslangan. Qimmatli qog’ozlarga qilingan qo’yilmalar xatari emitentlarning moliyaviy barqarorligi, qimatli qog’ozlarni chiqarish va sotish mexanizmi, birjada kotirovka qilinishi qobiliyati va boshqalarga bog’liq. Aktivlar xatarlilik darajasining turkumlanishi har xil mamlakatlar va har xil maqsadlar uchun bir xil bo’lmaydi. Tizimlashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi jahon amaliyotida kapitalning yetarliligini baholash uchun Bazel kelishuvining tavsiyalaridan foydalaniladi va bunga ko’ra riskka tortilgan aktivlar to’rt guruhga ajratiladi. O’zbekiston Respublikasining hozirgi bank amaliyotida Markaziy bankning 2000-yil 26apreldagi 420-sonli Tartibiga asosan aktivlar risklilik darajasi bo’yicha 4 guruhga bo’linadi (0%,20%,50% va 100%). Mamlakatimiz bank tizimi kredit portfelini baholash maqsadida xatarning har xil darajalarini aniqlash yo’li bilan kreditlar 5 ta guruhga ajratiladi. Aktivlarni mazkur mezon bo’yicha turkumlanishi yuzasidan har xil mamlakatlarning aniq amaliyotiga bog’liq bo’lmagan yagona prinsipial tartib borki, bunda bank likvidligining aktivlar xatariga bog’liqligini o’rnatish imkonini beradi. Bank aktivlarining yalpi xatari qancha yuqori bo’lsa, bank likvidligi shuncha past bo’ladi. Aktivlar daromatliligi ular sifatining mezoni hisoblanib, aktivlarning ishga layoqatliligini va effektivliligini bildiradi, ya’ni bunda daromad topish qobiliyati mavjud bo’lib, bankni rivojlantirish va kapital bazasini mustahkamlash uchun imkoniyat mavjud bo’ladi. Daromatlilik jihatidan bank aktivlari ikki guruhga bo’linadi: daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlar. Daromat keltiruvchi aktivlar ulushi qancha yuqori bo’lsa daromad hajmi ham shuncha ko’p bo’ladi va bu o’rinda bankning o’z kapital bazani mustahkamlash imkoniyati kengayadi. Bu esa

bank tomonidan o’z zimmasiga olgan xatarlarga shiddat bilan bardosh bera olish imkoniyatiga ega bo’lishini anglatadi. Shu bilan bir qatorda, bank aktivlari tarkibini daromadlik darajasi jihatdan tartibga solishda ehtiyot bo’lish kerak, chunki haddan tashqari daromatlikka intilish aktivlarini yuqotilishiga va likvidlikni pasayishiga olib keladi. Bank resurslarni har xil sohalarga joylashtirilganlik darajasini ko’rsatuvchi diversifi katsiya ham aktivlar sifatining mezoni hisoblanadi. Aktivlar qanchalik diversifi katsiyalangan bo’lsa bank shunchalik likvidli hisoblanadi. Bank depozit bazasining sifati ham bank likvidlik darajasini belgilovchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Jismoniy va yuridik shaxslarning mablag’larini bank tomonidan vakillik hisob raqamlariga, muddatli va jamg’arma omonatlariga jalb qilish orqali depozit bazasi shakllantiriladi. Depozitlar (talab qilib olinguncha, jamg’arma va muddatli) barqarorligi ular sifatining mezonini belgilab beradi. Depozitlarning barqaror qismi qancha ko’p bo’lsa bank likvidligi shuncha yuqori bo’ladi, chunki aynan shu qismda resurslar bankdan chiqib ketmaydi. Depozitlar barqaror qismining ko’payishi bankning likvidli aktivlarga bo’lgan ehtiyojini kamaytiradi, ya’ni bunda majburiyatlar tiklanishi yuz beradi. Xorijiy tadqiqotchilar tomonidan o’tkazilgan tahlillar talab qilib olinguncha bo’lgan depozitlar kam darajadagi barqarorlikka ega ekanligini ko’rsatgan. Depozitning mazkur turi foiz stavkasiga bog’liq emas. Uning u yoki bu bankka tegishli bo’lishi ko’p jihatdan quyidagi faktorlarga bog’liq bo’ladi: mijozlarga taklif qilinadigan xizmatlarning turli xil bo’lishi va bankning mijozga yaqin joylashishi. Shuning uchun mijoz bankda yuqoridagi talablarni qanoatlantiruvchi hisob raqamlarni ochish bilan bir qatorda doimiy ravishda mablag’larni tassaruf qilish va to’ldirish yo’li bilan bank bilan uzoq muddatli aloqa o’rnatadi. Xorij tadqiqotchilarning tahliliga ko’ra jamg’ariluvchi va muddatli depozitlar ko’proq darajada barqarorlika ega bo’lishi ko’rsatilgan. Bu turdagi depozitlarning ma’lum bir bankda mavjud bo’lishiga foiz stavkasining miqdori katta ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bu depozitlar har xil banklar tomonidan o’rnatiladigan

foiz stavkalarning ma’lum bir tebranishlari yuz bergan holda, migratsiya ta’siri ostida bo’ladi. Shu bilan birga bank likvidligi banklararo kreditlardan tashkil topgan tashki manbalrdan bog’liq bo’lishi bilan ham asoslaniladi. Banklararo kreditning belgilangan miqdorda mavjud bo’lishi bank likvidligini xavf-xatar ostiga qo’ymaydi, balki likvid aktivlarga bo’lgan qisqa muddatli tanqisliklarni bartaraf qilish imkoniyatini yaratadi. Lekin banklararo kreditlar jalb qilingan resurslar tarkibida asosiy o’rinni egallasa banklararo bozordagi salbiy holat bankni inqirozga uchratishi mumkin. Aktivlarning passivlar bilan miqdori va muddati bo’yicha mos kelishi bank likvidligiga jiddiy ta’sir qiladi. Bank, o’z mijozi oldidagi majburiyatlarini bajarishda, omonatchilar tomonidan taqdim qilingan mablag’larning muddati, shu mablag’larni investitsiya qilish muddatiga mutanosib bo’lishi lozimligi yuzasidan kelishib olganligini anglashi lozim. Jalb qilingan resurslar hisobiga ishlayotgan banklar tomonidan bu qoidani inkor qilinishi kreditorlari oldidagi majburiyatlarini to’liq va o’z vaqtida bajara olmaslik holatiga olib keladi. Albatta, barcha depoiztlar birdaniga tassaruf qilinmaydi, ularning ma’lum bir qismi boshqa omonatlar tushumi hisobiga tiklanadi, ammo aktiv va passivlarning asosiy ulushi uchun bu qoidaga rioya qilinishi zaruriy hisoblanadi. Bank likvidlik darajasiga bog’liq bo’lgan ichki faktorlardan biri bu menejment, ya’ni bank faoliyati, shu jumladan, likvidlikni boshqarish tizimi. Bankni boshqarish sifati bank siyosati mavjudligi va uning mohiyatida; strategik va joriy muammolarni yuqori darajada hal qilish imkonini beruvchi tashkiliy tuzilmaning mavjud bo’lishida; bankning aktiv va passivlarini boshqarishning munosib mexanizmini shakllantirishda; muhim qarorlarni qabul qilish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarning mohiyatini to’g’ri anglashda o’z ifodasini topadi. Menejment yuqori darajada bo’lishi uchun yuqori toifali mutaxassislarga ega bo’lish, kerakli ma’lumotlar bazasini yaratish lozimligi va eng asosiysi bank faoliyatini boshqarishning ilmiy tizimini tashkil qilish muhimligi bank rahbariyati tomonidan to’g’ri anglab olinishi lozim.

Bank likvidligini ta’minlovchi faktorlardan yani biri bu bank imiji. Agar bank yaxshi imijga ega bo’lsa mablag’larni jalb qilish borasida boshqa banklarga nisbatan avfzalliklarga ega bo’ladi va bu bilan likvid mablag’larga bo’lgan tanqisligini bartaraf qilish imkoniyati mavjud bo’ladi. Bir holatda bank likvidligi muammosini depozitlar bazasining tarkibi va sifati, ikkinchi holatda aktivlar sifati va uchinchi holatda menejment hal qilsa, boshqa holatlarda bir qancha faktorlar majmuasi hal qilishi mumkin. Shuning uchun bank likvidligi muammosi ko’p faktorli ekanligini tan olish bilan bir 7 – Bank faoliyati tahlili qatorda, uning individualliligini va ma’lum bir banklar uchun muhim hisoblangan nozik tomonlarini aniqlab olishni hisobga olish muhim hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab o’tkanimizdek, bank likvidlik holati bank faoliyatidan tashqarida yotuvchi bir qator tashki faktorlarga ham bog’liq. Bu faktorlar tarkibiga quyidagilar kiradi: – mamlakatning umumiqtisodiy va siyosiy holati; – qimmatli qog’ozlar bozori va banklararo bozorning rivojlanganligi; – qayta moliyalash tizimini tashkil qilinishi; – mamlakatimiz Markaziy bankining nazorat funksiyalari effektivligi. Mamlakatning umum siyosiy va iqtisodiy holati bank tizmining muvoffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi va bank operatsiyalarini rivojlantirish uchun muhit yaratib beradi, bank faoliyati iqtisodiy asoslarining barqarorligini ta’minlaydi, mahalliy va xorij investorlarning bankka bo’lgan ishonchini mustahkamlaydi. Sanab o’tilgan shart-sharoitlarsiz banklar muqobil depozit bazasini shakllantirish, operatsiyalarning rentabelligiga erishish, instrumentlar majmuasini rivojlantirish, aktivlar sifatini oshirish va boshqarish tizimini takomillashtirish imkoniyatiga ega bo’lmaydilar. Qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish natijasida banklarda daromadlilikda yuqotishlarsiz sharti bilan likvidli aktivlarni shakllantirishning eng qulay usuli ta’minlanadi. Chunki ko’pchilik xorij mamlakatlarda bank aktivlarini

pul mablag’lariga aylantirishning eng qisqa yo’li fond bozorlarining faoliyat ko’rsatishi bilan bog’liq. Banklararo bozorning rivojlanishi bo’sh pul resusrlarini banklar o’rtasida tez qayta taqsimlash imkonini beradi. Bank o’zining likvidligini ta’minlash uchun banklararo bozordan har xil muddatga, shu jumladan bir kunga mablag’larni jalb qilishi mumikn. Banklararo bozordan mablag’larni olish tezligi umumiy moliyaviy konyukturadan, banklararo bozorning tashkil qilinishiga va bank obro’siga bog’liq bo’ladi. Demak bank likvidligi bu doimiy ravishda harakatda bo’luvchi ko’pgina faktorlarga bog’liq bo’lgan bank faoliyatining sifat xarakteristikasidir. Shuning uchun bank likvidligi o’zining xususiyati jihatidan muqobil faktorlar va tendensiyalarning ta’siri ostida xarakterlanuvchi va sekinlik bilan vujudga keluvchi dinamik holatni ifodalaydi. Tijorat banklari likvidlik ko’rsatkichlari tavsifi Har bir bank nazorat qiluvchi organning tavsiyalari va aniq (mavjud) bankning likvidligiga ta’sir qiluvchi spetsifi k omillarni hisobga olishdan kelib chiqib likvidlik ko’rsatkichlar tarkibini o’zi belgilab oladi. Ikki pog’anli bank tizimi tashkil qilinishi bilan tijorat banklari likvidligini baholash mexanizmi shakllantirildi. Bank tizimiga bo’lgan ishonchni oshirish maqsadida, yangi tashkil qilinayotgan banklar likvidligi davlat tomonidan tartibga solinishi muhimligi belgilab olindi. 1989-yilda sobiq ittifoq Davlat banki tomonidan ijro qilinishi majburiy bo’lgan tijorat va kooperativ banklar uchun bir qator me’yoriy ko’rsatkichlar o’rnatib berildi. Bu ko’rsatkichlar guruhini quydagilar tashkil qilar edi: bank majburiyatlarini cheklash (K1); fuqarolar omonatlarini cheklash (K2); bank balansining joriy likvidligi (K4); bank balansining o’rta muddatli likvidligi (K5); bir qarzdorga bo’lgan xatarning maksimal miqdori (K3). Bank majburiyatlarini cheklash K1 ko’rsatkichi bankning barcha majburiyalarining yig’indisi va uning o’z mablag’lari o’rtasidagi bog’liqlikni

bildiradi. Mazkur bog’lanish bank o’z majburiyatlarini cheksiz oshirib borishi mumkin emasligini, ya’ni mablag’larni jalb qilishda bank domiy ravishda mazkur majburiyatlarni bajarilishga kafolat beruvchi o’z mablag’lariga asoslanishi lozimligini anglatadi. K1 ko’rsatkichi qiymati bank majburiyatlari umumiy yig’indisining uning o’z mablag’lari hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. Bank majburiyatlari tarkibiga korxona, tashkilotlar va muassasalar hisobkitob va joriy hisob raqamlari, yuridik shaxslarning omonat va depozitlari, aholi omonatlari, boshqa banklardan olingan qarzlar, kafolat va kafi lliklarning 50% miqdori kiritilar edi. Bankning zaxira va boshqa jamg’armalari, belgilangan ajratmalar key ingi foyda, bino va inshootlar qiymati, debitorlik qarzlar, boshqa tashkilotlar ustav kapitalidagi ulushlarning yig’indisi yordamida bankning o’z mablag’lari miqdori aniqlanar edi. Har xil toifadagi banklar uchun K1 ko’rsatkichining differensional miqdori, ya’ni tijorat banklari uchun uning miqdori 1/20 va kooperativ banklari uchun 1/12 dan kam bo’lmasligi belgilangan. K2 ko’rsatkichi fuqarolar omonatlari bo’yicha bank majburiyatlariga ma’lum bir chegaralarni o’rnatadi. Mazkur ko’rsatkichning miqdori fuqarolar omonatlarining bank o’z mablag’lariga bo’lgan nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko’rsatkichning me’yoriy qiymati 1 qilib belgilanib, har bir bank o’z mablag’lari hajmi miqdorida aholidan mablag’lar jalb qilishi mumkinligini bildirgan. Keyingi K4 va K5 ko’rsatkchilari muddat bo’yicha tasnifl angan aktivlar va passivlarni taqqoslash asosida joriy va o’rta muddatli likvidlikni tartibga solish uchun mo’ljallangan. K4 ko’rsatkichi likvidli aktivlarning 30 kun muddatgacha bo’lgan majburiyatlarga nisbati orqali aniqlangan. Bunda, likvidli aktivlar tarkibiga kassa va yo’ldagi pul mablag’lari, kredit muassasalari bo’yicha hisob- kitob hisob raqamlaridagi qoldiqlar, davlat obligatsiyalariga qilingan qo’yilmalar, 30 kun muddatga berilgan kreditlar kiritilgan. Joriy majburiyatlarni talab qilib olinguncha depozitlar, 30 kungacha bo’lgan aholining muddatli omonatlari, bank tomonidan 30 kun muddatga berilgan kafi llik

va kafolatlar tashkil qilgan. Bu ko’rsatkichning me’yoriy miqdori 0,3 dan kam bo’lmasiligi belgilab berilgan. Belgilangan bu me’yorga asosan har bir bank joriy to’lovlar uchun qisqa muddatli majburiyatlarning 30% dan kam bo’lmagan likvidli aktivlariga ega bo’lishi lozim bo’lgan. K5 ko’rsatkichi muddati bir yildan ortiq bo’lgan aktivlarning shu muddatli majburiyatlari nisbati orqali aniqlangan. Sobiq ittifoq Davlat Banki aktiv va passivlarning bu tarkiblari bo’yicha to’liq mutanosiblikka rioya qilis hni, ya’ni banklarning K5 ko’rsatkichi miqdori birdan oshib ketmasligini talab qilgan. Shu davr maboynida tijorat banklarining likvidligi K3 ko’rsatkichi, ya’ni bir qarzdorga bo’lgan maksimal xatarni cheklash orqali ham tartibga solingan. K3 ko’rsatkichi bir qarzdor ssudalari bo’yicha yalpi majburiyatlarning (shu qarzdor bo’yicha berilgan balansdan tashqari majburiyatlarning 50%ni hisobga olgan holda) bankning o’z mablag’lariga nisbatini ifodalagan. Bu ko’rsatkichning me’yoriy miqdori 0,5 dan oshib ketmasligi lozim bo’lgan. Yuqorida ta’kidlab o’tkanimizdek, tijorat banklari o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida likvidlikni optimal darajada ushlab turilishini ta’minlashlari lozim. Likvidlik muammosi, uni davlat tomonidan tartibga solinishi va banklar tomonidan boshqarish banklar paydo bo’lishi bilan vujudga kelgan va hozirgi kunda milliy bank tizimiga ega bo’lgan har bir mamlakatda mavjud. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida asosiy qiziqish kasb etgan banklarning barcha aktiv faoliyatlari, ya’ni barcha bank operatsiyalaridan pul mablag’larini topish, bank likvidligi talablarini bajarish, shuningdek, ishonchlilik va barqarorlikka erishish maqsadida likvidlikni ta’minlash usullari muhim ahamiyatga ega. Makroiqtisodiyot nuqtayi nazaridan banklarning likvidlikni boshqarilishi davlat tomonidan tartibga solish orqali to’ldirib boriladi. Markaziy bank tomonidan likvidlik me’yorlari va ko’rsatkichlarini belgilab berilishi, ularning bajarilishi ustidan nazorat qilishi va banklarning faoliyat ustidan umumiy nazorat qilish orqali davlat bank tizimi barqarorligini ta’minlash bilan bir qatorda

omonatchilar va kreditorlar manfaatini himoya qiladi, ya’ni pul-kredit siyosatini amalga oshiradi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati sohasidagi vakolati, tijorat banklari ustidan nazorat qilish va tartibga solish funksiyalaridan kelib chiqib tijorat banklari uchun quyidagi likvidlikning iqtisodiy ko’rsatkichlarini belgilab berdi. Bank likvidligi tahlil qilinganda ma’lum bir muddat oralig’ida (oylik, chorak, yillik) likvidlik koeffi tsiyentlarining o’zgarish dinamikasiga e’tibor berish kerak. Bunda likvidlik koeffi tsiyentlari o’zgarishining qonuniyatini aniqlash va ularning istiqbolini belgilash mumkin bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning majburiy tartibda nazorat qilish pozitsiyasidan qaralganda K 1 ko’rsatkichining minimal qiymatini ushlab turish bu omonatchilar manfaatini bevosita davlat tomonidan himoyalash shakli hisoblanadi. 2. Lahzali likvidlik (K 2 ) koeffi tsiyenti bankning yuqori likvidli aktivlar yig’indisining, bankning talab qilib olinguncha hisob raqamlari bo’yicha maj buriyatlar yig’indisiga nisbati orqali aniqlanadi: K 2 =(L 2 /M t2 )*100% (2). * Bu yerda, L – yuqori likvidli aktivlar (O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki metodikasi orqali aniqlanadi), M t2 – talab qilib olinguncha bo’lgan majburiyatlar. Mazkur majburiyatlarning asosiy summasi Markaziy bank metodikasi orqali aniqlanadi va bunga bank tomonidan chiqarilgan talab qilib olinguncha veksellar ham kiritiladi. K 2 koeffi tsiyentining miqdori 20%dan kam bo’lmasligi kerak. Iqtisodiy mohiyati jihatidan mazkur ko’rsatkich bankning joriy daqiqalarda omonatchilar oldidagi majburiyatlarini bajarish qobiliyatini bildiradi. Bu ko’rsatkich O’zbekiston Respublikasi bank amaliyotida birinchi bor tadbiq qilinmoqda, shuning uchun uni joriy qilish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.

3. Uzoq muddatli likvidlik (K 3 ) koeffi tsiyenti bank tomonidan bir yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar yig’indisining bank kaptaliga, shuningdek, bankning bir yildan ortiq muddatga olgan kreditlari va shu muddatli boshqa qarz majburiyatlariga nisbati orqali aniqlanadi: K 3 =(K yo /(K+M yo ))*100% (3), bu yerda, K yo – milliy va xorij valyutasida bir yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar, shuningdek, bir yildan ortiq muddatga bank tomonidan berilgan kafi llik va kafolatlarning 50%; M yo – bankning bir yildan ortiq muddatga olgan kreditlari va shu muddatli boshqa qarz majburiyatlari; K – bank kapitali. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning 2000-yil 26-apreldagi 420- sonli «Tijorat banklari kapitalining yetarlilgiga qo’yilgan talablar to’g’risida»gi Tartibiga muvofi q majburiy bo’lgan ko’pgina iqtisodiy ko’rsatkichlarni hisob lashda foydalaniladi. Kapitalning qiymati ustav fondi, bankning fondlari, taqsimlanmagan foyda, kapital xarajat bilan bog’liq bo’lgan kamaytirishlar, zararlar, qayta sotib olingan xususiy aksiyalari va 30 kundan ortiq bo’lgan debitorlik qarzlari yig’indisidan tashkil topadi. Ustav fondi balansning passiv qismida bo’lib, bank tomonidan qarz majburiyatlarni bajarilishin kafolatlaydi va uning likvidligini va barqaror faoliyat yuritishini ta’minlaydi. K 3 ko’rsatkichining maksimal qimati 120% miqdorida belgilangan. K 3 koeffi tsiyentning iqtisodiy mohiyati K 1 va K 2 ko’rsatkichlarnikiga o’xshash bo’lib, bank faoliyatini uni likvidlik bilan ta’minlashi yuzasidan tartibga solib turadi. 4. Likvidli aktivlarning jami aktivlarga nisbati (K 4 ) koeffi tsiyenti quyidagicha hisoblanadi: K 4 =(LA/A)*100% (4), Bu yerda, A – bank balansining barcha aktivlari yig’indisi, Markaziy bank metodikasi asosida aniqlanadi. K 4 ko’rsatkichining minimal qiymati 20% miqdorida belgilanadi.

Iqtisodiy mohiyati jihatidan mazkur ko’rsatkich bankning aktiv operatsiyalari bo’yicha daromadlilik yuqori va likvidlik kerakli darajada bo’lishi uchun aktvlar tarkibini iqtisodiy movofi q bo’lgan qanday proportsiyalarda ushlab turish lozimligini bildiradi. K 4 ko’rsatkichi 20%dan kam bo’lishi, likvidlik boshqarilishi yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi va o’z faoliyatini samarali amalga oshirilmayotganligidan darak beruvchi bankning aktiv operatsiyalaridan daromad olishda yuqotishlarga yo’l qo’yilishini bildiradi. Yuqorida keltirilgan bir talay huquqiy va me’yoriy hujjatlar tizimi mamlakatimiz tijorat banklarining faoliyatini amalga oshirishda va likvidligini tartibga solishda yetarlicha kuchli baza shakllantirilganligidan dalolat beradi. Tijorat banklari ishlab chiqilgan huquqiy hujjatlarga asoslangan holda o’zlarining ichki me’yoriy hujjatlarini joriy qilish orqali bankning likvidligini tartibga solish, mablag’larni jalb qilish va joylashtirish va boshqa faoliyatlari doirasini, imkoniyatlarini va rejalarini belgilab oladilar. Bunda, tijorat banklari bank likvidligini boshqarishda Hukumat va Markaziy bank tomonidan belgilab berilgan ma’lum bir iqtisodiy va moliyaviy ko’rsatkichlarga rioya qilishlari shartligi va bankning o’z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ichki siyosatini belgilab olishi lozim bo’ladi. Rivojlangan va bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida bo’lgan ko’pchilik mamlakatlar singari O’zbekiston Respublikasida ham tijorat banklari likvidligini boshqarilishining huquqiy va me’yoriy bazasini shakllantirishda Xalqaro Bazel Qo’mitasi talablari va tavsiyalaridan keng ko’lamda foydalanilgan. Mamlakatda huquqiy bazani bunday tartibda shakllantirish milliy bank tizimini xalqaro andozalarga yanada yaqinlashtirishga qilingan harakat deb baholash mumkin. Tijorat banklari likvidliligi va to’lovga layoqatliligi tahlilining ahamiyati va vazifalari Bank likvidligini tahlil qilish quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: – bank likviligining koeffi tsiyentlarini hisoblash tizimi to’g’riligini va to’liqligini tasdiqdlash;

– bank holati bo’yicha xulosalarni shakllantirish; – bank balansi likvidligining yomon holatga kelayotganligidan darak beruvchi real va salbiy potensial tendensiyalarni aniqlash; – salbiy tendensiyalarni vujudga keltirgan omillarni tahlil qilish; – bank balansi likvidligini tahlil qilish va tekshirish natijalariga ko’ra bank uchun taklifl arni belgilab olish. Yangi tashkil qilinayotgan tijorat banklari uchun ustav kapitalning minimal miqdori va tashkil qilingan banklar uchun kapitaldagi shaxsiy mablag’larining minimal miqdori; kapitalning yetarlilik normativlari; likvidlik normativlari; bir qarzdorga yoki qarzdolar guruhiga bo’lgan xatarning maksimal miqdori; yirik kreditlar xatarining maksimal miqdori; bitta kreditorga (omonatchiga) bo’lgan xatarning maksimal miqdori; aholidan jalb qilingan mablag’larning maksimal miqdori va hokazo. Bu ko’rsatkichlar orasida likvidlik normativlari muhim ahamiyatga ega, chunki ularning miqdori ko’p jihatdan bankning depozit va kredit siyosatining samarali yuritilishiga bog’liq bo’ladi. Banklar likvidlik ko’rsatkichlarining minimal miqdorini ushlab turishga harakat qiladi, chunki bunda likvidlik va yuqori daromadlilik ko’rinishdagi qarama-qarshilik sharoitida optimal qaror qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. O’zbekiston Respublikasining 1998-yil 2-noyabrdagi «Tijorat banklari likvidligini tartibga solish bo’yicha qo’yilgan talablar to’g’risida»gi 421sonli Tartibda likvidlik normativlari berilgan (joriy, lahzalik va uzoq muddatli likvidlik). Mazkur ko’rsatkichlar tizimidan likvidilik normativining joriy likvidlik ko’rsatkichini o’tgan oxirgi besh yil davr maboynida mamlakatimizning yirik va kichik tijorat banklari misolida ko’rib chiqamiz. O’zbekiston Respublikasida joriy likvidlik ko’rsatkichining minimal miqdori 30% miqdorida belgilangan. Joriy likvidlik koeffi tsiyentini hisoblashda tijorat banklarning oxirgi 5 yil, ya’ni 2005–2009-yillar maboynidagi yillik balanslaridan foydalaniladi. Mazkur koyeffi tsentni hisoblashda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining metodikasi, shuningdek, jalb qilingan mablag’lar va aktivlarning muddati va

miqdori bo’yicha tarkibiy ma’lumotlari asos qilib olindi. Shuningdek, hisoblangan ma’lumotlar asosida joriy likvidlik koeffi tsiyentining 2005–2009-yillar maboynida dinamikasi o’rganib chiqildi. Joriy likvidlik koyeffi tsiyentini hisoblashda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanildi: 1) O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki metodikasi orqali hisoblanadigan likvidli aktivlar, yaqin 30 kun muddatga milliy va chet-el valyutasida berilgan kreditlar (hech bo’lmaganda bir marta prolongatsiya qilingan ssudalar bundan mustasno), shuningdek, bank foydasiga bo’lgan yaqin 30 kun ichida amalga oshiriladigan to’lovlar; 2) Talab qilib olinguncha bo’lgan majburiyatlar – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki metodikasi orqali hisoblanadi, bunda boshqa kredit tashkilotlaridan 30 kun muddatga olingan kreditlar va bank tomonidan 30 kun muddatda majburiyatlarni o’z zimmasiga olish bo’yicha kafolat va kafi lliklarning 50% ni ham o’z ichiga oladi. Yuqoridagi ko’rsatkichlar Markaziy bankning metodikasi bo’yicha va tijorat banklarning balans ma’lumotlari asosida hisoblandi. 2010–2011-yillar moboynida tijorat banklarining joriy likvidlik koeffi tsiyentlari yillar bo’yicha quyidagicha bo’lganligi aniqlandi. 1- jadval Tijorat banklarning 2007–2011-yillar mobaynida joriy likvidlik koeffi tsiyenti (yil oxiriga) Tijorat banklari OATB«O’zsanoatqurilish bank» 5 8,5 8 3,5 85 ,7 8 0,7 5 4,3 O’z R DT «Xalq banki» 7 2,4 6 8,4 95 ,0 7 5,6 8 6,92007 y. holatiga ko ef f i tsiyent, (%) 2008 y holatiga ko ef f i tsiyent, (%) 2009 yil holatiga ko ef f i tsiyent, (%) 2010 y holatiga ko ef f i tsiyent, (%) 2011 y holatiga ko ef f i tsiyent, (%)

Demak, 2007–2011-yillarda OATB «O’zsanoatqurilishbank» ning joriy likvidlik koeffi tsiyenti mos ravishda 58.5%, 83.5%, 85.7%, 54.3% ni va O’zR DT Xalq bankining joriy likvidilk o’rtacha koeffi tsiyenti mos ravishda 72.4%, 68.4%, 95%, 75.6% va 86,9% ni tashkil qilgan. Mazkur koeffi tsiyentning optimal belgilangan miqdori 30% ni tashkil qiladi. Mazkur tijorat banklarida joriy likvidlik koeffi tsiyentining belgilangan me’yorga nisbatan 2007–2011-yillar maboynida o’zgarishini tahlil qiladigan bo’lsak quyidagi holatni kuzatishimiz mumkin bo’ladi: Birinchidan, tahlil davrida banklarning likvidlilik ko’rsatkichlari belgilangan normativdan ancha yuqori, hattoki ba’zi davrlarda 2,5; 3 barobar ko’p. Ikkinchidan, ushbu holat banklarning to’lov qobiliyati ancha yuqori darajada ekanligini bildiradi va uchinchidan, likvidlilik ko’rsatkichining ancha yuqori darajadali bank aktivlarining asosiy qismi likvid, lekin daromad keltirmaydigan aktivlar tashkil etishini isbotlaydi. 2-jadval 2007–2011-yillar davomida tijorat banklarining joriy likvidlik koeffi tsiyentining belgilangan me’yorga nisbatan o’zgarishi (yil oxiriga) Banklar 2007 2008 2009 2010 2011 OATB «O’zsanoatqurilish banki» 5 8,5% 1 ,95 8 3,5% 2 ,8 8 5,7% 2 ,9 8 0,7% 2 ,7 5 4,3% 1 ,8 DT «Xalq banki» 7 2,4% 2 ,4 6 8,4% 2 ,3 9 5% 3 ,2 7 5,6% 2 ,5 8 6,9% 2 ,9 Mazkur jadval ma’lumotlariga ko’ra ko’rib chiqilayotgan banklarn ing joriy likvidlik koeffi tsiyentlari belgilangan me’yordan (joriy dikvidlik koeffi tsiyentining optimal belgilangan me’yori 30%) bir necha barobar oshib ketgan. Jumladan, OATB «O’zsanoatqurilishbank» da 2007-yilda joriy likvidlik koeffiHaqiqatd a Belgilangan me’yorga nisbatan farqi (+,-) Haqiqatd a Belgilangan me’yorga nisbatan farqi (+,-) Haqiqatd a Belgilangan me’yorga nisbatan farqi (+,-) Haqiqatd a Belgilangan me’yorga nisbatan farqi (+,-) Haqiqatd a Belgilangan me’yorga nisbatan farqi (+,-)

tsiyenti 1.95 punktga, 2008-yilda 2.8 punktga, 2009-yilda 2.9 punktga, 2010- yildda 2.7 pungktga va 2011-yilda 1.8 punktga oshgan. DT «Xalq banki» da joriy likvidlik koeffi tsiyenti 2007-yilda 2.4 punktga, 2008-yilda 2,3 punktga, 2009-yilda 3,2 punktga, 2010-yilda esa 2,5 punktga va 2011-yilda 2,9 punktga oshgan. OATB «O’zsanoatqurilishbanki» ning joriy likvidlik koeffitsiyenti tahlilining natijaridan xulosa qilish mumkinki, mazkur bank yuqori likvidli hisoblanadi. Bu holatda omonatchilar va kreditorlarning manfaatlari har tomonlama himoyalangan. Ammo, joriy likvidlik koeffitsiyentining haddan tashqari yuqori bo’lishi bankda ortiqcha resusrlar muammosi mavjudligidan dalolat beradi. Mazkur muammo daromadlilik darajasini pasaytiradi va bu o’z urinda mazkur bank aksionerlarining talabiga javob bermaydi. OATB «O’zsanoatqurilishbanki» da joriy likvidlik koeffi tsiyentining bunday tarzda ko’payib ketishiga asosiy sabab, kassa va boshqa kassa hujjatlari, O’zR MBdan olinishi lozim bo’lgan mablag’lar hisob raqamlarida haddan tashqari pul mablag’larini saqlashdandir. Jumladan, 2007-yilning 31- dekabr holatiga kassa hisobraqamlarda – 5 889,0 mln so’m, O’zMBdan olinishi lozim bo’lgan hisobraqamlarda – 5 495,0 mln. so’m; 2008-yil 31-dekabr holatiga kassada – 20 569,2 mln. so’m, O’zMBdan olinishi lozim bo’lgan hisobraqamlarda – 9 927,7 mln. so’m; 2009-yil 31-dekabr holatiga kassada – 16 150,2 mln. so’m, O’zMBdan olinishi lozim bo’lgan hisobraqamlarda-29 878,8 mln. so’m va hokazo. Tahlilimizning to’laqonliligini ta’minlash maqsadida biz bankning aktivlari va majburiyatlari tarkibiga e’tibor qaratmog’imiz lozim. Aktivlar va majburiyatlar tarkibi hamda dinamikasini o’rganish asosida ularni belgilangan maqsadlarga erishish uchun tarkibiy o’zgartirish to’g’risida asoslangan qaror qabul qilishga zamin yaratadi. 3-jadval «B» Bankning 2007–2011-yillar maboynida aktivlar va majburiyatlari to’g’risida ma’lumot (yil oxiriga, mln.so’m) 2007 2008 2009 2010 2011 Aktivlar

Naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari 5 889,0 20 569,2 16 150,2 18 432,1 31 038,9 O’zRMBdan olinishi lozim bo’lgan mablag’lar 5 495,0 9 927,7 29 878,8 28 935,1 45 517,7 Boshqa banklardan olinishi lozim bo’lgan mablag’lar 27 082,6 28 525,1 31 410,1 74 137,8 79 099,9 Sotish-sotib olish hisobraqamlari 3 659,4 3 963,7 3 355,4 2 727,8 2 513,8 Ssuda va lizing operatsiyalari 121564,6 163324,5 181802,5 232615,5 305106,2 Sof investitsiyalar 248,1 537,0 614,0 818,6 1 941,3 Asosiy vositalar 4 512,2 7 738,5 11 246,3 15 849,0 21 483,1 Olish uchun hisoblangan foizlar 1 325,1 2 012,3 4 228,4 5 455,9 6 449,0 Bankning boshqa mulki 0,0 2,5 337,6 601,3 499,2 Boshqa aktivlar 4 420,1 3 074,4 5 745,0 6 336,9 28 553,2 Jami aktivlar 174 196,0 239 675,0 284 768,3 385 909,9 522 202,3 Aktivlarning o’sish sur’ati 100% 137.6% 118.8% 135.5% 135.3% Majburiyatlar Talab qilib 48 871,9 67 362,5 66 380,3 115154,7 187733,6

olinguncha bo’lgan depozitlar Jamg’arma depozitlari 516,1 260,5 4 586,3 28 042,9 23 785,5 Muddatli depozitlar 8 402,0 20 922,6 22 793,1 13 372,2 48 406,2 Boshqa banklarga to’laniladigan mablag’lar 1 352,2 1 503,3 2 260,7 1 088,8 10 381,9 To’lanilishi lozim bo’lgan ssudalar 87 622,8 111737,3 120738,3 140390,2 147176,6 To’lash uchun hisoblangan foizlar 48,9 283,4 344,8 642,3 908,0 Boshqa majburiyatlar 7 653,4 9 414,3 32 610,7 46 637,2 56 119,1 Jami majburiyatlar 154467,3 211484,0 249714,2 345328,2 474510,8 Majburiyatlarnin g o’sish sur’ati 100% 136.9% 118.2% 138.1% 137.4% Demak, yuqoridagi tahlil natijalariga asoslangan holda aytish mumkinki, mazkur bankda aktiv va passivlarni boshqarish siyosati samarasiz amalga oshirilmoqda. 4-jadval «A» bankning 2008–2010-yillar davr uchun aktiv va majburiyatlar bo’yicha ma’lumot (yil oxiriga, mln. so’m) 2008 2009 2010 2011 Naqd pullar va boshqa kassa hujjatlari 22842,4 4 681,7 4 199,6 17 097,5 O’zRMBdan olinishi lozim 3 907,4 860,5 1 211,9 4 322,1

bo’lgan mablag’lar Boshqa banklardan olinishi lozim bo’lgan mablag’lar 4 122,1 4 504,1 4 847,3 19 876,5 Sotish-sotib olish hisobraqamlari 5,3 8,6 0,0 0,5 Sof ssuda va lizing operatsiyalari 12864,1 12141,6 15 288,2 24 403,1 Sof investitsiyalar 397,2 2 226,8 3 999,4 2 747,9 Asosiy vositalar 7 764,2 9 488,0 10 076,8 10 323,9 Olish uchun hisoblangan foizlar 306,3 955,6 2 041,0 2 257,9 Bankning boshqa mulki 36,4 435,3 617,5 334,2 Boshqa aktivlar 40691,2 63293,2 60 564,2 101790,4 Jami aktivlar 92936,6 98595,4 102845,9 192570,5 Aktivlarning o’sish sur’ati 100% 106% 104% 187% Talab qilib olinguncha bo’lgan depozitlar 40647,2 29668,4 27 886,1 40 736,7 Jamg’arma depozitlari 9 166,6 12908,8 4 056,2 8 096,8 Muddatli depozitlar 4 859,5 6 252,9 6 373,8 20 239,9 Boshqa banklarga to’laniladigan mablag’lar 0,0 0,0 300,0 0,0 To’lanilishi lozim bo’lgan ssudalar 195,0 609,6 1 671,8 5 850,2 To’lash uchun hisoblangan foizlar 235,5 200,1 460,6 431,7

Boshqa majburiyatlar 27138,7 34937,3 46 612,5 101657,0 Jami majburiyatlar 82242,3 84577,1 87 360,9 177012,3 Aktivlarning o’sish sur’ati 100% 103% 103% 203% «A» bankda joriy likvidlik koeffi tsiyentining tahlil natijalari ko’rib chiqilganda mijozlar manfaati himoyalangan, lekin mazkur koeffi tsiyentning belgilangan me’yordan o’tib ketganligi ortiqcha resurslar mavjud bo’lish bilan bog’liq muammo mavjudligidan dalolat beradi. Bizga ma’lumki, bu muammo «A» bankning daromadlilik darajasini pasaytirib ta’sischilar talabiga javob bermaydi. «A» bankning joriy likvidlik koeffi tsiyentining bunday sur’atlarda oshib ketishining asosiy sababi kassa, vakillik hisobraqamda va boshqa aktiv hisobraqamlarda pul mablag’larini ko’p miqdorda harakatsiz ushlab turishi natijasidadir. Jumladan, 2007-yilning 31-dekabr holatiga kassa hisob raqamlarda 22 842,4 mln. so’m, muxbirlik hisobraqamda 3907,4 mln. so’m, boshqa aktiv hisob raqamlarda 40 691,2 mln. so’m; 2008-yil 31-dekabr holatiga kassa hisob raqamlarda 4 681,7 mln. so’m, muxbirlik hisobraqamda 860,5 mln. so’m, boshqa aktiv hisob raqamlarda 63 293,2 mln. so’m; 2009yil 31-dekabr holatiga kassa hisob raqamlarda 4 199,6 mln. so’m, muxbirlik hisobraqamda 1 211,9 mln. so’m, boshqa aktiv hisob raqamlarda 60 564,2 mln. so’m; 2010-yil 31-dekabr holatiga kassa hisob raqamlarda 17 097,5 mln. so’m, muxbirlik hisobraqamda 4 322,1 mln. so’m, boshqa aktiv hisob raqamlarda 101 790, 4 mln. so’m. Tahlil natijalariga asoslanib xulosa qilish mumkinki, Davlat-tijorat Xalq bankida mablag’larni jalb qilish va ularni samarali joylashtirish siyosati yetarli darajada amalga oshirilmayapti. Bu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, bankning kassa va boshqa kassa hujjatlari hisobraqamdagi, muxbirlik hisobraqamdagi va boshqa aktivlardagi pul mablag’larini ma’lum bir qismini optimal joylashtirish yuzasidan chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim. Yuqoridagi xulosalarni tasdiqlash maqsadida 2008–2011-yillar davomida mazkur banklarning jami aktivlardagi joriy likvidli aktivlar (kassa, NOSTRO-

vakillik hisobraqamlari, hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar) ning salmog’ini va uning dinamikasini ko’rib chiqamiz. 5-jadval Tijorat banklari joriy likvidli aktivlarining jami aktivlardagi dinamikasi (yil oxiriga) Ko’rsatkich nomi 200 7 200 8 200 9 201 0 201 1 DT Xalq banki 49% 27% 25% 35% 35% OATB «O’zsanoatqurilishbank » 22% 25% 27% 31% 30% Jadval ko’rsatkichlari tahlil qilinganda, DT Xalq bankida 2007-yilda joriy likvidli aktivlari jami aktivlarning 49% ni, 2010–2011-yillarda 35% ni tashkil qilgan. Joriy likvidli aktivlarni jami atkivlar tarkibida bunday miqdorlarda ushlab turish mablag’larni optimal joylashtirilmaganligidan, bankning daromadlilik darajasi pastligini bildiradi va joriy likvidlik koeffi tsiyentining belgilangan me’yordan oshib ketishiga sabab bo’ladi. AT «O’zsanoatqurilishbank» da joriy likvidli aktivlar jami aktivlarda oxirgi besh yil davomida mos ravishda 22%, 25%,27%,31% va 30% ni tashkil qilgan. Bu ko’rsatkichlar ham joriy likvidli aktivlarning salmog’i haddan tashqari yuqoriligini va resurslar optimal joylashtirilmaganligidan dalolat beradi. Demak, bu holat ham o’z navbatida bankning joriy likvidlik koeffi tsiyentining belgilangan me’yoridan oshib ketishiga sabab bo’lgan. Yuqoridagi tahlillardan aytish mumkinki, mazkur tijorat banklarida jalb qilingan resurslarni samarali joylashtirish siyosati olib borilmasdan, yuqori likvidli va daromad keltirmaydigan aktivlarda saqlab kelinmoqda.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с.

O'xshashlar

Tijorat banklarining to’lovga layoqatligi va likvidliligi

Tijorat banklari majburiyatlari tahlili

Tijorat banklari daromadlari va xarajatlari tahlili

Tijorat banklari tomonidan imtiyozli kreditlash tartibi va tahlili

Tijorat banklarining kredit operatsiyalari va kredit portfeli tahlili