Tijorat banklarining kredit operatsiyalari va kredit portfeli tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining kredit operatsiyalari va kredit portfeli tahlili

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining kredit operatsiyalari va kredit portfeli tahlili Reja: 1. Kreditning mohiyati, ahamiyati va turlari 2. Mijozlarning kreditni to’lash qobiliyatini hisoblash usullari 3. Tijorat banklari kreditlarining umumiy tahlili 4. Bank kreditlarining ta’minlanganligi tahlili 5. Kredit hajmi va uning aylanishi tahlili

Kreditning mohiyati, ahamiyati va turlari Kredit – bu vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini pul egasi yoki boshqalar tomonidan ma’lum muddatga, haq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Kreditning mavjudligi takror ishlab chiqarish jaryonida pul mablag’larining (kapitalning) aylanishi bilan bog’liq. Takror ishlab chiqarish jaryonining biror joyida vaqtincha bo’shab qolgan mablag’lar, takror ishlab chiqarishning boshqa biror joyida kerak bo’lib turganda, bo’sh mablag’lar kredit manbai sifatida paydo bo’ladi. Bozor munosabatlarining boshlang’ich davrlarida mablag’larga talab ko’payadi. Shuning uchun ham hozir kredit xalq xo’jaligi tarmoq korxonalarini rivojlantirishda, umuman pul aylanmasini tashkil etishda ahamiyati katta. Kredit resurslarining asosiy manbalari: – korxona, tashkilotlarning bankdagi amartizatsiya ajratmalari; – takror aylanish jarayonida korxonalarning bo’sh turgan pul mablag’lari; – korxonalarning fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag’batlantirish va boshqa fondlar mablag’lari; – aholining bankdagi omonatda saqalanayotgan mablag’lari; – budjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa nodavlat tashkilot- larining banklardagi pul mablag’lari. Kreditni tijorat banklari, korxona va tashkilotlar, kredit uyushmalari, investitsiya jamg’armalari, davlat, firmalar, sug’urta kompaniyalari berishi mumkin. 5 – Bank faoliyati tahlili Statistikada kreditlar bir necha belgilari bo’yicha guruhlanishi mumkin: Kreditning maqsadi bo’yicha: iste’mol krediti, sanoat, savdo, qishloq xo’jaligi, kommunal kredit va boshqalar. Kredit miqdori bo’yicha kreditlar: mayda, o’rta va yirik (katta) hajmdagi kreditlarga bo’linadi. Katta hajmdagi kreditlar ko’pincha asosiy vositalarni modernizatsiya qilishga, kapital qo’yilmalarga beriladi. Ta’minot darajasi bo’yicha

kreditlar: ta’minlangan va ta’minlanmagan kreditlarga bo’linadi. Ta’minlangan kreditlar aniq bir moddiy yoki nomoddiy boyliklar bilan garovga qo’yilib yoki sug’urta qilinib qaytarilishi kafolatlangan bo’ladi. Bozor munosabatlari sharoitida faoliyat yurituvchi subyektlar raqobatda yengilmaslik uchun, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashlari lozim. Buning uchun zamonaviy asbob-uskunalar, taxnikaga, yetarli darajada xomashyo, materiallar bilan ta’minlangan bo’lishi kerak bo’ladi. Shuning uchun ham xo’jalik yurituvchi subyektlar asosiy vositalarini yangilashga aylanma mablag’larini to’ldirishga, hamda turli to’lov summalarini (soliq to’lovlari, olingan xomashyo, ko’rsatilgan xizmatlar uchun) amalga oshirish uchun kredit olishga majbur bo’ladilar. Kreditning ahamiyati quyidagilardan kelib chiqadi: – kredit yordamida bo’sh turgan pul mablag’lari jamg’ariladi va harakat-dagi pulga (kapital) aylantiriladi. Natijada pul muomalasining baraqarorlashuviga olib keladi; – kredit vositasida pul mablag’lari tarmoqlar (sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, maorif, sog’liqni-saqlash va boshqalar), korxonalar va aholi o’rtasida qayta taqsimlanadi. Natijada pul mablag’lari ular o’rtasida erkin ko’chib yuradi; – kredit yordamida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayon-ning doiraviy aylanishi ishlab chiqarish va boshqa sohalarning uzluksizligi ta’minlanadi; – kredit vositasida ishlab chiqarishning rivojlanishi, hamda mamlakat miqyosida iqtisodiy o’sish imkoniyati yaratiladi. Bank kreditlari ma’lum muddatga, foizi bilan qaytarib berish va kreditning ta’minlanganlik tamoyillari asosida beriladi. Kreditning qaytarib berishligi, uni moliyadan farqlaydi. Kredit ma’lum muddatga berilib, muddat o’tgandan so’ng to’liq qaytarib berilishi lozim. Kredit ma’lum muddatga (bir oyga, uch oy, olti oy, bir yil va undan uzoq muddatlarga) beriladi. Kredit muddati bank va mijoz tomonidan kelishib, kredit shartnomasida qayd qilinadi.

Mijoz kreditdan foydalanganlik uchun bankga haq to’laydi. Bu summa kredit foizi (ssuda foizi) sifatida hisoblab chiqiladi. Bank bergan kredit summasi ta’minlangan bo’lishi lozim. Demak mijoz olayotgan bank kreditining qaytarilishi kafolatlangan bo’lishi lozim. Bank kreditining ta’minlanishi: kredit olgan mijozning mol-mulkini garovga quyish yo’li bilan, uchinchi shaxs kafolati (kafi lligi) yoki sug’urta kompaniyalari kreditni sug’urtalash yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Kredit ma’lum maqsad uchun beriladi. Kreditning nima uchun berilganligi kredit shartnomasida ko’rsatiladi. Berilgan kreditni mijoz ana shu maqsad uchun ishlatishi lozim. Kreditning maqsad bo’yicha ishlatishini bank nazorat qilib boradi. Agarda mijozning berilgan kreditni boshqa maqsadlar uchun ishlatilganligi aniqlansa, kredit berish to’xtatiladi va berilgan kreditni muddatidan oldin qaytarib olish choralari ko’riladi. Mijoz olingan kreditdan samarali foydalanishi lozim. Kreditdan samarali foydalanib, mijoz nafaqat olgan kreditini foizi bilan (ma’lum haq bilan) qaytarishi, balki mijozning o’zi ham faoliyatini rivojlantirishi natijasida daromad (foyda) olishi kerak bo’ladi. Shuning uchun ham kredit berishdan oldin, bankning kredit bo’limi mutaxassislari, mijoz taqdim qilgan ma’lumotlar asosida, mijozning kreditni qaytarish (to’lov) qobiliyatini hisoblaydi hamda biznes-rejasini o’rganadi. Tijorat bank kreditlarini turli belgilari bo’yicha tasniflash (guruhlarga ajratish) mumkin. Kredit nima maqsadda berilganiga qarab: – kapital qo’yilmalarga: binolarni va boshqa obyektlarni qurish, asbob- uskunalarni sotib olish, asosiy vositalarni qayta qurish yoki qayta jihozlash, kapital ta’mirlashga sarflash uchun; – aylanma mablag’larni to’ldirish uchun. Bunda xomashyo, materiallar, yoqilg’i va boshqa joriy aktivlar sotib olish uchun sarflanadi; – muomala fondlarini to’ldirish uchun. Bunday kreditlar tovarlarni sotib olish, saqlash va sotish jarayonlarini amalga oshirish uchun sarfl anadi. Kreditning berlishi va qaytarilish muddatlariga qarab:

Qisqa va uzoq muddatli kreditlarga bo’linadi. Qisqa muddatli kreditlar bir yil muddatgacha beriladi. Qisqa muddatli kreditlar tovar-moddiy boyliklarni sotib olish va hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun beriladi. Bunday kreditlarni aylanma mablag’lari yetishmayotgan subyektlar oladi. Uzoq muddatli kreditlar asosan kapital qo’yilmalar uchun olinib, asosiy vositalarni qurish, sotib olish, modernizatsiyalash uchun sarfl anadi. Bunday kreditlar uch yildan ko’proq muddatga beriladi. Mijozlarning kreditni to’lash qobiliyatini hisoblash usullari Tijorat banklari mijozlarga (korxona, tashkilot, firma, AJlarga) kredit berishga qaror qilishdan oldin, mijozlarning moliyaviy holatini o’rganib chiqadi. Buning uchun mijoz bankning kredit bo’limiga kredit olish to’g’risidagi ariza, biznes reja va kredit ta’minoti (masalan, notarius tomonidan tasdiqlangan garov shrtnomasi) bilan bir qatorda oxirgi «Buxgalteriya balansi» (shakl №1); «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (shakl №2) va boshqa kerakli buxgalterik hisobotlarini va ma’lumotlarini olib kelib beradi. Tijorat bank kredit bo’lim xodimlari ushbu ma’lumotlar asosida mijozning moliyaviy holatini va kreditni qaytarish imkoniyatini o’rganib, kredit berish yoki bermaslik to’g’risida xulosa chiqaradi. Korxona, tashkilot, firmalarning moliyaviy holati (ahvoli) murakkab ko’rsatkich bo’lib, u korxonaning ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish faoliyati ko’rsatkichlari, boshqa faoliyat (misol, qimmatli qog’ozlar operatsiyalari) natijalari, hamda barcha faoliyat moliyaviy natijalariga bog’liq. Xo’jalik yurituvchi subyektning bank kreditini to’lov qobiliyatini bir necha iqtisodiy ko’rsatkichlar belgilaydi. Bu ko’rsatkichlarning asosiylariga quyidagilar kiradi: Korxona balansining qoplash va likvidlik hamda o’z mablag’i bilan ta’minlanganligi (koeffi tsiyentlari). Balansning qoplanish koeffi tsiyenti – subyektning tez sotuvchi mablag’lari ni qisqa muddatli majburiyatlarini qoplashidir va u tez likvidli mablag’larning (LM) qisqa muddatli majburiyatlariga (QKM) nisbati bilan aniqlanadi.

Tez likvidli mablag’larga pul mablag’lari (5000-5200, 5500-5710 schetlar, balansning – 330,340,350,360 qatorlari), Ta’minotchilarga bo’nak (avans) to’lovlari (№ 4300-schet, balansning – 260 qatori), 3 oy muddat ichida qaytariladigan qisqa muddatli qo’yilmalar № 5810-schet, balansning – 3700 qatori); Tovarlar, ishlar xizmatlar bo’yicha debitor qarzlar (№ 4000,4100, 76 schetlar, balansning – 220 qatori); Sho’ba korxonalari bilan hisoblashishdagi 3-oy muddatdagi to’lovlar (№ 4120-schet, balansning – 240 qatori); Budjet bilan hisob- kitoblar (№ 68-schet, balansning 270-qatori); Xodimlar bilan boshqa operatsiyalar bo’yicha hisoblashishlar. Demak, umuman olganda aktiv qismining II bo’lim «Joriy aktivlar» umumiy summasini, biroz korrektirovka bilan qabul qilinsa bo’ladi. Qisqa muddatli majburiyatlarga balans passivining II «Majburiyatlar» bo’limi summasi, uzoq muddatli kreditlar va qarzlarning faqat 3-oy muddat ichida to’lanadigan qismini olib hisoblanish bilan topiladi. Bunda balansning qoplanish koeffi tsiyentining minimumi 1 ga teng bo’lishi, korxonaning moliyaviy ahvoli yaxshi bo’lsa, 1 dan yuqori bo’lishi kerak. Lekin bu ko’rsatkichga ishlab chiqarish texnologiyasi (xomashyo zaxir alari, tayyor mahsulot), aktivlarning tarkibi katta ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun ham likvidlik koeffi tsiyenti topiladi. Likvidlik koeffi tsiyenti (LK) pul mablag’lari tovar-moddiy boyliklar hisob- kitoblari bo’yicha debitorlarda bo’lgan qarz mablag’larining (3-oy muddatda undiriladigan qismi qushiladi) yig’indisi qisqa muddatli majburiyatlarga bo’lib topiladi. Bunda likvidlik koeffi tsiyenti 1 dan yuqori bo’lsa, korxonaning to’lov qobiliyati yuqori hisoblanadi. Xo’jalik yurituvchi subyektning o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik ko’rsatkichi, o’z mablag’lari manbai summalarini balansning umumiy summasiga bo’lib topiladi. O’z mablag’lar manbaiga ustav kapitali, rezerv va maxsus fondlar, maqsadli tushumlar va foyda kiradi va balans passivining I bo’limi «O’z mablag’lari manbalari»da ko’rsatiladi. O’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik

ko’rsatkichi koeffi tsiyentida > 1 yoki 1 ga teng, foizlarda esa 100 gacha boradi. Kredit berishda o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik 30 % kam bo’lmasligi zarur. Bu ko’rsatkichlardan tashqari o’z aylanma mablag’larining mavjudligi va aylanma oborot mablag’lari aylanishi kabi ko’rsatkichlar ham aniqlanadi. Bu ko’rsatkichlar asosida bank kredit bo’limi xodimi subyektga kredit berish yoki kredit berish mumkin emasligi to’g’risida taklifl ar kiradi. Taklifl ar asosida bank xulosasi yozilib, uni bank boshqaruvchisi (shunday huquq berilgan shaxs) va kredit qumita raisi tasdiqlaydi. AQShda mijozning kreditga layoqatliligini baholash va kreditni qaytarish qobiliyatini aniqlashda minnimal 5 «S» nomini olgan usuldan foydalaniladi. Bu usul asosida mijoz faoliyatini baholashning quyidagi mezonlari yotadi. customer character –mijozning obro’si; capacity topay – to’lovga layoqatliligi; capital – kapital; collateral – ssudaning ta’minlanishi; current business conditions and goodwill – iqtisodiy holati va uning kelajagi. Bu usul bo’yicha mijozning qarzni to’lashga bo’lgan ma’suliyati va tayyorgarligi tekshiriladi. Dastavval bank mijozning: o’tmishda o’z majburiyatlariga qanday munosabatda bo’lganligi; qarzlarni to’lashda kamchiliklar bo’lganligi; kreditlanuvchi subyektning iqtisodda, bozorda qanday mavqega va obro’ga ega ekanligini tekshiradi. Bunda bank qarzdor bilan suhbat olib boradi, arxivdan mijoz to’g’risida materiallarni olib, boshqa firma va banklar bilan maslahatlashadi. Bank asosiy e’tiborini boshqa omillarga ham, jumladan, firmalarning aksiyador kapitaliga, uning tuzilishiga, aktiv va passivlarning boshqa moddalariga bo’lgan nisbatiga hamda qarzning ta’minlanishiga, uning yetarlik darajasiga, sifatiga va qarzni to’lamaslik holida, garovni sotish darajasiga qaratadi. Angliya banklarida mijozning kreditga layoqatliligini aniqlashda savollar varag’i mavjud. Savollarga javoblar bankka kredit berish qarorini qabul qilishga imkon beradi. Quyida shunday savol-varaqning namunasini keltiramiz. Avvalombor qarz oluvchi (borrower) ga ta’rif beriladi.

Uning oilasi, obro’-e’tibori, sofdilligi, bankka tanishligi, bank bilan munosabatlari. Boshqaruv tarkibi malakasi – ma’lumoti, mutaxassislik bo’yicha staji, boshqara olish qobiliyati; To’lovga qobillik – to’lov intizomiga rioya qilish, biznes talablariga resurslarning mosligiga e’tibor beriladi. Keyin esa quyidagi asosiy ko’rsatkichlar tekshiriladi: 1. Purpose (kredit maqsadi). Qonuniyligi, bank kredit siyosatiga to’g’ri keladimi? va boshqalar; 2. Amount (kredit summasi) kredit summasini hisoblashda aniqlik, tasdiqlovchi hujjatlar mavjudmi? So’ralgan summa yetarli, kam yoki ko’pligi. 3. Repayment (qaytarish) kredit qachon qaytariladi? Qaytarilish grafi gi mavjudligi? Qaytarilish manbasi – kelajak daromadlari, qisqa muddatli kreditlar, aktivlarni sotish? Qarz oluvchi pul oqimlarini bashorat qilish; 4. Viabiliry (kreditlanayotgan loyihaning realligi). Mazkur kredit qanchalik zarur? Texnik –iqtisodiy asoslar bajarilganmi? Mazkur kompaniya hisobvaraqlari tahlil qilinganmi? Qarz oluvchi balansi baholanganmi? 5. Risks (risklar). Bank va kompaniya uchun risklar manbalarini mujassamlanganligi riskning oldini olish chora-tadbirlarini amalga oshirish mumkinmi? 6. Security (ta’minlanganlik). Ta’minot taqdim etilmoqda. U mavjudmi? Garovlarni sug’urta polislarini tekshirish. Garov qiymati qanday? Garovni qayta baholash bo’lib o’tadimi, qachon? 7. Profi tability (foydalilik) kredit shartnomasida daromad va xarajatlar aniq ta’rifl anishi lozim. Foiz darjasi bank tortilgan riskka mos keladimi? Foiz darajasi, xarajatlarni qoplaydimi? Yuqoridagilarni o’zida ifoda qiluvchi «Parts» nomli qarz oluvchi qobiliyatini tahlil qilish usuli keng tarqalgan bo’lib, unda: Purpose – kreditning maqsadi; Amount – ssudaning hajmi;

Repayment – qarzni to’lash; Mert – muddati; Security – ssudaning ta’minlanganligi kabilar tahlil qilinadi. Mijozlarning kreditga layoqatliligini tekshirishning boshqa usullari ham mavjud. Mijozning kreditga layoqatliligi asosida mijozning faoliyatini xarakterlaydigan zarur axborotlarni yig’ish yotadi. AQSh va boshqa G’arb mamlakatlarida mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilishda banklar uchun maxsus huquqiy norma va qonunlar mavjud. Xorijiy davlatlar amaliyotida mijozning pul oqimi chuqur tahlil qilinadi. Pul oqimi mijozning o’z xarajatlarini qoplash va qarzlarni o’z resurslari hisobidan to’lash qobiliyatining o’lchamidir. Bunday tahlil turlicha olib boriladi, jumladan, bu maqsadda qarz oluvchining pul mablag’larining harakat hisobotidan foydalanishi mumkin. Buning uchun mijoz pul mablag’larining harakati haqidagi hisoboti tuziladi va u quyidagi savollarga javob berishga imkoniyat beradi. 1. Mijoz kelajakda moliyaviy aktivlarning o’sishi uchun o’zini pul mablag’lari bilan ta’minlay oladimi? 2. Qarz oluvchi faoliyatining o’sish sur’ati tashqi manbalardan moliyalashtirish zarur bo’lgan darajada tezligi. 3. Qarz oluvchi keyingi investitsiyalashdan paydo bo’lgan qarzni qoplash uchun ortiqcha pul mablag’lariga egami? Tijorat banklari kreditlarining umumiy tahlili Tijorat banklari kredit operatsiyalarini tahlil qilganda kredit resurslarining manbalari, kreditlarning (umumiy kredit portfelining) tarmoqlar, hududlar bo’yicha yo’naltirilganini, hamda mijozlarning mulk shakllari bo’yicha tahlil qilish mumkin. Tijorat banklari kredit portfeli manbai bo’lib, o’z mablag’lari (xususiy kapitali) va chetdan jalb qilingan mablag’lar bo’lishi mumkin. Banklarning o’z mablag’lari manbai barcha mablag’laridagi hissasi qanchalik katta bo’lsa, bank shunchalik moliyaviy mustahkam bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasi Prizidenti I.A. Karimovning 2005-yil 15apereldagi «Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori ham tijorat banklari xususiy kapitali miqdorini oshirib, ularning moliyaviy mustahkamligini yaxshilashga qaratilgan. Tijorat banklari barcha tarmoq korxonalariga kreditlar beradi. Lekin kreditlarning tarmoqlar bo’yicha berilishini tahlil qilganda, Respublikadagi aksiyador tijorat banklarining ko’pi tarmoq xususiyatlari bo’yicha tashkil etilganligini va o’sha tarmoq (Sanoatqurilish bank uchun sanoat korxonalari, Savdogarbank uchun asosan savdo tashkilotlari va hakazo) ustuvor ekanligini hisobga olish zarur bo’ladi. Masalan, Agrobank 2009-yilda barcha kreditlarning 35,0 % ni sanoat tarmoq korxonalarga, 41,0 % ni qishloq xo’jaligi subyektlariga, 22,0 % ini savdo va umumiy ovqatlanish sohasiga, 2,0 % i esa xizmat ko’rsatish sohasiga berilgan Respublika aksiyadorlik «Ipak yo’li» tijorat bankida esa 2009– yilda kredit portfelining 49,1 % i sanoat korxonalariga, 30,9 % i savdo va umumiy ovqatlanish sohasiga, 3,6 % igina qishloq xo’jaligiga 2,6 % qurilish sohasiga, 3,3 % i uy-joy va kommunal xizmatlari sohasiga tegishli bo’lgan. Ko’rib turganimizdek, kreditlarning katta qismi xalq xo’jaligining asosiy tarmog’i-sanoat korxonalariga to’g’ri kelayapti. Tijorat bank kreditlarini qarzdorlar (mijozlar) bo’yicha ham guruhlash mumkin. Bunda davlat korxonalari, qo’shma korxonalar, xususiy korxonalar va jismoniy shaxslar (fuqarolar)ga berilgan kredit mablag’lari bo’yicha tahlil qilish mumkin. 1-jadval Tijorat banklarining umumiy kredit portfeli tahlili № Kredit miqdori, foizlarda 31.12.09. 31.12.10. 31.12.11 1 Tijorat banklari 0,48 0,27 1,30 2 Jismoniy shaxslar 2,37 3,00 10,60

3 Davlat korxonalari 60,73 53,60 27,30 4 Qo’shma korxonalar 22,24 23,57 23,15 5 Xususiy korxonalar 14,18 19,56 37,65 Jami 100,0 100,0 100,0 Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, keyingi yillarda davlat korxonalariga ajratiladigan kreditlar ulushi kamayib bormoqda. Bu albatta birinchi navbatda xususiylashtirish ta’sirida bo’lsa, ikkinchidan, mamlakatimizda xususiy, aksioner, qo’shma korxonalar sonining ortib borishi bilan ifodalanadi. Demak, kredit munosabatlari tahlilida asosiy e’tibor beriladigan kredit va foiz to’lovlarining o’z vaqtida va to’liq qaytishini ta’minlashga qaratilsa, bunga erishishning muhim omili sifatida mijozning kreditga layoqatliligi darajasi tahliliga qaratiladi. Bank kreditlarining ta’minlanganligi tahlili Tijorat banklari mijozlarni asosan kredit bilan ta’minlangan bo’lsa, kredit beradi. Bank kreditining ta’minlanganligi kredit berish tamoyillaridan biridir. Mijozlar kreditlarning ta’minlanganligini mol-mulkini garovga qo’yish, boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlarning kafolati hamda sug’urta kompaniyalarining kreditni sug’urtalash yo’li bilan amalga oshiradilar. Kredit ta’minoti sifatida mijozlarning mol-mulkini garovga qo’yish juda ko’p ishlatiladi. Mijozning binolari, inshootlari, asbob-uskunalari (turli xil ko’chmas mulklari), transport vositalari, tovar-moddiy boyliklari garov bo’lishi mumkin. Mulkni garovga qo’yishda, o’zgarib turuvchi bozor narxi sharoitida, mulkni to’g’ri baholash muhim ahamiyatga ega. Respublika aksioner-tijorat «Ipak yo’li» banki hisobotiga ko’ra 2008-yilda kreditlarining ta’minlanganligi 68,3 foizi mulkni garovga qo’yish bilan, 21,0 % boshqa subyektlarning kafolatlari bilan va 10,7 % esa ta’minlanganlikning boshqa turlari bilan amalga oshirilgan.

Bank kreditlarini mulkni garovga quyishda, bu mulklarni turlarini, ularning sifat holatlarini yaxshi o’rganish lozim. Mijozning garovga qo’yilayotgan mulkini maxsus tayyorgarlikga ega bo’lgan mustaqil baholovchi mutaxassislar baholab, ularning qiymatini aniqlaganliklari ma’qul. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2000-yil 22-fevralda tasdiqlangan «Tijorat banklari kredit siyosatiga qo’yiladigan talablar to’g’risida»gi Nizomda garov mavzui sinchiklab baholanishi va uning bozor qiymat, uni sotish lozim bo’lgan paytda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zarar o’rnini qoplashi lozimligi, aniq yoritilishi zarurligi ko’rsatilgan. Tijorat banklari kreditlarining ta’minlanganligini tahlil qilganda, garovga qo’yilgan mulkning turlari bo’yicha, ularning o’zgarishi bo’yicha, hamda ta’minlanganlik turlari bo’yicha o’zgarishni o’rganish lozim. Bundan tashqari, kredit ta’minoti sifatida mol-mulk garovi qabul qilinishida quyidagi tahlil jarayonlariga alohida e’tibor qaratilmog’i zarur hisoblanadi: -garovga olinadigan mol-mulkning kredit qaytmagan taqdirda bank tasarrufi ga o’tkazilishi uchun huquqiy asoslarning to’liq mavjudligi. Buning uchun garov shartnomasi albatta huquqiy ekspertizadan to’liq o’tkazilishi lozim; – garovga olinadigan mol-mulkning likvidliligi, ya’ni uni zudlik bilan pulga aylantirish imkoniyatlari; – garovga olinadigan mol-mulkning bahosi, uning haqiqatdan ham bo-zor bahosiga mosligi. Bu yerda e’tibor garovning hozirgi davrdagi va kredit qaytishi lozim bo’lganidan keyingi muddatdagi baholariga e’tibor qaratilishi lozim. Kafolat yoki uchinchi bir shaxsning kafi lligi kredit ta’minoti olinishi lozim bo’lgan taqdirda bank, avvalambor, kafolatchi yoki kafi lning kimligini bilishi va uning kreditga layoqatliligi yoki kredit qaytmagan taqdirida uni kafolatchi yoki kafi ldan to’liq undirish imkoniyatlari o’rganilmog’i va ularning moliyaviy holati hamda to’lov qobiliyatiga to’liq ishonch hosil qilmog’i lozim. Hozirgi paytda sug’urta tizimining rivojlanganligini e’tiborga olib, kreditlarni sug’urta kompaniyalari tomonidan sug’urtalash yo’li bilan ta’minlanganlikni amalda qo’llash muhim ahamiyatga ega. Bunda bank albatta sug’urtalovchi

kompaniyaning reytingi, to’lov qobiliyati va sug’urta shartnomasining qonuniy asoslarini tahlil qilib ko’rishi lozim. Kredit hajmi va uning aylanishi tahlili Tijorat banklari mijozlarga juda ko’p turli muddatlarga kreditlar beradi. Har bir mijozlarga berilgan kreditlarning hajmi (xoh u milliy sumda yoki chet el valyutasida bo’lsin) aniq va uning qaytarilishi nazorat qilib boriladi. Tijorat banklari bo’limlari bo’yicha kredit hajmlari va ularning ma’lum davrlarda (oy, chorak, yil) o’zgarish harakatlarni o’rganish lozim. Buning uchun hisobot davri boshidagi kredit qoldiqlari (boshlang’ich qoldiq summasi) (BKS) hisobot davrida yangidan berilgan kredit summalari (YaKS) hajmi, hisobot davrida qaytarilgan kredit summalari (QKS) va hisobot davri oxirida qolgan kredit summalari (OKS) hajmi ko’rsatilgan jadval tuzish kerak bo’ladi. Bu jadvalda kreditning qaysi manabalardan berilganligi alohida ko’rsatilishi mumkin. Demak bunda balans usulini qo’llab, kreditning hajmiga va uning qaytarilishiga umumiy omillar ta’sirini aniqlash mumkin bo’ladi. BKS + YaKS = QKS + OKS; Bu ma’lumotlar asosida, yangidan berilgan kreditlar summasi kredit qoldig’ining necha foizini tashkil etilishini, shuningdek, qaytarilgan kreditlar summasi kredit qoldiqlarining qancha foizini tashkil qilishni hisoblash mumkin. Albatta bu ko’rsatkichlar banklarda turlicha bo’lishi, u asosan kredit muddatiga bog’liq bo’lishi mumkin. Lekin bu ko’rsatkichlarni bir bank bo’limida bir necha davrini dinamikada o’rganish kredit hajmi va uning qaytarilishi bo’yicha muhim ma’lumotlarni beradi. Bu borada bank bo’yicha kreditning o’rtacha hajmini va uning aylanuvchanligini o’rganish ham qiziqdir. Kredit statistikasida kredit hajmi asosiy ko’rsatkichlardan biridir. Kredit hajmi ma’lum davrga berilgan kredit summalaridan (barcha mijozlarga berilgan) qaytirilgan kredit summalarini ayirib tashlanganligiga teng. Kredit qo’yilmalari hajmi banklar va mijozlar bo’yicha qisqa va uzoq muddatga berilgan kredit hajmi va hissalari aniqlanib o’rganiladi. Kreditning o’rtacha hajmi vaznli arifmetik o’rtacha bilan aniqlanishi mumkin.

Bunda kredit summalari (Pi) kredit muddatlariga (t i ) ko’paytirilib kredit muddatlari yig’indisiga bo’linadi. − Ð − Ðiti ; bu yerda Ð = kreditning o’rtacha hajmi ti Kreditning aylanuvchanligi hisobot davridagi kredit aylanmasi (kredit aylanma summasi – mijozlardan qaytarib olingan kreditlar summasining yig’indisi tushiniladi) summasini kredit resurslarining o’rtacha summasiga bo’lib topiladi. Kay Kaym = ; KR Bu yerda: Kaym – kredit aylanuvchanligi martalar: Kay – kredit aylanmasi summasi; KR – kredit resursi o’rtacha summasiga. Misol. Tijorat banki 40,0 mln. so’mlik o’rtacha kredit resursiga ega. Tahlil qilinayotgan davrda turli mijozlarga 160,0 mln. so’mlik kredit berilgan. Shundan 152,0 mln. so’m mijozlardan muddati tugaganligi sababli qaytarib olingan. Tahlil qilinayotgan davr oxiriga muddati tugamaganligi sababli 8,0 mln. so’mlik kredit qaytarilmagan. Demak kredit aylanuvchanligi (Kaym) quyidagicha topiladi: Kay = 152,0 = 3,8 marta Kaym = Kr 40,0 Demak, bankning mavjud 40,0 mln. so’mlik kredit resursi, ushbu davrda 3,8 marta aylangan. Boshqacha qilib aytganda 1 so’m kredit resursi 3,8 so’m bo’lib kredit berishda ishlatilgan. Kredit aylanuvchanlik martalarda aniq bo’lganda, kreditning o’rtacha necha kunda aylanganligini (Kayk) topish mumkin. Buning uchun davrdagi kalendar kunlar sonini (D) kredit aylanuvchanligi martalariga bo’lamiz. D Kayk = ;

Kaym Agarda yuqoridagi misolda, tahlil qilinayotgan davr bir yil bo’lsa, kalendar kunlar soni – 365 kun bo’lib, kreditning o’rtacha aylanish kunlari: Kayk = 365 = 96 kun bo’ladi. 3,8 Tijorat banklari kredit resurslarining foydalanish samaradorligini ularning daromadlilik va rentabillik (foydalilik) darajalari ko’rsatkichlari ham ifodalaydi. Kredit resurslarining daromadlilik darajasi (Krd) kredit berishdan olingan foiz daromadlari (FD) summasini kredit resurslarining (KR) o’rtacha qoldig’iga bo’lib topiladi. Krd = FD х 100 ; К R Kredit resurslarining rentabellik darajasi (Krr) tijorat banki sof foydasini (SF) kredit reurslari o’rtacha qoldig’iga bo’lib topiladi. SF ; Krr = К R Tahlilda bu ko’rsatkichlarning dinamik miqdorlari taqqoslanib ularning ijobiy yoki salbiy o’zgarishlari aniqlanadi. Omillar ta’siri o’rganilib, kredit resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish chora-tadbirlari belgilanadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с.

O'xshashlar

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalari tahlili

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari