Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.400390625 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari Reja: l. Banklarning xalqaro operatsiyalari 2. Valuta kursining mohiyati va uning turlari 3. Valuta kursiga ta’sir etuvchi omillar 4. Ichki valuta bozorida xorijiy valutani sotish va sotib olish tartibi 5. Naqd xorijiy valutani sotish va sotib olish 6. Xorijiy valutada talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlarini ochish tartibi

l. Banklarning xalqaro operatsiyalari Banklarning xalqaro operatsiyalari, ular mijozlarining tashqi iqtisodiy aloqalari tufayli vujudga keladi. Bunday faoliyatni har xil turdagi yuridik va jismoniy shaxslar o‘tkazadilar. Ular xalqaro aloqalarning quyidagi shakllarida ishtirok etadilar: – xalqaro savdoda importyorlar va eksportyorlar sifatida; – kapitalni olib kirish va olib chiqish, shu jumladan: a) boshqa davlatlar hududida korxonalar qurish; b) boshqa mamlakatlar hududida korxonalar faoliyatini moli- yalashtirish; d) qo‘shma korxonalar tuzish; e) xalqaro kreditni taqdim etish va boshqalar. Barcha shu kabi aloqalar pul harakati bilan kechadi, bir valuta boshqasiga almashadi. Buning sababi dunyoda yagona pul birligi yo‘qligidir, har bir davlat o‘z pul birligini ishlatadi. Xorijiy valuta importyorlarga xorijda sotib olingan tovarlar uchun to‘lashga kerak bo‘lsa, eksportyorlar shu valutani xorijga tovar sotgani uchun oladilar. Shuning uchun banklar xalqaro aloqalarda ishtirok etib o‘z mijozlariga pul muomalasi sohasida operatsiyalar o‘tkazadilar. Banklar o‘z hisoblari va mijozlari hisobidan ham (komiss ion yig‘im) valuta bilan operatsiyalar o‘tkazadilar. Banklar o‘z faoliyatlarida har xil davlatlar xo‘jalik subyektlarini pul mablag‘i bilan ta’minlaydilar, valuta almashtiradilar, xalqaro kreditlarni taqdim etadilar, xalqaro qimmatli qog‘ozlarning savdo-sotiqlari va boshqalar bilan shug‘ullanadilar. Bunday bank operatsiyalari murakkab deb hisoblanib, bank va bank ishchilaridan maxsus tayyorgarlikni talab etadi. Shu sababli ham ularni bajarish uchun tijorat banki Markaziy bankdan operatsiyalarni olib borishga ruxsat beruvchi valuta litsenziyasini olishi lozim. U quyidagi shartlarga rioya etilgandagina beriladi: – tijorat banki tashkil etilgandan boshlab bir yil ishlagan bo‘lishi kerak;

– bank Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan barcha normativ-larni bajarishi kerak; – valuta operatsiyalarini o‘tkaza oladigan, jumladan, xorijiy tilni biladigan malakali xodimlarga ega bo‘lishi kerak; – bank valuta operatsiyalarini o‘tkazish unga kerakligini isbot-lay olishi kerak (o‘z mijozlari talablari hisobiga); – valuta operatsiyalarini o‘tkazish uchun kerakli material – tex-nik bazaga ega bo‘lishi (kassa, sklad, hisob-kitob markazi) lozim va boshqalar. Valuta operatsiyalarini o‘tkazish uchun beriladigan litsenziyalar uch xil bo‘ladi: a) ichki valuta litsenziyasi; xorijiy banklar bilan korrespon-dentl ik aloqalarini o‘rnatmay turib, tijorat banklari orqali valuta ope ratsiyalarini o‘tkazish huquqini beradi; b) kengaytirilgan valuta litsenziyasi: ma’lum miqdordagi xori- jiy banklar bilan korrespondentlik aloqalarini o‘rnatish huquqini beradi; d) bosh ( генеральная ) litsenziya: hamma turdagi valuta ope- ratsiyalarini o‘tkazish va xorijiy banklar bilan vakillik aloqalarini o‘rnatish huquqini beradi. Banklar quydagi valuta operatsiyalarini o‘tkazadilar: – valutani sotish va sotib olish; – mijozlar valuta schotini yuritish va depozitlarga valuta mablag‘larini jalb qilish; – valutada xalqaro hisob-kitoblar; – valutada kreditlar berish va boshqalar. 2. Valuta kursining mohiyati va uning turlari Tashqi iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti turli mamlakatlarning valutalari qiymatining o‘zaro nisbatini o‘lchashni talab etadi. Shu sababli valuta kursi valuta tizimining muhim elementi hisoblanadi. Valuta kursining zaruriyati quyidagilarda ifodalanadi:

– tovarlar va xizmatlar bilan savdo qilishda, kapital va kreditlar harakatida valutalarni o‘zaro almashtirish uchun; bunda, eksportyor kelib tushgan chet el valutasini milliy valutaga almashtiradi. Chunki boshqa mamlakatlarning valutalari mazkur davlat hududida qonuniy xarid qilish va to‘lov vositasi sifatida muomalada aylana olmaydi. Importyor chet eldan sotib olgan tovarlariga to‘lash uchun milliy valutani chet el valutasiga almashadi. Qarzdor esa qarzini to‘lash uchun va tashqi qarzlar bo‘yicha foizlarni to‘lash uchun chet el valutasini sotib oladi; – jahon va milliy bozor baholarini taqqoslash, shuningdek, mil-liy va chet el valutalarida ifodalangan turli mamlakatlarning baho ko‘rsatkichlarini taqqoslash uchun; – fi rma va banklarning chet el valutasidagi hisobvaraqlarini vaqt-vaqti bilan qayta baholash uchun. Valuta kursi – bu bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birliklarida yoki xalqaro valuta birliklarida ifodalangan bahosidir. Tashqi valuta kursi almashuv qatnashchilari uchun valuta bozoridagi talab va taklif nisbati orqali aniqlanadigan bir valutani boshqasiga qayta hisoblash koeffi tsiyentidir. Biroq valuta kursining qiymat asosi bo‘lib valutaning xarid qobiliyati hisoblanadi. Valutaning xarid qobiliyati investitsiya, tovar va xizmatlarning o‘rtacha milliy narxlari darajasini ifodalaydi. Bu iqtisodiy qiymat kategoriyasi tovar ishlab chiqarishga tegishli bo‘lib, u tovar ishlab chiqaruvchilar va jahon bozori o‘rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Qiymat tovar ishlab chiqarish iqtisodiy shartlar ining keng ko‘lamli ifodasi bo‘lgani uchun, turli mamlakatlarning milliy pul birliklarining taqqoslanishi qiymat munosabatiga asoslanadi va u ishlab chiqarish va almashuv jarayonlarida yuzaga keladi. Tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar hamda sotib oluvchilar valuta kursi yordamida milliy narxlarni boshqa mamlakat narxlari bilan solishtiradilar. Taqqoslash natijasida mazkur mamlakatlarda ishlab chiqarish yoki xorijda investitsiyani rivojlantirishning foydaliligi darajasi ko‘rinadi. Qiymat qonuniga qanchalik amal qilinmasin, oxir-oqibat valuta kursi uning ta’siriga bo‘ysinadi.

Valuta kursi valutaning real kurs nisbatlari ko‘rinadigan milliy va jahon iqtisodiyotlarining o‘zaro aloqasini ifodalaydi. Tovarlar jahon bozorida sotilayotganida milliy mahsulot qiymatining internatsional o‘lchovlari asosida jahon talabiga ega bo‘ladi. Shuningdek, ushbu tovarlarning jahon xo‘jaligi doirasida almashinishida valuta kursi vositachi bo‘ladi. Valuta kursining qiymat asosi shu bilan shartlanadiki, oxirgi navbatda jahon narxlariga asoslangan ishlab chiqarishning internatsional bahosi jahon bozoriga asosiy tovar yetkazib beruvchi mamlakat ishlab chiqarishning milliy baholariga tayanadi. Xalqaro kapital harakatining tez o‘sishi bilan tovarlarga, shuningdek, moliyaviy aktivlarga nisbatan valutaning xarid qobliyati valuta kursiga ta’sir ko‘rsatadi. Turli mamlakatlarning valutalari va xalqaro pul birliklari tu zilgan xalqaro bitimlariga xizmat ko‘rsatish jarayonida valuta kursi aniqlanadi. Kapitalning xalqaro harakatining tez o‘sishi bilan bog‘liq rav ishda valuta kursining o‘zgarishiga valutaning tovarlarni xarid qilish qobiliyati bilan birga moliyaviy aktivlarni xarid qilish qobiliyati ham ta’sir ko‘rsatadi. Qonuniy normalarga va amaliyotga mos holda birjada chet el valutasi kursining qimmatli qog‘ozlar kursi yoxud tovarlar bahosin ing o‘rnatilishi kotirovkalash deb ataladi. Yoki qisqacha qilib aytganda valuta kursini o‘rnatish kotirovkalash deb ataladi. Jahon amaliyotida kotirovkalashning 2 xil usuli mavjud: 1. To‘g‘ri kotirovkalash. Agar xorijiy valuta birligining baho- si milliy valutada ko‘rsatilsa, ya’ni milliy valutada xorijiy valutaning bir birligiga to‘g‘ri keladigan miqdor ko‘rsatilsa, bu to‘g‘ri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 31-sentabrda 1 AQSH dollariga nisbatan o‘zbek so‘mining kursi 975,00 so‘mni, 1 Rossiya rubliga nisbatan 31,97 so‘mni tashkil etdi. Bu to‘g‘ri kotirovka bo‘lib bunday kotirovkalash hozirgi vaqtda jahondagi ko‘pchilik mamlakatlarda qo‘llanilib kelinmoqda.

2. Egri (teskari) kotirovkalash. Bunda bir birlik milliy valutaning xorijiy valutalardagi miqdori o‘rnatiladi, ya’ni bir birlik mill iy valutaning xorijiy valutadagi bahosi ko‘rsatiladi, masalan: l so‘m = AQSH dollari yoki 1 AQSH dollari = 975,00 so‘m l so‘m = Rossiya rubli yoki 1 Rossiya rubli = 31,97 so‘m. Agarda ikki valuta o‘rtasidagi nisbat qandaydir uchinchi valutaga nisbatan olingan kurslarida aniqlansa, bunday nisbatni „krosskurs“ deb ataladi. Masalan: 1 AQSH dollari = 31 Rossiya rubli. 1 AQSH dollari = 5 Ukraina grivnasi. l Ukraina grivnasi = 6, 2 Rossiya rubli. Ko‘rinib turibdiki, yuqorida keltirilgan nisbat Ukraina grivnasining Rossiya rubliga nisbatan aniqlangan kross-kursidir. Ushbu misolda AQSH dollari uchinchi valuta rolini o‘ynaydi. Jahon amaliyotida oxirgi yillargacha asosan uchinchi valuta sifatida AQSH dollari qo‘llanilanilardi, ya’ni barcha valutalarni ayirboshlashda aynan shu valutaga nisbatan kotirovka qilinardi. Lekin oxirgi 1–2 yillar ichida Yevropaning salohiyati oshib bormoqda hamda krosskursni aniqlashda valuta sifatida Yevro kengroq qo‘llanilmoqda. Kross-kursdan foydalanish ancha og‘ir va xavfl idir. Ammo ularni qo‘llash quyidagi 2 holatda zarur va foydalidir: – sizning talabingizdagi valutaga ega bo‘lgan sotuvchilarda sizning valutangizga talab mavjud emas. (Masalan, frankni Yaponiya ienasiga almashtirish kerak. Bu yerda uchinchi valuta AQSH dollari bo‘lsin. Yaponiya ienasi sotayotganlar ichida frank sotib olishni xohlaydiganlar yo‘q.) Valuta bozorida oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirishda valuta kurslarining quyidagi ko‘rinishlaridan foydalaniladi: „Spot-kurs“ bu naqd (kassa) bitimlarining kursidir. Spot-kurs bu bir mamlakat pul birligining shartnoma tuzilgan vaqtda o‘rnatilgan baho bo‘yicha

boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. Bunda valutani valuta bitimi tuzilgan kundan boshlab 2 ish kunida almashtirib berish shart hisoblanadi. „Forvard-kurs “ – bu muddatli valuta bitimlarining kursidir. Forvard kursi valutani kelajakda aniq bir kunga yetkazib berish sharti bilan sotilish va xarid qilish bahosini o‘zida ifoda etadi. Forvard bitimlari odatda valuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan risklarni bartaraf qilish maqsadida ishlatiladi. Bitim tuzilayotgan paytda forvard kursda aniqlanadi va ana shu kurs bo‘yicha valuta sotiladi yoki sotib olinadi. Agar shartnoma muddati tugagan kunda kurs shartnoma kursidan farq qilsa, unda bir tomon foyda ko‘radi va bir tomon zarar ko‘radi. Masalan, siz 1- yanvarda 1-iyun kuni 1 $ = 965 so‘m kursida sotib olish bitimini tuzdingiz. Ammo 1-iyun kuni 1 $ = 970 so‘mni tashkil etdi, natijada siz har bir dollarga 5 so‘m miqdorida qo‘shimcha foyda ko‘rasiz. Agar 1-iyun kuni 1$ = 963 so‘mni tashkil etsa, unda har bir dollardan 2 so‘mdan zarar ko‘rasiz. Muddatli bitimlar bo‘yicha valuta kurslari (report) ustama yoki diskont metodi bo‘yicha kotirovka qilinadi va „autrayt“ kurslari deb ataladi. Forvard kurs = Spot kurs + Forvard kurs ustamasi = Spot kurs – – Diskont. Misol. Bitim summasi – 1 mln dollar. Bitim muddati – 90 kun. Bitim valutasidagi kreditning foiz stavkasi (USD) – 3,5 %. Baholovchi valutadagi depozitlarga to‘lanadigan foiz stavkasi – 5,5 %. Spot kurs 1 = 1,5210 – 1,5220 Yevro. Ust/Dis =1,5210×(5,5 – 3,5)×90 = 273,78 = 0,0075. (360×100) + (3,5×90) 36515 Forvard kurs = 1,5210 + 0,0075 = 1,5285 (ustama) foiz. Ustama yoki dikont ekanligini % stavkalari o‘rtasidagi farqdan bilish mumkin. Agar valuta bitimi bo‘yicha foiz stavkasi baholovchi valutaning foiz stavkasidan past bo‘lsa, bu valuta yuqori kurs kotirovka qilinadi va chiqqan ko‘rsatkich ustama sotiladi. Agar valuta bitimining foiz stavkasi yuqori bo‘lsa, bu

ko‘satkich diskont bo‘ladi. Agar milliy valutadagi depozitlarning foiz stavkasi bitim valutasidagi kreditlarning foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, olingan natija diskont hisoblanadi va aksincha bo‘lsa ustama hisoblanadi. Banklar valuta operatsiyalarini amalga oshirishda valutani sotish va sotib olish kursini o‘rnatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorning kursi deb ataladi. Sotuvchi kursi – bankning valutani sotish kursi. Xaridor kursi – bankning valutani sotib olish kursi. Bu kurslar o‘rtasidagi farq marja deb ataladi va u xizmat xarajatlarini qoplashga va ma’lum darajada foyda olishga sarfl anadi. Valutaning eng muhim xarakteristikasi uning konvertirlanganligidir. Konvertirlanganlik darajasiga ko‘ra valuta kursi 3 ga bo‘linadi. Bular: erkin „suzib“ yuruvchi, cheklangan darajada „suzib“ yuruvchi, qayd etilgan valuta kurslari. Erkin „suzib“ yuruvchi valuta kursi ma’lum valutaga bo‘lgan bozor talabi va taklifi ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin. Masalan. AQSH dollari, Yaponiya ienasi, Angliya funt sterlingi; yevro kabi valutalar jahon valuta ayirboshlashida keng ishtirok etadi. Cheklangan darajada „suzib“ yuruvchi valuta kurslarining o‘zg arishi ayrim valutalar yoki bir guruh valutalar (valuta savati) kursi o‘zgarishiga bog‘liq. Misol uchun „Uchinchi dunyo“ning ko‘pc hilik mamlakatlari o‘z valutalarini AQSH dollariga, Yevropa mamlakatlarining „EURO“siga va boshqa xorijiy valutalarga bog‘laydilar. Cheklangan darajada „suzib“ yuruvchi valuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valutalarining tebranish chegarasini o‘zlari hamkorlik qilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar. Qayd etilgan valuta kursi – bu xorijiy valutada ifodalangan milliy pul birligining davlat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valuta bozorlaridagi talab va taklifning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda qayd etilgan valuta kursi kam riv ojlangan mamlakatlarda yoki iqtisody tashqi bozorga yetarli dara jada kirib bormagan mamlakatlarda, ularning moliya tizimini va milliy

ishlab chiqarishini kuchli xorijiy raqobatchilardan himoya qil ish va quvvatlash maqsadida qo‘llaniladi. Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valutalari kurslari to‘g‘risidagi axborotni e’lon qilib boradilar. Masalan O‘zbekiston Respublikasi valuta birjasi ish yakunlari matbuotda, televideniyeda e’lon qilib boriladi. Bunda nominal valuta kursi belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan infl atsiya sharoitida jahon bozorida milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uni raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatini ham bilish kerak bo‘ladi. Ya’ni milliy valutaning real almashtirish kursini hisoblab chiqish kerak. Real valuta kursini hisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida ko‘rsatish mumkin. Masalan, 1 m gazlamaning bahosi respublikamizda 1000 so‘m, Rossiyada 35 rubl. Valutalarning amaldagi nisbati 1 Rossiya rubli = 35 so‘m yoki l so‘m = 0,032 Rossiya rubli bo‘lganda, 1 m o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya rublida 0,032 × 1000 = 32 rubl turadi. Bunday holda O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqarilgan 1 m gazlama baholari nisbati 0,032×1000 = =32 0,9 35 35 ga teng bo‘ladi. Demak, ushbu nisbat o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya gazlama bahosining 0,9 % va undan arzon ekanligini ko‘rsatadi. Bu quyidagi tenglik bilan izohlanadi; Real kurs = nominal kurs – o‘z mamlakatida ishlab chiqaril gan tovarlar bahosi yoki xorijiy tovarlar bahosi. Bu tenglikni umu miy ko‘rinishda shunday yozish mumkin; real valuta kursining nominal valuta kursi baholar darajasi nisbatlari past valuta kursida milliy tovarlar nisbatan arzonroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan qimmatroq turishni ko‘rsatadi. Shuning uchun eksport o‘sib boradi, import esa qisqarib boradi. Va aksincha, yuqori real valuta kursida milliy tovarlar nisbatan qimmatroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan arzonr oq turadi. Natijada import o‘sib, eksport qisqarib boradi.

3. Valuta kursiga ta’sir etuvchi omillar Har qanday baho kabi valuta kursi valutaga talab va taklif ta’sirida asosiy qiymatidan (ya’ni valutaning xarid qilish qobiliyatidan) nari-beri siljiydi. Bunday talab va taklifning o‘zaro mosligi bir qator omillarga bog‘liq. Valuta kursining ko‘p omilliligi uning boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan bog‘liqligini, jumladan, qiymat, narx, pul, foiz, to‘lov balansi va boshqalar bilan bog‘liqligini aks ettiradi. Shuningdek, ularning murakkab birikuvi va ba’zi omillarning eng muhim omil sifatida yuzaga chiqishiga olib keladi. Bu omillar ichida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. 1. Infl atsiya sur’atlari. Valutalarning xarid qobiliyatlari bo‘yicha ularning o‘zaro nisbati o‘zida qiymat qonunini aks ettirib, valuta kursini aniqlash vositasidir. Shu sababli valuta kursiga infl atsiya sur’atlari ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatda infl atsiya darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, milliy valuta kursi shunchalik past bo‘ladi, (agar boshqa omillar qarshi ta’sir ko‘rsatmasa). Infl atsiya oqibatida pul qadrsizlanishi mamlakatda pulning xar id qobiliyatining pasayishiga va infl atsiya sur’atlari nisbatan past mamlakatlarning valutalari kursidan tushib ketishiga sabab bo‘ladi. Bunday moyillik, odatda, o‘rta va uzoq muddatli rejada kuzatiladi. Valuta kursining tenglashtirilishi, uni sotib olish qobiliyatining paritetiga moslashtirish o‘rtacha ikki yil davomida amalga oshiriladi. Bu shu bilan izohlanadiki, valuta kursining kundalik kotirovkasi faqatgina uni sotib olish qobiliyatiga asosan amalga oshirilmay, unga, shuningdek, boshqa omillar ham ta’sir etadi. 80-yillarda ko‘pincha valuta kursining paritetidan 30 %dan ortiq miqdorda siljishi yuz berib turar edi. Lekin spekulativ va konyukturaviy omillar ta’siridan ozod bo‘lgan valuta kurslarining o‘zaro nisbati qiymati qonuniga muvofi q tarzda pul birliklarining xarid qobiliyati o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Valuta kursining infl atsiya sur’atlariga bog‘liqligi, ayniqsa, tovar-xizmatlar va kapitallarni xalqaro ayirboshlash hajmi katta bo‘lgan mamlakatlarda kuchliroqdir. Sababi shundaki, valuta dinamikasi va infl atsiya sur’ati o‘rtasidagi kuchli bog‘liqlik, valuta kursini eksport baholarda hisob-kitob qilishda yuzaga

keladi. Jahon bozori narxlari internatsional qiymatning puldagi ifodasini aks ettiradi. Import narxlariga kelsak, tegishli valuta paritetida hisob-kitob qilish unchalik qulay kelmaydi, chunki, uning o‘zi valuta kursi dinamikasiga bog‘liq. Sanoati rivojlangan mamlakatlar bunday hisob-kitob uchun ulgurji baholar indeksidan foydalangani ma’qulroq. Chunki bu mamlakatlarda ulgurji ichki savdo va eksport ma’lum darajada mos keladi. Boshqa mamlakatlarda ushbu indeksga ko‘pgina eksport qilinadigan tovarlar kirmaydi. Chakana narxlar asosidagi bunday hisob-kitob noto‘g‘ri talqin qilinishi mumkin, chunki u jahon savdo obyekti bo‘lmagan bir qator xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Oxirgi navbatda jahon bozorida real xarid qobiliyatiga mos ravishda stixiyali tarzda milliy valuta kurslarining tenglashishi yuz bermoqda. Real valuta kursi ikki mamlakat narxlari darajasi nisbatiga ko‘paytirilgan nominal kurs sifatida aniqlanadi. 2. To‘lov balansi holati. Aktiv to‘lov balansi milliy valuta kursining ko‘tarilishiga olib keladi, chunki unga chet el qarzdorlari tomonidan talab ortadi. Passiv to‘lov balansi milliy valuta kursining pasayishiga moyillik yaratadi, unda qazdorlar milliy valutani chet el valutasiga o‘z tashqi majburiyatlarini qoplash maqsadida sotadilar. To‘lov balansining nobarqarorligi tegishli valutaga talab va taklifning sakrash tarzida o‘zgarishiga olib keladi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro kapital harakatining to‘lov balansiga va natijada valuta kursiga ta’siri ko‘paydi. 3. Turli mamlakatlarda foiz stavkalarining har xilligi. Bu omilning valuta kursiga ta’siri 2 ta asosiy holat bilan tushuntiriladi. Birinchidan, mamlakatda foiz stavkalarni o‘zgarishi xalqaro kap ital harakatining boshqa shartlarida ham ta’sir qiladi. Boshqacha qilib aytganda, foiz stavkasining ko‘paytirilishi chet el kap italining oqib kelishini, uning pasayishi esa kapitalning (milliy kap italni ham) chet elga oqib chiqib ketishini rag‘batlantiradi. Kapitallar harakati, ayniqsa, spekulativ „qaynoq“ pullar harakati to‘lov balanslarining nobarqarorligini kuchaytiradi. Operatsiyalarni amalga oshirganda banklar milliy va jahon bozorlari foiz stavkalaridagi farqni e’tiborga oladilar. Ular foyda olish maqsadida chet el bozorida arzonroq kredit olib (pastroq stavkada)

hamda milliy kredit bozoriga, agar foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, chet el valutasini joylashtirishni afzal ko‘radilar. 4. Valuta bozori faoliyati va spekulativ valuta operatsiyalari. Agar qandaydir bir valuta kursi pasayishga moyil bo‘lsa, fi rma va banklar vaqtdan unumli foydalanib, uni yaxshiroq valutaga sotadilar. Bunda kuchsizlashgan valuta pozitsiyasi yanada yomonlashadi. Valuta bozorlari iqtisod va siyosatdagi o‘zgarishlardan, kurs nisbatlari siljishidan tez ta’sirlanadi. Shu bilan birga, ular valuta spekulatsiyasi imkoniyatlarini va stixiyali tarzdagi „qaynoq“ pullar harakatini kengaytiradi. 5. Ma’lum bir valutani yevrobozorda va xalqaro hisob-kitoblarda ishlatish darajasi. Masalan, bank operatsiyalarining 60–70 %ini dollarda, yevroda amalga oshirilishi shu valutalarga bo‘lgan talab va taklif masshtablarini belgilaydi. Valuta kursiga valutaning xalqaro hisob-kitoblarda ishlatilish darajasi ham ta’sir ko‘rsatadi. 90-yillar boshida xalqaro to‘lovlarning 55 %i, neft uchun hisob-kitoblarning 86–90 %i, tashqi qarzdorlikning 70 %i dollarda amalga oshirilgan. Shu sababli, neft narxining davriy o‘sishi, hattoki dollarning xarid qilish qobiliyati tushgan sharoitlarda ham davlat qarz lari bo‘yicha to‘lovlarning o‘sishi dollar kursining ko‘tarilishiga imkon beradi. 6. Valuta kursi nisbatiga xalqaro to‘lovlarning tezlas hishi yoki sekinlashishi ham ta’sir qiladi. Milliy valuta kursi ning pasayishiga umid bog‘lab, importyorlar kurs ko‘tarilishi oqibatida zarar ko‘rmaslik maqsadida, kontragentlar chet el valutasida to‘lovlarni tezroq amalga oshirishga harakat qiladilar. Milliy valutani mustahkamlashda esa ular chet el valutasidagi to‘lovlarni sekinlashtirishga harakat qiladilar. „Lidz end legz“ nomli bunday usul to‘lov balansi va valuta kursiga ta’sir ko‘rsatadi. 7. Milliy va jahon bozorlarida valutaga ishonch darajasi. U mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy holat bilan, shuningdek, valuta kursiga ta’sir qiluvchi yuqorida ko‘rsatilgan omillar bilan aniqlanadi. Shuningdek, dillerlar nafaqat hozirgi vaqtdagi iqtisodiy o‘sish sur’atlari, infl atsiya, valutaning xarid qobiliyati darajasi, valutaga bo‘lgan talab va taklif nisbatini, balki ularning

dinamikasi istiqbollarini ham hisobga oladilar. Ba’zida hattoki savdo va to‘lov balansi haqidagi ma’lumotlar yoki saylov natijalari qanday bo‘lishi talab va taklif nisbatiga, valuta kursiga bog‘liq. 8. Valuta siyosati. Valuta kursining davlat boshqaruvi va bozor boshqaruv o‘rtasidagi nisbat valuta kursi dinamikasiga ta’sir qiladi. Valuta bozorlarida valutaga talab va taklif mexanizmi orqali valuta kursining shakllanishi oqibatida kurs nisbatlarining kuchli o‘zgarishi ro‘y beradi. Bozorda real valuta kursi yuzaga keladi (iqtisodiy holatni, pul aylanishi, moliya, kredit va muayyan valutaning ishonchliligini ifodalovchi ko‘rsatkich). Valuta kursini davlat boqaruvi valuta-iqtisodiy siyosatidan kelib chiqqan holda, uning ko‘tarilishi yoki tushishiga yo‘naltirilgan. Shu maqsadda ma’lum bir valuta siyosati o‘tkaziladi. Shunday qilib, valuta kursining shakllanishi – murakkab ko‘p omilli jarayon bo‘lib, milliy va jahon iqtisodiyoti va siyosatining o‘zaro aloqasiga asoslanadi. Shu sababli, valuta kursini prognoz qilishda yuqorida aytib o‘tilgan kursni shakllantiruvchi omillar, hamda ma’lum shart-sharoitga bog‘liq ravishda ularning valutalar nisbatiga ko‘ptomonlama ta’siri hisobga olinadi. Valuta kursi takror ishlab chiqarishda ham faol rol o‘ynaydi. Tadbirkor valuta kursi yordamida o‘z ishlab chiqarish xarajatlarini jahon bozori narxlari bilan solishtiradi. Bu alohida korxona va mamlakatlarning tashqi iqtisodiy operatsiyalari natijalarini ko‘rishga imkon beradi. Valuta kursi eksport va import baholari nisbatiga, fi rmalar raqobatbardoshligiga korxonalar foydasiga ta’sir qiladi. Valuta kursi yoki milliy valuta bahosi har qanday boshqa tovar bahosi kabi erkin boshqariladigan, o‘rnatiladigan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun uni erkin suzib yuruvchi, cheklangan darajada su zib yuruvchi va qayd etilgan valuta kurslariga ajratiladi. Erkin suzib yuruvchi valuta kursi ma’lum bo‘lgan bozor talabi va taklifi ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, AQSH dollari, yevro, Yaponiya ienasi, Angliya funt sterlingi kurslari. Shu bois bu valutalar jahon valuta ayriboshlashida keng ishtirok etadi.

Cheklangan darajada suzib yuruvchi valuta kurslarining o‘zgar ishi ayrim valutalar yoki valuta savati kursi o‘zgarishiga bog‘liq. Misol uchun, uchinchi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari o‘z valutalarini AQSH dollariga, fransuz frankiga va boshqa xorijiy valutalarga bog‘laydilar. Cheklangan darajada suzib yuruvchi valuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valutalarining tebranish chegarasini hamkorlik qilayotgan sheriklari bilan kelishib oladilar. Qayd etilgan valuta kursi – bu xorijiy valutada ifodalangan milliy pul birligining davlat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valuta bozori talab va taklifi ning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda qayd etilgan valuta kursi ham rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisodiyoti tashqi bozorga yetarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda ularning moliya tizimini va milliy ishlab chiqarishni kuchli xorijiy raqobatchilardan himoya qilish va quvvatlash maqsadida qo‘llaniladi. 4. Ichki valuta bozorida xorijiy valutani sotish va sotib olish tartibi O‘zbekiston Respublikasida chet el valutasida ichki valuta bozorida operatsiyalar valuta operatsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha litsenziyaga ega bo‘lgan banklar orqali amalga oshiriladi. Valuta litsenziyasiga ega bo‘lgan banklar chet el valutasini sotish va sotib olish huquqiga egalar. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining 2000-yil 11-avgustda qabul qilingan „Ochiq valuta pozitsiyasini yuritish“ qoidasida ochiq valuta pozitsiyasi uchun quyidagi limitlar o‘rnatilgan: – ixtiyoriy valutada ochiq valuta pozitsiyasi limiti har bir ope-ratsion kun oxirida valutali banklarda o‘z mablag‘ining 50 %idan oshmasligi va bankning umumiy ochiq valuta pozitsiyasining limiti har operatsion kunning oxirida uning o‘z mablag‘larining 20 %idan oshmasligi lozim; – summar ochiq valuta pozitsiyasi uzun valuta pozitsiyasi ko‘ri-nishida o‘rnatiladi. Valutani sotish va sotib olishda bank faqat ochiq valuta pozitsiyasidan foydalanmaydi. Kunora banklarda umumiy valuta pozitsiyasi „Nostro“ schoti bo‘yicha olib boriladi. Agar to‘lovlar kirim bilan qo‘shilib ketsa, bir hisobdan

boshqa hisobvarag‘i mablag‘larini o‘tkazishda xatolikka yo‘l qo‘yilsa, bunda bank kunora ochiq maxsus hisobvarag‘i bo‘yicha tekshirish o‘tkazadi. Chet el valutasini sotish va sotib olishda bank valuta pozitsiyasi limitiga rioya qilishi kerak. Bank valuta operatsiyalarini bajarganda valuta zaxiralarining bir qismini sarfl aydi. Bunda bankning xorijiy valutalar bo‘yicha majburiyati va talablari orasidagi nisbat o‘zgaradi. Bankning xorijiy valutalarni sotish va sotib olish jarayonidagi valutalar bo‘yicha talab va majburiyatlari nisbati holati banklarning valutaviy holati deyiladi. Valutaviy holat ochiq va yopiq bo‘lishi mumkin. Xohlagan bir valuta bo‘yicha ochiq valuta pozitsiyasi deganda bankning shu xorijiy valuta bo‘yicha aktivlarining majburiyatlaridan oshgan summasi tushuniladi va u uzun valuta pozitsiyasi deb yuritiladi. Aksincha, shu valuta bo‘yicha majburiyatlar aktivlardan oshsa, ya’ni xorijiy valutani sotish uni sotib olishdan yuqori bo‘lsa valuta pozitsiyasi qisqa bo‘ladi. Agar valuta bo‘yicha talablar va majburiyatlar teng bo‘lsa valuta pozitsiyasi yopiq bo‘ladi. Valuta pozitsiyasining umumiy summar holati (summasi) deganda barcha valutalar bo‘yicha uzun (qisqa) pozitsiyalar umumiy summasi tushuniladi. Agar bank operatsion kun davomida valuta operatsiyalarini olib borishda ochiq valuta pozitsiyasi bo‘yicha qo‘yilgan limitdan ortiq operatsiya amalga oshirgan, ya’ni valutani ko‘p sotib olgan bo‘lsa, u holda valuta pozitsiyasi ortiq sotib olingan valutani sotib yubor ish yo‘li bilan balanslashtirib yopiladi. Vakolatli banklar ochiq valuta pozitsiyasi limitiga hisoblangan foizlar, ko‘chmas mulk, qimmatli qog‘ozlar va boshqa moddiy qiymatliklarni sotish yoki sotib olish bilan bog‘liq valuta operatsiyalarini ham amalga oshiradi. Vakolatli banklar o‘zlarining joylaridagi fi liallari uchun ochiq valuta pozitsiyasining chegarasini mustaqil belgilashlari mumkin. Lekin fi liallar bo‘yicha belgilangan ochiq valuta pozitsiyasining yig‘indisi bank bo‘yicha uning o‘z mablag‘larining 20 %idan oshmasligi lozim.

Vakolatli banklar har oyda oyning uchinchi kunigacha Markaziy Bankka o‘zlarining ochiq pozitsiyalari va unga rioya qilinganligi to‘g‘risida hisobot berishlari lozim. Hisobot quyidagi shaklda tuziladi: Ochiq valuta pozitsiyasi limitini hisoblash. Aytaylik tijorat bankining o‘z mablag‘lari miqdori 50000 ming so‘m bo‘lsin. Bank xorijiy valutalar bo‘yicha quyidagicha pozitsiyaga ega (nominal bo‘yicha ming 1 ): 13-jadval Va lutalar Sotish -sotib olish operatsiyalar i Mudd atli operatsiyalar Umu miy (summar) pozitsi ya u zun q isqa u zun q isqa u zun q isqa A QSH dollari 8 0 – 100 – 20 Ye vro 4 0 – 10 3 0 Da niya kronasi – 30 9 0 6 0 A vstraliya dollari 1 0 – 1 0 Isl andiya kronasi – 200 4 0 – 160 1 „–“ bilan qisqa valuta pozitsiyasi belgilangan.

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan 2010yil 24-avgustda xorijiy valutalar bo‘yicha quyidagi kurslar belgilangan: AQSH dollari 161 3,01 Yevro 206 7,01 Avstra liya dollari 143 7,35 Kanad a dollari 153 9,28 Shveys ariya franki 156 1,03 Tijorat bankining xorijiy valutalar bo‘yicha pozitsiyalari (ming so‘mda): 14-jadval V alutalar Sotish- sotibolish operatsiyalari Muddat li operatsiyalar Umumiy (summa) pozitsiy a uz un q isqa u zun q isqa u zun q isqa A QSH dollari 78 020 – 9752 5 – 19505 Y evro 46 032 – 1150 8 3 4524 D aniya kronasi – 4647, 6 1 3942,8 9 295, 2 A vstraliya dollari 67 40,9 6 740, 9

Isl andiya kronasi – 2576 5 15,2 – 20608, 8 S o‘m – 28994, 3 Ja mi 13 0792,9 – 7223, 6 1 4458 – 1090 33 S umma (netto pozitsiy a) 12 33569,3 – 9457 6 5 0560, 1 5 0560,1 Summar valuta pozitsiyasi qisqa bo‘ladi va – 28994,3 (– 94576 + + 123569,3)ni tashkil etadi. Summar valuta pozitsiyasi jami qisqa va uzun pozitsiyaning summasi bo‘lib u 28994, 3 ga teng. Ochiq valuta pozitsiyasining summar limiti quyidagicha hisobl anadi: Limit 100 57,9. Har qanday bir turdagi valuta bo‘yicha ochiq valuta pozitsiyasi limiti quyidagicha hisoblanadi: 1. AQSH dollari Limit 100 39,01. 2. Yevro bo‘yicha Limit 100 69,5 ni tashkil etadi. 5. Naqd xorijiy valutani sotish va sotib olish Banklar Markaziy Bankning xorijiy valuta kurslari bullitenida ko‘rsatilgan valutalarni sotish va sotib olish huquqiga egadirlar.

Jismoniy shaxslar bilan valutani sotish va sotib olish operatsiyalari banklarning valuta almashtirish shoxobchalari orqali amalga oshiriladi, sotish va sotib olish qiymati bank tomonidan belgilanadi. Almashtirish operatsiyalarini bajarish uchun bank shartnoma asosida naqd xorijiy valutani boshqa banklardan so‘mga sotib oladi. Almashtiruv shoxobchalarida bir vaqtning o‘zida valutani sotish va sotib olish operatsiyalari o‘tkaziladi. Bunday operatsiyalarni odatda kassir va nazoratchi bajaradi. Valutalarning haqqoniyligi umumiy qoidalar asosida tekshiriladi, valuta almashtirish vaqtida mijozga valuta nazorati hujjati taqdim etiladi, shu hujjat asosida mamlakatdan valutani olib chiqib ketish mumkin. Shaxslarning valuta schotini ochish va yuritish bo‘yicha operatsiyalar ayniqsa infl atsiyaning yuqori darajasi sharoitida juda qulaydir, chunki bank xorijiy valutani saqlab, undan foyda olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Banklar aholidan valutani talab qilib olguncha, muddatli, depozit va boshqa jamg‘armalarga qabul qilishlari mumkin. Qo‘yilmalar mahalliy va xorijiy fuqarolardan qabul qilinadi. Jarg‘armalarning turini, ular bo‘yicha minimal qo‘yilma miqdorini, daromad darajasini, to‘lash shartlarini bank mustaqil o‘zi belgilaydi. Bu operatsiyalar bo‘yicha shartlarni bank o‘zining strategiyasidan kelib chiqqan holda belgilaydi va odatda qo‘yilmalar bo‘yicha foizlar qo‘yilma miqdori va muddatiga bog‘liq bo‘ladi. Qo‘yilmalar bo‘yicha daromadlar soliqdan ozod etiladi va odatda chet el valutasida yoki so‘mda to‘lanadi, muddatli omonatni muddatidan oldin olinsa foiz kam miqdorda to‘lanadi yoki umuman to‘lanmasligi mumkin. Muddatli depozitlar bo‘yicha daromadlar quyidagi formula orqali aniqlanadi: D = S FS SM ⋅ ⋅ . 360 100 ⋅ Bu yerda: D – daromad (foiz summasi); S – qo‘yilma summasi;

FS – foiz stavkasi; SM – saqlash muddati; Misol. Muddatli depozitga 11-iyunda 10 000 AQSH dollari miqdorida 3 oy muddatga yillik 9 foiz to‘lash sharti bilan qo‘yildi. 12-oktabrda daromad: 1) Kelishilgan muddatda saqlangani uchun: D 1 = 10 000 · 9 · 90/360 · 100 = 225 $. 2) Muddatdan ortiqcha vaqt saqlangani uchun: D 2 = 10 000 · 2 · 30/360 · 100 = 10 241, 67 $ oladi. Yuridik shaxslarga valuta hisobvarag‘i ochish va yuritish joriy valuta siyosati asosida erkin korvertirlanadigan valutada olib boriladi. Bankda hisobraqam ochmoqchi bo‘lgan yuridik shaxs bankka quyidagi hujjatlarni topshiradi: • valuta hisobvarag‘i ochishga ariza; • davlat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risida hujjat; • ustav nusxasi; • notariusdan tasdiqlangan schot egalarining imzo va muhrlari namunasi; • soliq idoralaridan ro‘yxatdan o‘tganligi to‘g‘risida hujjat. Bank har bir mijoz bilan hisob-kassa xizmati ko‘rsatishga shartnoma tuzadi, u yerda valuta hisobi bank xizmatlari ro‘yxati, tomonlar majburiyatlari va ta’rifl ar belgilanadi. Valuta hisobvarag‘idagi valuta mablag‘larini ularning kelib chiqish manbayi, tashqi iqtisodiy faoliyat tushumi, ustav fondiga qo‘yilmalar, boshqa banklardan va boshqa yuridik shaxslard an valuta kreditlari va boshqalar bo‘yicha turkumlash mumkin. Valuta hisobvarag‘idagi mablag‘lar egasi buyrug‘iga asosan quyidagi maqsadlarga yo‘naltirilishi mumkin: • ruxsat etilgan eksport-import operatsiyalari bo‘yicha xorijga o‘tkazish mumkin; • safar xarajatlari uchun naqd pul ko‘rinishidagi to‘lovlar;

• so‘mdagi hisob raqamiga o‘tkazmalar; • valuta kreditlarini to‘lash; • depozit hisobvarag‘iga o‘tkazish; • ichki valuta bozorida sotish va boshqalar. Mijozlar valuta hisobvaraqlaridan mablag‘lar o‘tkazish amal da bo‘lgan hisob-kitob shakllari orqali amalga oshiriladi. Hisob-kitoblar valuta hisobvarag‘idagi pul qoldig‘i chegarasida o‘tkaziladi. Valuta mablag‘idan naqd pul berish hisobvarag‘i egasi buyrug‘iga asosan amalga oshiriladi. 6. Xorijiy valutada talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlarini ochish tartibi Bank mijozlari bankda xorijiy valuta talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlarini, shuningdek, xorijiy va milliy valutalarda ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari, jamg‘arma, muddatli va boshqa turli depozit hisobvaraqlarini ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim etilishi lozim. 1. Tadbirkorlik subyektlariga: a) hisobraqam ochish haqidagi ariza; b) davlat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risidagi hujjat nusxasi; d) muhr va imzolar namunasi – kartochka. 2. Tadbirkorlik subyektlariga aloqador bo‘lmagan yuridik shaxslar – rezidentlar, shuningdek, budjet tashkilotlariga: a) ariza; b) soliq organi tomonidan berilgan, soliq to‘lovchiga identi- fi katsion raqami berilgani to‘g‘risida guvohnoma nusxasi; d) muhr va imzolar namunasi – karchtokasi. 3. Norezidentlarga (jismoniy shaxslardan tashqari): a) hisobraqam ochish haqidagi ariza; b) soliq organi tomonidan berilgan, soliq to‘lovchiga identi- fi katsion raqami berilgani to‘g‘risida guvohnoma nusxasi. d) imzo va muhr namunasi – kartochka. Jismoniy shaxslar-rezident va norezidentlar xorijiy va milliy valutada talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlarini ochish uchun bankka hisobraqam ochish

to‘g‘risidagi ariza, shuningdek, shaxsini tasdiqlovchi hujjatlar, pasport yoki boshqa shunga tenglashtirilgan hujjatlar taqdim qilinadi. B hujjatdagi ma’lumotlar hisobraqam ochish to‘g‘risidagi arizada o‘z aksini topishi lozim. Yuridik shaxslar (rezidentlar)ning xorijiy valutadagi hisobvaraqlari. Mulk shaklidan qat’i nazar hamma tashkilot, korxona va muassasalar – rezidentlar xorijiy valuta mablag‘larini O‘zbekiston Respublikasi vakil banklarida valuta hisobraqamlarda saqlashlari lozim. Davlat ro‘yxatidan hali o‘tmagan, xorijiy investitsiyalar yordamida ochilayotgan korxonalarga vaqtinchalik valuta hisobvarag‘i ochiladi va unga qonunlar majmuyi bo‘yicha o‘rnatilgan hajmlarda, xorijiy davlatlardan xorijiy valuta mablag‘lari kiritilishi mumkin. Bu hisobvarag‘idagi malblag‘i tashkil topayotgan korxona ustav fondiga kiritiladi yoki korxona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilmasa ushbu mablag‘lar investorga qaytariladi. Xorijiy valuta summalari korxonalarning xorijiy valuta hisobraqamlariga kirim qilinishi mumkin: a) O‘zbekiston Respublikasi tashqarisida joylashgan norezi-dentlarning bajarilgan ish, xizmatlar, tovar uchun to‘lovlar, shuningdek, ularning ustav fondidagi ulushini o‘tkazishlari; b) valuta hisobvarag‘i egasining O‘zbekiston Respublikasi valuta bozoridan sotib olgan valutalari; d) bajarilgan ish, xizmatlar, tovar uchun to‘lovlar va boshqa xizmatlar uchun naqd xorijiy valutalar; O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ruxsati bilan; e) xorijiy valutadagi foizlar va dividendlar; f) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining normativ huj jatlari amaldagi qonunlar majmuyiga zid kelmaydigan boshqa mablag‘ tushumlari kirim qilinadi. Valuta hisobvarag‘i egasi topshirig‘iga binoan hisobvaraqdagi mavjud summalarni:

a) valuta hisobvarag‘i egasining eksport-import operatsiyalari bo‘yicha xorijga to‘lovlarni o‘tkazish mumkin, bunda uning ustav faoliyatiga to‘g‘ri kelishi lozim bo‘lgan hisobvaraq egasi tashqi iqtisodiyot aloqalarida ishtirokchi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiyot aloqalari vazirligida ro‘yxatdan o‘tkazgan bo‘lishi lozim; b) bank komission haqi va pochta-telegraf xarajatlarini to‘lash uchun ishlatilishi, xizmat safarlari xarajatlarini to‘lash uchun, shun ingdek, viza hujjatlarini tayyorlash uchun (naqd shaklda) to‘lanishi va O‘zbekiston Respublikasi valuta bozorida sotish uchun ishlatil ishi mumkin; d) respublika hududida amaldagi xorijiy valutani sotib olish kursi bo‘yicha to‘lovlar to‘lanishi yoki o‘tkazilishi mumkin; e) xorijiy korxona ustav fondini tashkil etish, shuningdek, ka- pital harakati bilan bog‘liq boshqa maqsadlarda ishlatilishi mumkin. (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ruxsati bilan); f) olingan ssuda, foizlar, dividend uchun to‘lovlar va boshqa O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki nomativ hujjatlarida va amaldagi qonunlarda qo‘zda tutilgan maqsadlar bo‘yicha ishlatilishi mumkin. Norezident yuridik shaxlarning xorijiy valutadagi hisobraqami. Valuta hisobraqami quyidagi norezident yuridik shaxslarga ochilishi mumkin: – O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan diplomatik vakillarga; – savdo va boshqa rasmiy vakillarga; – diplomatik imtiyozlarga ega xalqaro tashkilotlar, ularning fi liallari; – shuningdek, xo‘jalik va tijorat faoliyatini yuritmaydigan fi rma, tashkilotlarining vakillariga ochiladi. Bu xarajatlarga quyidagilar kirim qilinishi mumkin: a) hisobraqam egasi nomiga xorijdan yuborilgan valuta; b) vakil banklar quyidagi to‘lovlarni valutada to‘laydi: – hisobraqam egasi nomiga kelib tushgan xorijiy valutadagi to‘lovlar; – hisobraqam egasi nomiga xorijdan yuborilgan valutadagi to‘lovlar; – vakillik banklari ruxsati bilan yozilgan xorijiy valutadagi to‘lovlar.

d) naqd xorijiy valuta: – hisobraqam egasi xorijdan olib kelgan valuta O‘zbekiston Respublikasi bojxonasidan ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishi lozim; – hisobraqam egasi manziliga pochta orqali yuborilgan mab-lag‘lar; g) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki normativ huj- jatlarida ko‘zda tutilgan boshqa summalar, o‘tkazilgan yoki naqd shaklda olingan summalar. Hisobraqamdagi mavjud valuta mablag‘lari shu hisobraqam egasi ixtiyori bilan quyidagi maqsadlarga sarfl anishi yoki o‘tkazilishi mumkin: – o‘rnatilgan bank formalarda xorijga o‘tkazilishi mumkin (bank o‘tkazmalari, akkreditiv, chek va b.); – xorijga safar qilish maqsadida xizmat xarajatlari (shuningdek, viza hujjatlarini tayyolashdagi xarajatlar); – respublika hududida xorijiy valutani amaldagi sotib olish kursi bo‘yicha to‘lovlar to‘lanishi yoki o‘tkazilishi; – O‘zbekiston Rspublikasi normativ hujjatlariga zid kelmay-digan, amaldagi qonunlarda ko‘zda tutilgan boshqa maqsadlar uchun ishlatilishi mumkin. Jismoniy shaxslarning xorijiy valutadagi hisobraqami. Jismoniy shaxslar – norezident va rezidentlar xorijiy valutadagi his obraqamini O‘zbekiston respublikasidagi vakillik banklarida ochishlari mumkin. Rezident yuridik shaxslarning hisobraqamiga quyidagilar kirim qilinishi mumkin: a) vakil banklari to‘lashi lozim bo‘lgan valuta; – xorijdan yuborilgan va hisobraqam egasiga kelib tushgan valuta o‘tkazmalari. – xorijdan hisobraqam egasiga yuborilgan valutadagi to‘lov hujjatlari; – vakil banklari ruxsati bilan xorijiy valutada yozilgan boshqa to‘lov hujjatlari; b) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ruxsati bilan rezident yuridik shaxslarning hisobraqami egasiga valuta o‘tkazmalari;

d) pochta orqali yuborilgan naqd valuta va xorijdan olib kelin- gan valutalar; e) xorijiy valuta bo‘yicha foizlar; f) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki normativ hujjat lari va amaldagi qonunchilikka zid kelmaydigan, olingan va o‘tkazilgan naqd shakldagi boshqa summalar. Jismoniy shaxs – rezidentning valuta hisobraqamidagi mavjud valuta, shu hisobraqam egasi topshirig‘iga binoan quyidagi maqsadlarga ishlatilishi mumkin: – o‘tkazmalar bajarish; – xorijda vaqtinchalik va doimiy yashayotgan yaqin qarin-doshlar hisobraqamiga, bunda qarindoshlik munosabatlarini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etilishi lozim; – xorijga aliment to‘lovlarini to‘lash, bunda aliment to‘lash-ning qonuniyligini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etilishi lozim; – xorijga hisobraqam egasining bilim olish, davolanishi, pat ent uchun va avtorlik hujjatlari uchun, xorijiy davlatning konsullik muassasalarining foydalangan xizmatlari uchun to‘lovlar, konkurs, ko‘rgazma va musobaqalarda qantnashganliklari hisobiga, konto korrent bo‘yicha ishga joylashishi uchun ketgan xarajatlar to‘lanishi mumkin; – naqd shaklda xorijiy vayutadgi to‘lov hujjatlariga to‘lanishi, amaldagi qonunlarga muvofi q chegaralangan miqdorda xorijga olib chiqish uchun to‘lanishi mumkin; – respublika hududida xorijiy valutani amaldagi sotib olish kursi bo‘yicha to‘lovlarning to‘lanishi yoki o‘tkazilishi; – vakillik banklarining bajaradigan operatsiyalar uchun komis-sion haq sifatida bankka to‘lanishi; – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining normativ hujjatlariga va amaldagi qonunchilikka zid kelmaydigan boshqa maqsadlar uchun ishlatilishi mumkin.

Norezident jismoniy shaxslar hisobraqamiga quyidagilar kirim qilinishi mumkin: a) hisobraqam egasi nomiga xorijdan yuborilgan xorijiy valuta; b) vakil banklari to‘lashi lozim bo‘lgan valuta: – xorijdan yuborilgan va hisobraqam egasiga kelib tushgan valuta o‘tkazmalari; – xorijdan hisobraqam egasiga yuborilgan yoki olib kelingan valuta to‘lov hujjatlari; d) xorijiy valuta bo‘yicha foizlar; e) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki normativ hujjatlari va amaldagi qonunchilikka zid kelmaydigan olingan va o‘tkazilgan naqd shakldagi boshqa summalar kirim qilinishi mumkin. Quyidagi tayanch so‘zlarga ta’rif bering Valuta kursi Sotuvchi kursi Kotirovka Xaridor kursi Teskari kotirovka Real kurs To‘g‘ri kotirovka SPOT Kross-kurs SVOP Valuta siyosati Tratta – Kvota Foiz dinamikasi Forvard Diskont Fyuchers Ustama (premiya)

Fоydalanilgan adabiyotlar Asоsiy adabiyotlar: 1. Abdullaeva S h .Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.2003 2. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2000 y. 3. Balabanova I.T., “Banki i b ankоvskоe delо ”, Ucheb posob. Piter, 2003. 4 . Kоlesnikоv V.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, 4- izd. «Finansi i statistika», 2002 g. 5 . Jarkovskaya E.P. «Bankоvskоe delо» Uchebnik.-M.: Omega-L.2004. 6 . Lavrushina О.I., «Den’gi, Kredit, Banki» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 7. Lavrushina О.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 8. Korobkova G.G. «Bankоvskоe delо» Uchebnik. -M.: Economist-2004.

O'xshashlar

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining trast va forfeyting operatsiyalari

Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari

Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalari