Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

271.5 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari Reja: 1.Valyuta va valyuta kursi tushunchasi. 2.Valyuta operatsiyalarini tashkil etishning huquqiy asoslari. 3. Valyuta poziyasisi va nazorati. 4. Joriy va muddatli operatsiyalar. 5. O‘ zbekiston Respublikasi valyuta bozorining shakllanishi. 6.Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xorijiy valyutalarga bo‘lgan talab va taklifni muvofiqlashtirish. (eksportga yo‘naltirilgan korxonalar faoliyatini qullab-quvvatlash nuqtai nazaridan).

Valyuta va valyuta kursi tushunchasi. Tashqi iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti turli mamlakatlarning valyutalari qiymatining o‘zaro nisbatini o‘lchashni talab etadi. SHu sababli valyuta kursi valyuta tizimining muhim elementi hisoblanadi. Valyuta kursining zaruriyati quyidagilarda ifodalanadi: – tovarlar va xizmatlar bilan savdo qilishda, kapital va kreditlar harakatida valyutalarni o‘zaro almashtirish uchun; bunda, eksporter kelib tushgan chet el valyutasini milliy valyutaga almashtiradi. CHunki boshqa mamlakatlarning valyutalari mazkur davlat hududida qonuniy xarid qilish va to‘lov vositasi sifatida muomalada aylana olmaydi. Importyor chet eldan sotib olgan tovarlarini to‘lash uchun milliy valyutani chet el valyutasiga almashadi. Qarzdor esa qarzini to‘lash uchun va tashqi qarzlar bo‘yicha foizlarni to‘lash uchun chet el valyutasini sotib oladi; – jahon va milliy bozor baholarini taqqoslash, shuningdek, milliy va chet el valyutalarida ifodalangan turli mamlakatlarning baho ko‘rsatkichlarini taqqoslash uchun; – firma va banklarning chet el valyutasidagi hisob varaqlarini vaqti-vaqti bilan qayta baholash uchun valyuta kursi zarur. Valyuta kursi – bu bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birliklarida yoki xalqaro valyuta birliklarda ifodalangan bahosidir. Tashqi valyuta kursi almashuv qatnashchilari uchun valyuta bozoridagi talab va taklif nisbati orqali aniqlanadigan bir valyutani boshqasiga qayta hisoblash koefitsientidir. Biroq valyuta kursining qiymat asosi bo‘lib valyutaning xarid qobiliyati hisoblanadi. Valyutaning xarid qobiliyati investitsiya, tovar va xizmatlarning o‘rtacha milliy narxlari darajasini ifodalaydi. Bu iqtisodiy (qiymat) kategoriyasi tovar ishlab chiqarishga tegishli bo‘lib, u tovar ishlab chiqaruvchilar va jahon bozori o‘rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Qiymat tovar ishlab chiqarish iqtisodiy shartlarining keng ko‘lamli ifodasi bo‘lgani uchun, turli mamlakatlarning milliy pul birliklarining taqqoslanishi qiymat munosabatiga asoslanadi va u ishlab chiqarish va almashuv

jarayonlarida yuzaga keladi. Tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar hamda sotib oluvchilar valyuta kursi yordamida milliy narxlarni boshqa mamlakat narxlari bilan solishtiradilar. Taqqoslash natijasida mazkur mamlakatlarda ishlab chiqarish yoki xorijda investitsiyani rivojlantirishning foydaliligi darajasi ko‘rinadi. Qiymat qonuniga qanchalik amal qilinmasin, oxir oqibat valyuta kursi uning ta’siriga bo‘ysinadi. Valyuta kursi valyutaning real kurs nisbatlari ko‘rinadigan milliy va jahon iqtisodiyotlarining o‘zaro aloqasini ifodalaydi. Tovarlar jahon bozorida sotilayotganida milliy mahsulot qiymatini internatsional o‘lchovlari asosida jahon talabiga ega bo‘ladi. SHuningdek, ushbu tovarlarning jahon xo‘jaligi doirasida almashinishida valyuta kursi vositachi bo‘ladi. Valyuta kursining qiymat asosi shu bilan shartlanadiki, oxirgi navbatda jahon narxlariga asoslangan ishlab chiqarishning internatsional bahosi jahon bozoriga asosiy tovar etkazib beruvchi mamlakat ishlab chiqarishning milliy baholariga tayanadi. Xalqaro kapital harakatining tez o‘sishi bilan tovarlarga, shuningdek, moliyaviy aktivlarga nisbatan valyutaning xarid qobliyati valyuta kursiga ta’sir ko‘rsatadi.  Turli mamlakatlarning valyutalari va halqaro pul birliklari tuzilgan xalqaro bitimlariga xizmat ko‘rsatish jarayonida valyuta kursi aniqlanadi. Kapitalning xalqaro xarakatining tez o‘sishi bilan bog‘liq ravishda valyuta kursini o‘zgarishiga valyutaning tovarlarni xarid qilish qobiliyati bilan birga moliyaviy aktivlarni xarid qilish qobiliyati ham ta’sir kursatadi. Valyuta kurslari tasnifi Kurs o‘ rnatish mezonlari Valyuta kursining turlari 1. Belgilash turi bo‘yicha Suzuvchi, Qat’iy belgilangan, aralash 2. Hisoblash usuli bo‘yicha Paritet, haqiqiy kurs 3. Nisbat bo‘yicha Kross kursi, to‘g‘ri, egri (teskari), fiksing

4. Bitim turi Spot – kurs, muddatli bitim (forvard) kursi 5. O‘ rnatish joyi Rasmiy (MB) , tijorat (banklar), qora bozor 6. Valyutaning xarid qobiliyati paritetiga nisbatan Paritetli, oshirilgan, kamaytirilgan kurs 7. Bitim qatnashchilari bo‘yicha Sotib olish kursi (sotib oluvchi uchun), sotish kursi (sotuvchi uchun) 8. Inflyasiyani hisobga olish bo‘yicha real kurs, nominal kurs , o‘ rtacha Qonuniy normalarga va amaliyotga mos holda birjada chet el valyutasining kursining kimmatli kogozlar kursini yoxud tovarlar bahosini o‘rnatilishi katirovkalash deb ataladi. g‘ki kiskacha qilib aytganda valyuta kursini o‘rnatish katirovkalash deb ataladi. Jaxon amaliyotida katirovkalashning 2 xil usuli mavjud; 1) to‘g‘ri katirovkalash. Agar xorijiy valyuta birligining baxosi milliy valyutada kursatilsa, ya’ni milliy valyutada xorijiy valyutaning bir birligiga to‘g‘ri keladigan miqdor kursatilsa,bu to‘g‘ri katirovkalash deb ataladi. Masalan, 2003 yilning 30 sentyabrida 1 AQSH dollariga nisbatan o‘zbek so‘mining kursi 975,00 so‘mni, 1 Rossiya rubliga nisbatan 31,97 so‘mni tashkil etdi. Bu to‘g‘ri katirovka bo‘lib bunday katirovkalash hozirgi vaktda jahondagi ko‘pchilik mamlakatlarda qo‘llanilib kelinmoqda. 2) Egri (teskari) katirovkalash. Bunda bir birlik milliy valyutaning xorijiy valyutalardagi miqdori urnatiladi, ya’ni bir birlik milliy valyutaning xorijiy valyutadagi baxosi kursatiladi, masalan; 1 1 so‘m = --------- AQSH dollari yoki 975,00 1 AQSH dollari = 975,00 so‘m 1

1 so‘m = -------------- Rossiya rubli yoki 31,97 1 Rossiya rubli = 31,97 so‘m Agarda ikki valyuta o‘rtasidagi nisbat kandaydir uchinchi valyutaga nisbatan olingan kurslarida aniklansa, bunday nisbatni «kross-kurs» deb ataladi. Masalan: 1 $ AQSH dollari = 31 Rossiya rubli 1 $ AQSH dollari = 5 Ukraina grivna 1Ukraina grivna =6,2 Rossiya rubli Ko‘rinib turibdiki, (kross-kurs) yukorida keltirilgan nisbat Ukraina girivnasining Rossiya rubliga nisbatan aniklangan kross-kursidir. Ushbu misolda AQSH dollari uchinchi valyuta rolini uynaydi. Jahon amaliyotida oxirgi yillargacha asosan uchinchi valyuta sifatida AQSH dollari qo‘llanilanilardi, ya’ni barcha valyutalar jahon ayirboshlashida aynan shu valyutaga nisbatan katirovka qilishardi. Lekin oxirgi 1-2 yillar ichida Evopaning salohiyati oshib bormoqda hamda kross-kursni aniqlashda valyuta sifatida Evro kengroq qo‘llanilmoqda. Kross-kursdan foydalanish ancha og‘ir va risklidir. Ammo ularni qo‘llash quyidagi 2 xolatda zarur va foydalidir; -sizning talabingizdagi valyutaga ega bo‘lgan sotuvchilarda sizning valyutangizga talab mavjud emas. (Masalan, frank YAponiya ienasiga almashtirish kerak. Bu erda uchinchi valyuta AQSH dollari bulsin. YAponiya ienasi sotayotganlar ichida frank sotib olishni xoxlaydiganlar yo‘q). Oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirishda valyuta bozorida quyidagi valyuta kurslarining kurinishlaridan foydalaniladi; «Spot-kurs» bu naqd (kassa) bitimlarining kursidir. Spot-kurs bu bir mamlakat pul birligining shartnoma tuzilgan vaqtda o‘rnatilgan baho bo‘yicha boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. Bunda valyutani valyuta bitimi to‘zilgan kundan boshlab 2 ish kunida almashtirib berish shart hisoblanadi. «Forvard» kurs-bu muddatli valyuta bitimlarining kursidir.

Forvard kursi valyutani kelajakda aniq bir kunga etkazib berish sharti bilan sotilish va xarid qilish bahosini o‘zida ifoda etadi. Forvard bitimlari odatda valyuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan risklarni bartaraf qilish maqsadida ishlatiladi. Bitim tuzilayotgan paytda forvard kursda aniqlanadi va ana shu kurs bo‘yicha valyuta sotiladi yoki sotib olinadi. Agar shartnoma muddati tugagan kunda kurs shartnoma kursidan farq qilsa, unda bir tomon foyda ko‘radi va bir tomon zarar ko‘radi. Masalan, siz 2003 yil 1 yanvarda 2003 yili 1-iyun kuni 1$= 965 so‘m kursida sotib olish bitimini tuzdingiz. Ammo 2003 yil 1-iyun kuni 1$=970 so‘mni tashkil etdi, natijada siz har bir dollarga 5 so‘m miqdorida qo‘shimcha foyda ko‘rasiz. Agar 1-iyun kuni 1$=963 so‘mni tashkil etsa, unda xar bir dollardan 2 so‘mdan zarar kurasiz. Muddatli bitimlar buyicha valyuta kurslari (report) ustama yoki diskont metodi bo‘yicha kapirovka kilinadi va «autrayt» kurslari deb ataladi. Forvard kurs = Spot kurs + Forvard kurs ustamasi= Spot kurs-Diskont. Misol. Bitim so‘mmasi - 1 mln. dollar Bitim muddati - 90 kun Bitim valyutasidagi kreditning foiz stavkasi (USD) - 3,5 % Baxolovchi valyutadagi depozitlarga to‘lanadigan foiz stavkasi - 5,5 % Cpot kurs 1 =1,5210-1,5220 Evro 1,5210x(5,5-3,5)x90 273,78 Ust/Dis = ----------------------- = ---------- = 0,0075 (360x100) + (3,5x90) 36315 Farvard kurs = 1,5210 + 0,0075 = 1,5285 (ustama) Foiz Ustama yoki dikont ekanligi % stavkalari o‘rtasidagi farqdan bilish mumkin. Agar valyuta bitimi bo‘yicha foiz stavkasi baholovchi valyutaning foiz stavkasidan past bo‘lsa, bu valyuta yuqori kurs kotirovka qilinadi va chiqqan ko‘rsatkich ustama sotiladi. Agar valyuta bitimining foiz stavkasi yuqori bo‘lsa, bu ko‘satkich diskont bo‘ladi. Agar milliy valyutadagi depozitlarning foiz

savkasi bitim valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, olingan natija diskont hisoblanadi va aksincha bo‘lsa ustama hisoblanadi. Banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyutani sotish va sotib olish kursini o‘rnatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorning kursi deb ataladi. Sotuvchi kursi - bankning valyutani sotish kursi. Xaridor kursi - bankning valyutani sotib olish kursi. Bu kurslar o‘rtasidagi farq marja deb ataladi va u xizmat xarajatlarini qoplashga va ma’lum darajada foyda olishga sarflanadi. Valyutaaning eng muhim xarakteristikasi uning konvertirlanganligidir. Konvvertirlanganlik - darajasiga ko‘ra valyuta kursi 3 ga bo‘linadi. Erkin «suzib» yuruvchi cheklangan darajada «suzib»yuruvchi. Qayd etilgan valyuta kurslari. Erkin «suzib» yuruvchi valyuta kursi ma’lum valyutaga bo‘lgan bozor talabi va taklifi ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin. Masalan. AQSH dollori, YAponiya ienasi, Angliya funt stirlingi; Evro kabi valyutalar jahon valyuta ayirboshlashida keng ishtirok etadi. CHeklangan darajada «suzib» yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi ayrim valyutalar yoki bir guruh valyutalar (valyuta savati) kursi o‘zgarishiga bog‘liq. Misol uchun «Uchinchi dunyo»ning ko‘pchilik mamlakatlari o‘z valyutalarini AKSH dollariga, Eropa mamlakatlarining “EURO”siga va boshqa boshqa xorijiy valyutalarga bog‘laydilar. CHeklangan darajada “suzib” yuruvchi valyuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarining tebranish chegarasini o‘zlari hamkorlik kilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar. Qayd etilgan valyuta kursi-bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul birligining davlaat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta bozorlaridaagi talab va taklifning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda qayd etilgan valyuta kursi kam rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisody tashqi bozorga etarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda‚ularning moliya tizimini

va milliy ishlab chiqarishini kuchli xorijiy raqabatchilaridan himoya qilish va quvvatlash maqsadida qo‘llaniladi. Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi axborotni e’lon qilib boradilar Masalan O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi ish yakunlari matbuotda, televideniyada e’lon qilib boriladi. Bunda nominal valyuta kursi belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan inflyasiya sharoitida jahon bozorida milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uni raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatini ham bilish kerak bo‘ladi. YA’ni milliy valyutaning real almashtirish kursini xisoblab chikish kerak. Real valyuta kursini xisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida ko‘rsatish mumkin. Masalan, 1m gazlamaning bahosi respublikamizda 1000 so‘m, Rossiyada 35 rubl, Valyutalarning amaldagi nisbati 1 Rossiya rubli = 35 so‘m yoki 1so‘m=0,032 Rossiya rubli bo‘lganda, 1 m o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya rublida 0,032*1000=32 rubl turadi. Bunday holda O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqarilgan 1 m gazlama baholari nisbati 0,032 x 1000 32 ------------------ = ------- = 0,9 35 35 teng bo‘ladi. Demak, ushbu nisbat o‘zbek gazlamasining baxosi Rossiya gazlama baxosining 0,9 va undan arzon ekanligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, real valyutadagi bahosiga va nominal almashtirish kursiga bog‘liq bo‘lib, quyidagi tenglik bilan izoxlanadi; Real kursi = nominal kursi - o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan tovarlar bahosi, xorijiy tovarlar bahosi. Bu tenglikni umumiy ko‘rinishda shunday yozish mumkin; Real valyuta kursining nominal valyuta kursi baholar darajasi nisbatlari past valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan arzonroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan qimmatroq turishni ko‘rsatadi. SHuning uchun eksport o‘sib boradi, import esa qisqarib boradi. Va aksincha, yuqori real valyuta kursida milliy

tovarlar nisbatan qimmatroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan arzonroq turadi. Natijada import usib, eksport qisqarib boradi. Valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar. Har qanday baho kabi valyuta kursi valyutaga talab va taklif ta’sirida asosiy qiymatidan (ya’ni valyutaning xarid qilish qobiliyatidan) nari-beri siljiydi. Bunday talab va taklifning o‘zaro mosligi bir qator omillarga bog‘liq. Valyuta kursining ko‘p omilliligi uning boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan bog‘liqligini, jumladan, qiymat, narx, pul, foiz, to‘lov balansi va boshqalar bilan bog‘liqligini aks ettiradi. SHuningdek ularing murakkab biri kuvi va ba’zi omillarning eng muhim omil sifatida yuzaga chiqishiga olib keladi. Bu omillar ichida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. 1. Inflyasiya sur’atlari . Valyutalarning xarid qobiliyatlari bo‘yicha ularning o‘zaro nisbati o‘zida qiymat qonunini aks ettirib, valyuta kursini aniqlash vositasidir. SHu sababli valyuta kursiga inflyasiya sur’atlari ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatda inflyasiya darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, milliy valyuta kursi shunchalik past bo‘ladi, (agar boshka omillar qarshi tasir ko‘rsatmasa). Inflyasiya oqibatida pul qadrsizlanishi mamlakatda pulning xarid qobiliyatining pasayishiga va inflyasiya suratlari nisbatan past mamlakatlarning valyutalari kursidan tushib ketishiga sabab bo‘ladi. Bunday moyillik, odatda, o‘rta va uzoq muddatli rejada kuzatiladi. Valyuta kursining tenglashtirilishi, uni sotib olish qobiliyatining paritetiga moslashtirish o‘rtacha ikki yil davomida amalga oshiriladi. Bu shu bilan izohlanadiki, valyuta kursining kundalik kotirovkasi faqatgina uni sotib olish kobiliyatiga asosan amalga oshirilmay, unga shuningdek, boshqa omillar ham tasir etadi. 80- yillarda ko‘pincha valyuta kursining paritetidan 30%dan ortiq miqdorda siljishi yuz berib turar edi. Lekin spekulyativ va konyukturaviy omillar tasiridan ozod bo‘lgan valyuta kurslarining o‘zaro nisbati qiymati qonuniga muvofiq tarzda pul birliklarining xarid qobiliyati o‘zgarishi bilan o‘zgaradi.

Valyuta kursining inflyasiya sur’atlariga bog‘liqligi, ayniqsa, tovar- xizmatlar va kapitallarni xalqaro ayirboshlash hajmi katta bo‘lgan mamlakatlarda kuchliroqdir. Sababi shundaki, valyuta dinamikasi va inflyasiya sur’ati o‘rtasidagi kuchli bog‘liqlik, valyuta kursining eksport baholarda hisob- kitob qilishda yuzaga keladi. Jahon bozori narxlari internatsional qiymatning puldagi ifodasini aks ettiradi. Import narxlariga kelsak, tegishli valyuta paritetida hisob-kitob qilish unchalik qulay kelmaydi, chunki, uning o‘zi valyuta kursi dinamikasiga bog‘liq. Sanoati rivojlangan mamlakatlar bunday hisob-kitob uchun ulgurji baholar indeksidan foydalangani ma’qulroq. CHunki bu mamlakatlarda ulgurji ichki savdo va eksport ma’lum darajada mos keladi. Boshqa mamlakatlarda ushbu indeksga ko‘pgina eksport qilinadigan tovarlar kirmaydi. CHakana narxlar asosidagi bunday hisob-kitob noto‘g‘ri talqin qilinishi mumkin, chunki u jahon savdo ob’ekti bo‘lmagan bir qator xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Oxirgi navbatda jahon bozorida real xarid qobiliyatiga mos ravishda stixiyali tarzda milliy valyuta kurslarining tenglashishi yuz bermoqda. Real valyuta kursi ikki mamlakat narxlari darajasi nisbatiga ko‘paytirilgan nominal kurs sifatida aniqlanadi. 2. To‘lov balansi holati . Aktiv to‘lov balansi milliy valyuta kursining ko‘tarilishiga olib keladi, chunki unga chet el qarzdorlari tomonidan talab ortadi. Passiv to‘lov balansi milliy valyuta kursining pasayishiga moyillik yaratadi, unda qazdorlar milliy valyutani chet el valyutasiga o‘z tashqi majburiyatlarini qoplash maqsadida sotadilar. To‘lov balansining nobarqarorligi tegishli valyutaga talab va taklifning sakrash tarzida o‘zgarishiga olib keladi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro kapital harakatining to‘lov balansiga va natijada valyuta kursiga ta’siri ko‘paydi. 3. Turli mamlakatlarda foiz stavkalarining har xilligi . Bu omilning valyuta kursiga ta’siri 2 ta asosiy holat bilan tushuntiriladi. Birinchidan, mamlakatda foiz stavkalarni o‘zgarishi xalqaro kapital harakatining boshqa shartlarida ham ta’sir qiladi. Boshqacha qilib aytganda, foiz stavkasining

ko‘paytirilishi chet el kapitalining oqib kelishini, uning pasayishi esa kapitalning (milliy kapitalni ham) chet elga oqib chiqib ketishini rag‘batlantiradi. Kapitallar harakati, ayniqsa, spekulyativ «qaynoq» pullar harakati to‘lov balanslarining nobarqarorligini kuchaytiradi. Operatsiyalarni amalga oshirganda banklar milliy va jahon bozorlaridagi foiz stavkalaridagi farqni e’tiborga oladilar. Ular foyda olish maqsadida chet el bozorida arzonroq kredit olib (pastroq stavkada) hamda milliy kredit bozoriga, agar foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, chet el valyutasini joylashtirishni afzal ko‘radilar. 4. Valyuta bozori faoliyati va spekulyativ valyuta operatsiyalari. Agar qandaydir bir valyuta kursi pasayishga moyil bo‘lsa, firma va banklar vaqtdan unumli foydalanib, uni yaxshiroq valyutaga sotadilar. Bunda kuchsizlashgan valyuta pozitsiyasi yanada yomonlashadi. Valyuta bozorlari iqtisod va siyosatdagi o‘zgarishlardan, kurs nisbatlari siljishidan tez ta’sirlanadi. SHu bilan birga, ular valyuta spekulyasiyasi imkoniyatlarini va stixiyali tarzdagi «qaynoq» pullar harakatini kengaytiradi. 5. Ma’lum bir valyutani evrobozorda va xalqaro hisob-kitoblarda ishlatish darajasi. Masalan, bank operatsiyalarining 60-70%ni dollarda, Evroda amalga oshirilishi shu valyutalarga bo‘lgan talab va taklif masshtablarini belgilaydi. Valyuta kursiga valyutaning xalqaro hisob-kitoblarda ishlatilish darajasi ham ta’sir ko‘rsatadi. 90-yillar boshida xalqaro to‘lovlarning 55%ni neft, uchun hisob-kitoblarning 86-90%ni, tashqi qarzdorlikning 70% i dollarda amalga oshirilgan. SHu sababli, davriy neftga narxning o‘sishi, hattoki dollarning xarid qilish qobiliyati tushgan sharoitlarda ham davlat qarzlari bo‘yicha to‘lovlarning o‘sishi dollar kursining ko‘tarilishiga imkon beradi. 6. Valyuta kursi nisbatiga xalqaro to‘lovlarning tezlashishi yoki sekinlashishi ham ta’sir qiladi. 7. Milliy valyuta kursining pasayishiga umid bog‘lab, importyorlar kurs ko‘tarilishi oqibatida zarar ko‘rmaslik maqsadida, kontragentlariga chet el valyutasida to‘lovlarni tezroq amalga oshirishga harakat qiladilar. Milliy

valyutani mustahkamlashda esa ular chet el valyutasidagi to‘lovlarni sekinlashtirishga harakat qiladilar. «Lidz end legz» nomli bunday usul to‘lov balansi va valyuta kursiga ta’sir ko‘rsatadi. 8. Milliy va jahon bozorlarida valyutaga ishonch darajasi. U mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy holat bilan, shuningdek, valyuta kursiga ta’sir qiluvchi yuqorida ko‘rsatilgan omillar bilan aniqlanadi. SHuningdek, dilerlar nafaqat hozirgi vaqtdagi iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyasiya, valyutaning xarid qobiliyati darajasi, valyutaga bo‘lgan talab va taklif nisbatini, balki ularning dinamikasi istiqbollarini ham hisobga oladilar. Ba’zida hattoki savdo va to‘lov balansi xaqidagi ma’lumotlar yoki saylov natijalari qanday bo‘lishi talab va taklif nisbatiga, valyuta kursiga bog‘liq. 9. Valyuta siyosati. Valyuta kursining davlat boshqaruvi va bozor boshqaruv o‘rtasidagi nisbat valyuta kursi dinamikasiga ta’sir qiladi. Valyuta bozorlarida valyutaga talab va taklif mexanizmi orqali valyuta kursining shakllanishi oqibatida kurs nisbatlarining kuchli o‘zgarishi ro‘y beradi. Bozorda real valyuta kursi yuzaga keladi (Iqtisodiy holatni, pul aylanishi, moliya, kredit va muayyan valyutaning ishonchliligining ifodalovchi ko‘rsatkich). Valyuta kursini davlat boqaruvi valyuta–iqtisodiy siyosatdan kelib chiqqan holda, uning ko‘tarilishi yoki tushishiga yo‘naltirilgan. SHu maqsadda ma’lum bir valyuta siyosati o‘tkaziladi. SHunday qilib, valyuta kursining shakllanishi-murakkab ko‘p omilli jarayon bo‘lib, milliy va jahon iqtisodiyoti va siyosatining o‘zaro aloqasiga asoslanadi. SHu sababli, valyuta kursini prognoz qilishda yuqorida aytib o‘tilgan kursni shakllantiruvchi omillar, hamda ma’lum shart-sharoitga bog‘liq ravishda ularning valyutalar nisbatiga ko‘p tomonlama ta’siri hisobga olinadi. Valyuta kursi takror ishlab chikarishda ham faol rol o‘ynaydi. Tadbirkor valyuta kursi yordamida o‘z ishlab chiqarish xarajatlarini jahon bozori narxlari bilan solishtiradi. Bu alohida korxona va mamlakatlarning tashqi iqtisodiy operatsiyalari natijalarini ko‘rishga imkon beradi. Valyuta kursi eksport va

import baholari nisbatiga, firmalar raqobatbardoshligiga korxonalar foydasiga ta’sir qiladi. Valyuta kursi yoki milliy valyuta bahosi har qanday boshqa tovar bahosi kabi erkin boshqariladigan, o‘rnatiladigan bo‘lishi mumkin. SHuning uchun uni erkin suzib yuruvchi, cheklangan darajada suzib yuruvchi va qayd etilgan valyuta kurslariga ajratiladi. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi ma’lum bo‘lgan bozor talabi va taklifi ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, AQSH dollari, Evro, YAponiya ienasi, Angliya funt sterlingi kurslari. SHu bois bu valyutalar jahon valyuta ayriboshlashida keng ishtirok etadi. CHeklangan darajada suzib yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi ayrim valyutalar yoki valyuta savati kursi o‘zgarishiga bog‘liq. Misol uchun, «uchinchi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari o‘z valyutalarini AQSH dollariga, fransuz franki»ga va boshqa xorijiy valyutalarga bog‘laydilar. CHeklangan darajada suzib yuruvchi valyuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarining tebranish chegarasini hamkorlik qilayotgan sheriklari bilan kelishib oladilar. Qayd etilgan valyuta kursi-bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul birligining davlat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta bozori talab va taklifning o‘zgarishi ta’siri qilmaydi. Hozirgi vaqtda qayd etilgan valyuta kursi ham rivojlangan malamlakatlarda yoki iqtisodiyoti tashqi bozorga etarli darajada kirib bormagan mamalakatlarda ularning moliya tizimini va milliy ishlab chiqarishni kuchli xorijiy raqobatchilardan himoya kilish va quvvatlash maqsadida qo‘llaniladi. Valyuta operatsiyalarini tashkil etishning huquqiy asoslari. O‘zbekiston Republikasi hududida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish prinsiplari va valyuta qimmatliklari bilan ishlash tartibi O‘zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi qonuni bilan aniqlanadi. Ushbu qonun talablariga muvofiq O‘zbekiston hududida xorijiy valyuta bilan bog‘liq barcha hisob-kitoblar faqat vakolatli banklar orqali, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining valyuta operatsiyalarini

o‘tkazishga ruxsat beruvchi litsenziyasiga ega bo‘lgan tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday litsenziyaga ega bo‘lgan tijorat banklari vakolatli bank hisoblanadi. Davlat mustaqilligiga erishilishi bilan O‘zbekiston Respublikasi oldida inflyasiya jarayonlari va ishlab chiqarish tushkunligiga barham berish, bozor talablariga javob beradigan moliyaviy tizimni vujudga keltirish, xalqaro valyuta va savdo tizimiga integratsiya qilinishga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga oid murakkab masalalar paydo bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan valyuta siyosati, bevosita hukumat tomonidan ishlab chiqilgan islohotlar strategiyasiga muvofiq holda olib borilmoqda. Davlat tomonidan valyutaviy huquqlarni himoyalashga doir mustaxkam qonunchilik va institutsional asosni yaratish bo‘yicha chora- tadbirlarni ko‘rgan holda – davlat bosh islohotchi sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu shuningdek, valyuta bozori infratuzilmasini yaratishga doir aniq maqsadga yo‘naltirilgan siyosatning amalga oshirilishida ham namoyon bo‘lmoqda. SHu tarzda davlat islohotlarining murakkab bosqichlarida islohotlarni ancha oshirishga qodir bo‘lgan etakchi kuch ekanligini ko‘rsatmoqda. Davlat shuningdek, bir qator maxsus davlat organlarini tashqil etish yo‘li bilan islohotlarni tartibga solishni amalga oshirmoqda. Albatta, Markaziy bank davlat banki sifatida bu borada muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasining ”Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq, quyidagilar valyuta nazorati organlari hisoblanadi: jumladan, Markaziy bank, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi, Davlat Soliq Qo‘mitasi, Davlat Bojxona Qo‘mitalaridir. Ularni har biri o‘z vazifa va funksiyalarga egadir. Vakolatli banklar esa valyuta nazorati agentlari hisoblanadi. Joriy va muddatli operatsiyalar Xalqaro iqtisodiy, shuningdek valyuta-kredit va moliya, munosabatlari qatnashchilari risk ostida faoliyat ko‘rsatadilar. Bu tijorat risklariga quyidagilarni kiritish mumkin:

1) shartnoma tuzilgandan so‘ng narxning o‘zgarishi; 2) importchining tovar qabul qilishdan bosh tortishi, ayniqsa hisob-kitob inkasso shaklida bo‘lganda; 3) xujjatlardagi yoki tovar uchun to‘lovlardagi hatolar; 4) valyuta mablag‘larini suiste’mol qilish yoki o‘g‘irlash, ularni qalbakilashtirish; 5) xaridor yoki qarzdorning to‘lovga noqobilligi; 6) valyuta kurslarining nobarqarorligi; 7) inflyasiya; 8) foiz stavkalarining o‘zgaruvchanligi va boshqalar; 70-yillardan boshlab valyuta va kredit risklarining oldini olish va qoplash uchun yangi usullardan foydalanila boshlandi. Ular qatoriga - valyutaviy opsion (birinchi marta 1973 yil CHikago birjasida qo‘llanila boshlagan) - banklararo “svop” operatsiyasi - forvard valyuta operatsiyasi - valyutaviy fyuchers (1973 yildan boshlab Nyu-York valyuta bozorida, 1972 yildan boshlab CHikago valyuta bozorida va b.). YUqorida sanab o‘tilgan operatsiyalarni bir so‘z bilan muddatli valyuta operatsiyalari deb ham nomlash mumkin, banklarda esa ular asosan konversion operatsiyalar nomi bilan ataladi. O‘z navbatida, barcha valyuta qiymatliklari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar o‘z harakteri va namayon bo‘lish usuliga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: 1. Spot t ur idagi valyuta operatsiyalari; 2. Muddatli valyuta operatsiyalari:  Forvard tipidagi valyuta operatsiyalari;  valyuta opsionlari bilan bog‘liq valyuta operatsiyalari;  valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. 3. Svop t ur idagi valyuta operatsiyalari.

SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari (naqd bitimlar). SPOT operatsiyasi - bu bitim kunini hisobga olmagan holda ikki ish kuni davomida valyuta ayriboshlash bo‘yicha operatsiyadir. Spot kurs - bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valyutasini boshqa bir mamlakat valyutasidagi bahosidir. Spot kurs uning suzib yuruvchi yoki qat’iy belgilangan rejimda ishlashdan qat’iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan vaqtda milliy valyutaning chet ellardagi qadri qancha ekanligini o‘zida aks ettiradi. Asosan spot bitimlarining kursi - bu telegraf o‘ tkazmasi kursidir. spot- kurs ikki xil yo‘l bilan aniqlanadi:  valyuta birjasida dillerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali;  birjadan tashqari savdoda dilerlarning o‘ zaro telefon orqali savdosida aniqlanadi. Valyuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi (sotuvchi kursi)ga bo‘linadi. Valyuta kotirovkasini amalga oshiruvchi bank valyuta bitimini har doim o‘zi uchun foydali kurs bo‘yicha amalga oshiradi. Banklar xorijiy valyutani har doim qimmatga sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib olish bahosi) harakat qiladilar. Bu valyuta-tijorat operatsiyalarning asosiy tamoyilidir. Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib, bank xarajatlarini qoplash va qisman valyuta riskini sug‘urtalashga yqnaltiriladi. Agarda bank amalga oshirilgan bitimni xuddi shu kurslar asosida taklif qilingan kontrbitim hisobiga qoplasa, u marja hisobiga foyda kqradi. SHuning asosida banklar valyuta operatsiyalari bo‘yicha mijozlarni k o‘ proq jalb qilishdan manfaatdor. Spot operatsiyalaridan keladigan foyda marjaga (albatta komissiya haqini chegirib tashlasa) teng bo‘lishi ham mumkin. Umuman olganda spot operatsiyalari bir tomondan qisqa vaqtda yuqori foyda olishga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan mavjud valyuta operatsiyalari orasida risk darajasida eng yuqori bo‘lgan valyuta operatsiyasi hisoblanadi.

Sababi shuki, spot operatsiyalarini amalga oshirish vaqti qisqa bo‘lganligi tufayli odatda u sug‘urta qilinmaydi. SHuning uchun banklar payshanba va juma kunlari spot operatsiyalarini katta hajmda amalga oshirmaydilar, chunki bunda spot operatsiyasi muddati uzayib ketadi. Xuddi shu sababga asosan, banklar uzun va qisqa valyuta pozitsiyalarini ham maksimal darajada qasqartirishga harakat qiladilar. Bu valyutalardan biri bank uchun yaxshi boshqasi yomon deb bo‘lmaydi. CHunki agarda bank misol uchun AQSH dollariga nisbatan «qisqa» pozitsiga ega bo‘lsa va USD kursi tqsatdan kqtarilib ketsa, bank zarar kqrishi aniq. Kurs oshishi prognoz qilinayotgan vaqtda pozitsiyaning «uzun» bo‘lgani ma’qul. Agarda valyuta kursi tushib ketishi (USD) prognoz qilinganda «uzun» pozitsiya ijobiy natija bermasligi mumkin. Albatta, o‘z mablag‘larini garovga tikkisi kelmagan banklar valyuta pozitsiyalarini «yopiq» ushlashlari mumkin, lekin bunda ular kurs o‘zgarishdan kelishi mumkin bo‘lgan foydadan ham mahrum bo‘ladilar.Ikkinchi jahon urushidan keyin valyuta bozorlarida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarining turlari rivojlanib ketdi. Amalga oshirilishiga kqra valyuta operatsiyalari naqd va muddatli bitimlarga bo‘linadi. Naqd valyuta operatsiyalari asosan «spot» shartlarida amalga oshiriladi. Buning mohiyati shundaki, valyuta sotish-sotib olish bitimi tuzilgandan keyin tuzilayotgan vaqtdagi kurs bo‘yicha ikkinchi ish kunida naqd valyuta etkazib beriladi. Bu operatsiyalar eng keng tarqalgan bo‘lib, butun valyuta bitimlarining 90 foiziga yaqinini tashqil etadi. Spot turidagi valyuta bitimlari o‘zida mablag‘ni etkazib berish vaqti bo‘yicha farqlanuvchi uch turdagi bitimni mujassamlashtiradi. Bu operatsiyalar quyidagi jadvalda keltirilgan.

16-jadval Kassa asosida amalga oshiriluvchi valyuta bitimlari turlari Kassa asosida amalga oshiriluvchi valyuta bitimlari turlari Operatsiya bo‘yicha mablag‘ni etkazib berish muddati Bitim nomi Ularning Qat’iy belgilangan kursi Bitim tuzilgan kun TOD (TOD) bitimi TOD kursi (ing. today - bugun) Bitim tuzilgandan keyingi ish kuni TOM (TOM) bitimi TOM kursi (ing tomorow - ertaga) Bitim tuzilgandan bir ish kuni (ya’ni ikkinchi kun) keyin SPOT bitimi SPOT (ing. spot – naqd) Tijorat banklari valyuta sotmoqchi yoki sotib olmoqchi bo‘lsa, bitimning nomini (TOD, TOM, SPOT), kursini, summasini ko‘rsatib ariza berishi lozim. Valyuta bozorining ishtirokchilari bo‘lgan banklar o‘z nomidan o‘zi uchun, yana o‘z nomidan lekin mijozlari uchun valyuta sotib olish yoki sotishi mumkin. Agar banklar o‘z hisobiga valyutani sotsa yoki sotib olsa, bu operatsiyalar ular yoki foyyda olish uchun, yoki o‘z likvidliligini ushlub turish uchun, yoki chet eldan bank uchun jihozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun amalga oshiradi. «Spot» bitimlari bo‘yicha valyuta oluvchi bank tomonidan kqrsatilgan hisobvaraqlarga etkazib beriladi. Bitimda kqrsatilgan kurs «spot» kurs deyiladi. Xuddi mana shu kurslar asosida valyuta bozoridagi muddatli kurslar ham, valyutani etkazib berish bo‘yicha qisqaroq muddatli bir martalik bitimlar uchun kurslar ham aniqlanadi.

«Spot» operatsiyalari yordamida banklar o‘z mijozlarining chet el valyutasidagi ehtiyojlarini, kapitallarning harakatini, shuningdek bir valyutaning boshqa valyutaga oqib qtishini ta’minlaydi, arbitraj va spekulyativ operatsiyalarni amalga oshiradi. «Spot» operatsiyalari risk darajasi eng yuqori operatsiya hisoblanadi. Foyda olish uchun banklar arbitraj va chayqovchilik bitimlarini amalga oshirishlari mumkin. Arbitraj bitimlar turli valyuta bozorlarida mavjud bo‘lgan valyuta kurslari o‘rtasidagi farqlardan foyda olish maqsadida chet el valyutasini qayta sotish (sotib olish) bo‘yicha tuzilgan qarshi bitimdir. Agar valyuta bir valyuta bozoridan sotib olinsa va boshqa valyuta bozorida sotilsa – bu keng tarqalgan arbitraj deyiladi. Agar foyda vaqt o‘tishiga qarab kurslar o‘zgarishidan yuzaga keladigan bo‘lsa bu vaqtinchalik arbitraj deyiladi. Muddatli valyuta operatsiyalari va ularni amalga oshirish Muddatli valyuta operatsiyalari - bu bitim tuzilgandan keyin bitimdagi kurs bo‘yicha kelishilgan xorijiy valyutani ma’lum muddat qtgach etkazib berish kelishib olinadigan valyuta bitimlaridir. Bundan muddatli valyuta operatsiyalarining ikki xususiyati kelib chiqadi: 1. Bitim tuzilishi bilan bajarilish o‘rtasida ma’lum davr vaqt bor. 2. Muddatli valyuta operatsiyalar bo‘yicha valyuta kursi, ma’lum muddat o‘tganidan keyin foydalanilsa ham, bitim tuzilayotgan paytda belgilanadi. Muddatli bitimlar deb, belgilangan muddatda, ammo ikki ish kunidan oshik bulgan muddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Amaliyotda muddatli bitimlarning kuyidagi keng tarkagan turlari mavjuddir. Ularga: 1. forvard valyuta bitimlari; 2. fyuchers bitimlari; 3. valyuta opsioni; 4. svop operatsiyalarini kursatish mumkin. 17-jadval

Valyuta operatsiyalari tasnifi Nakd valyuta operatsiyalari Muddatli valyuta operatsiyalari SPOT Forvard Fyuchers Opsion Svop Arbitraj Emitent davlat tashqarisida bir yoki bir nechta funksiyalarni bajaruvchi valyuta xalqaro valyuta hisoblanadi. Valyutaning xalqaro rolni bajarishi quyidagi omillarga bog‘liq: milliy iqtisodiyot hajmiga, xorijiy investorlar ishonchiga, xalqaro savdoda mamlakatning tutgan o‘rniga, moliyaviy bozorning erkinlik darajasiga. Asosiy valyuta (key currency) – xorijda pulning bir nechta vazifasini bajaruvchi valyutadir. Hozirgi vaqtda valyutaning ushbu turiga evro, yapon ienasi, shveysariya franki, funt sterling kabi valyutalar kiradi. Xalqaro aylanmada sezilarli darajada yirik masshtablarda boshqa asosiy valyutalarga nisbatan pulning ko‘pgina vazifalarini bajaruvchi valyuta dominantlik qiluvchi valyuta hisoblanadi. II jaxon urushidan so‘ng, qariyib yarim asrdan buyon AQSH dollari dominant valyuta hisoblanadi. Etakchi valyuta (vehicle currency)- ikki davlatning o‘zaro operatsiyalarida ishlatiluvchi va ushbu davlatlarning milliy valyutasi hisoblanmagan valyutadir. Amaliyotda agar valyuta, asosiy valyuta hisoblansagina etakchi valyuta bo‘la oladi. Masalan, Rossiyadan Belorusiyaga etkazilgan neft to‘lovi AQSH dollarida amalga oshiriladi. Agar yuqorida keltirilgan mezonlarni umumlashtirsak, xulosa qilish mumkinki, milliy valyuta milliy iqtisodiyot doirasidan chiqib xalqaro hisob- kitoblarda ishlatilishni boshlaydi, agar mamlakat iqtisodiyoti etarlicha ulkan bo‘lsa, bozor munosabatlari ochiq va yuqori darajada rivojlangan bo‘lsa. Ochiq, lekin kichik iqtisodiyotga ega mamlakat o‘z valyutasini etakchi valyutaga aylantira olmaydi. SHu bilan birga samarali valyuta siyosatini olib borish, o‘z navbatida, ushbu davlat va boshqa davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlarini rivojlantirishni rag‘batlantiradi, ichki cheklangan konvertatsiyaga ega bo‘lgan valyuta erkin konvertatsiyalanuvchi va hattoki xalqaro valyuta maqomiga ham

ega bo‘lishi mumkin. Har qanday davlat milliy valyuta maqomining o‘zgarishi valyuta bozori hamda tashqi savdo aloqalari erkinlashayotganligiga yorqin dalil bo‘la oladi. 1980 yillarda ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi savdo siyosatida, nisbatan ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va mahsulot raqobatbardoshligini oshirish, resurslar taqsimoti va iqtisodiy o‘sishni uzoq muddatli tendensiyalari o‘zgarishlarini yanada samaradorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan samarali islohotlarni amalga oshirdilar. Ushbu islohotlarda asosiy o‘rinlardan birini valyuta kursi siyosati egallagan. Faraz qilaylik, O‘zbekiton tijorat banki 3 oylik forvard bitimini tuzmoqchi. Dollarning so‘mga nisbatan spot kursi quyidagicha: USD/UZB bid = 1400 USD/UZB offer = 1420 USD/UZB average = 1410 1 oylik depozitlarga foiz stavka esa quyidagicha: Bid – talab (%) Offer – taklif (%) Average – o‘rtacha (%) USD 3.875 4.125 4 UZB 5.875 6.125 6 Demak, Forvard punkti (bid) = [1400*(5.875-4.125)*90 kun]/[360*100+(4.125*90)] = 6.06 Forvard punkti (offer) = [1420*(6.125-3.875)*90 kun]/[360*100+(3.875*90)] = 7.01 Forvard punktlaridan kelib chiqib bank dileri tomonidan kotirovka quyidagicha tashqil etiladi: Barqaror iqtisodiyot sharoitida forvard kursi banklararo foiz stavkasiga bog‘liq va quyidagicha hisoblanadi: Forvard kursi = [(1+Bid)*C]/(1+Offer) YA’ni, bid – banklararo kreditlarga talab foiz stavkasi, masalan UZIBID

Offer – banklararo kreditlar taklif foiz stavkasi, masalan UZIBOR S – joriy spot kursi. Agar UZIBID – 5 % LIBOR – 6% C – 1400 USD/UZB bo‘lsa, unda, Forvard kursi = (1+0.05)*1400/(1+0.06) = 1386.79 bo‘ladi. Sxemadan ko‘rib turganimizdek keltirilgan misolda importyor forvard bitimini tuzish natijasida 8500 AQSH dorllarida foyda ko‘radi. Valyuta bozorida valyuta riskini jahon amaliyotida turli usullari mavjud. Mazkur operatsiyalarda banklar, moliyaviy uylar va nomoliyaviy institular qatnashadi. Mazkur institutlarning tarkibi va ulushini Xalqaro hisob-kitob Banki ma’lumotlari asosida ko‘rib chiqamiz. Odatda riskni tushirish uchun , to‘lashga to‘g‘ri keladi. Xedjerlashdan foydalanishda bir nechta harajatlar yuzaga keladi. 1. FOREKS bozorida tuzilgan hohlagan bitim valyutani sotish va sotib olish bahosi o‘rtasidagi farq (spred) ko‘rinishidagi harajat bilan bog‘liq. Biroq , bozor amaliyotida bu farq bitim summasining 0.05%-0.1% ini tashqil etadi. 2. Bitim tugaguncha pozitsiya ochiq bo‘ladi va har kuni pozitsiyani valyuta bo‘yicha foiz stavkalari farqini hisobga olgan holda keyingi sanaga o‘tkazish amalga oshiriladi. Bozor amaliyotida bu bir kunga bitim summasining 0.01% ni , ya’ni bir oyga 0.3% ni tashqil etadi. Lekin , bitim yo‘nalishiga qarab (sotib olish yoki sotish) mijoz yo bu pozitsiyani o‘tkazganligi uchun bu summani to‘laydi yoki bu summani oladi. 3. Pozitsiyani ochish uchun garantiya depoziti ochilishi kerak. Depozit miqdori odatda tuzilgan bititmning 1% idan 5% igacha tashqil etadi. Pozitsiyani yopgandan so‘ng depozitni savdo schetidan o‘chirish mumkin (foyda yoki zarani hisobga olgan holda). SHunday qilib, xedjerlashga ketadigan harajat xedjerlanayotgan bitim summasiga qaraganda ancha kichik summani tashqil etadi. Xedjerlashning

maqsadi qo‘shimcha daromad olish emas balki, potensial yo‘qotishlar riskini tushirish hisoblanadi. SHuning uchun ham xedjerlashning samarasini faqatgina savdo kompaniyasining asosiy faoliyatini hisobga olgan holda baholash mumkin. Puxta tuzilgan xedjerlash dasturi faqatgina riskni tushiribgina qolmasdan , balki kompaniya resurslari erkinlashishiga , qo‘shimcha qilinadigan zahiralarga ketadigan harajatlarni oldini oladi hamda menejerlarga biznesni boshqarishda ancha qulaylik yaratadi. Albatta valyuta risklarini sug‘urtalanishi Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan erkin almashinadigan valyuta sifatida e’tirof etilgan valyutalarda amalga oshiriladi va bu ularning nisbatan barqarorligi va emission davlat Markaziy Banki tomonidan barcha cheklovlar olib tashlanganligi bilan belgilanadi. Muddatli bitimlarni imzolanishi aynan shu xudud kompaniya va firmalarini jahon moliya bozorlariga integratsiyalashganligi bilan izohlanadi. Keyingi jadvalda xududlar bo‘yicha ijro etilgan valyuta bitimlarini ko‘rib chiqamiz. Valyuta birjalarida tuziladigan fyuchers va opsionlar asosan SHimoliy Amerika va Evropa birjalarida tuziladi. Evrohudud tashqi iqtisodiy faoliyat va barqarorligi bo‘yicha so‘ngi yillarda xajm jihatdan oshish tendensyasiga ega. Ammo SHimoliy Amerika birjalari etakchi o‘rinlarni ham fyuchers, ham opsionlar bo‘yicha saqlab kelmoqda. Fyuchers operatsiyalarining qo‘llanilishi qadimgi YUnoniston zamonlaridan boshlangan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi, chunki shu davrda ba’zi mahsulotlar savdosi fyuchers asosida olib borilgan. G‘arbiy Evropa mamlakatlarida (chunonchi Gollandiyada) fyuchers operatsiyalari ilk bor gullola savdosi bo‘yicha amalga oshirila boshlagan. YAponiyada esa ilk Fyuchers operatsiyalarining paydo bo‘lishi XVII asrga to‘g‘ri keladi. SHoli bilan savdo qiluvchi yapon tadbirkorlari fyuchers operatsiyalari yordamida kon’yuktura o‘zgarishidan himoyalanganlar. Hozirga zamon Fyuchers operatsiyalari tarixining rivojlanishi XIX asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. SHu davrda AQSHning CHikago shahri tijorat markazi hisoblangan. Aynan AQSHningCHikago shahri dunyoda birinchi

bo‘lib, 1848 yilda 82 savdogar tomonidan birja savdosi tashqil qilindi, u CHikago savdo palatasi (Chicago Board of Trade-CBT) deb nomlanib, hozirgi paytda dunyoagi eng yirik fyuchers birjasi hisoblanadi. Bugunki kunda fyuchers savdosi AQSHning 11 ta yirik birjalarida, shuningdek g‘arbiy evropa, Janubi-SHarqiy Osiy mamlakatlari va Avstraliya birjalarida amalga oshirilmoqda. Eng mashxur va ko‘lami jihatidan yirik birjalarga quyidagilar kiradi: AMEX - Amerikan fond birjasi BOVESPA - Braziliya fond birjasi CBOT - CHikago Tovarnaya Birja zernovыe, fyuchersы CHX - CHikago fond birjasi LIFFE - London xalqaro fyuchers i opsionlar birjasi London Stock Exchange - London fond birjasi NYMEX - Nyu-York tovar birjasi NYSE - Nyu-York fond birjasi SBF - Parij birja SES – Singapur Fond birjasi a SET – Tailand Fond birjasi a TSE - Tokio fond birjasi TSE - Toronto Fond birjasi LSEX - London fondovaya LSEX LIFFE - London fyuchersnaya i opsionnaya LIFFE CBOE - CHikago opsion birjasi PHLX - Filadelfiya fond birjasi va boshqalar. Fyuchers bozorining rivojlanishi va o‘sishiga asrimizning 70-yillarida sodir bo‘lgan Bretton-Vuds valyuta tizimining inqirozi ham turtki bo‘ldi. Ushbu valyuta tizimining inqirozidan keyin rivojlangan mamlakatlar valyuta kurslari to‘xtovsiz tebrana boshladi buni oldini olish maqsadida CHikago savdo birjasida 1972 yilda valyuta kurslari bo‘yicha birinchi fyuchers bitimlari tuzila boshlandi. 1982 yilda shuningdek, London xalqaro moliyaviy fyuchers birjasi (The London

International Financial Futures Exchange - LIFFE), 1990 yilning oxirida muddatli shartnomalar bo‘yicha nemis birjasi – Deutche Terminal Borse – tashqil qilindi. Fyuchers operatsiyalarining joriy qilinishiga eng asosiy turtki bo‘lib bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlarning va valyuta kursining doimiy ravishda o‘zgarib turishi hisoblanadi. Bunday sharoitda narxlar va valyuta kursining o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan riskdan himoyalanish chorasini izlab topish juda dolzarb bo‘lib qoldi, chunki sanab o‘tilgan holatlar ta’sirida xo‘jalik yurituvchi sube’ktlar jiddiy moiyaviy talofot ko‘ra boshladilar, bu esa o‘z navbatida makroiqtisodiyotga ta’sirini ko‘rsatmay qolmaydi. Fyuchers operatsiyalari (inglizcha futures transaction-birja orqali amalga oshirilidigan kelishuv yoki shartnoma) – tovar, moliyaviy aktivlarni shartnoma tuzilayotgan davrdagi narxda ma’lum muddat vaqt o‘tgach sotish yoki sotib olish jarayonini anglatadi. Fyuchers operatsiyalari fyuchers operatsiyalarini tuzish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Fyuchers kontrakti – tovar, moliyaviy aktivlarni kelgusida etkazib berish to‘g‘risidagi ikki tomon o‘rtasida birjada tuziladigan shartnoma (kelishuv)dir. Valyuta fyuchers operatsiyalari ham boshqa muddatli valyuta bitimlari kabi ma’lum bir valyutani boshqa bir valyutaga belgilangan muddatda sotish yoki sotib olish bitimidir. Bu jihatdan bu turdagi bitim autrayt-forvard bitimi bilan o‘xshash bo‘lib, lekin ular bir-biridan tuzilmaviy va institutsional tarzda farq qiladi: - Fyuchers bitimlari savdosi ochiq ommaviy tarzdagi taklif asosida tashqillashtirilgan birjalarda amalga oshiriladi. Va ularning faoliyati milliy qonunchilik va maxsus muvofiqlashtiruvchi organlar tomonidan tartibga solinadi.forvard bitimlari esa birjadan tashqari bozorda amalga oshiriladi, ularning ustidan nazorat tijorat va soliq qonunchiligiga asosan amalga oshirladi; - Fyuchers bitimlari standartlashgan bo‘ladi, ya’ni ularning summasi va sanasi standart shaklda bo‘ladi. Forvard bitimlari odatda mijoz ehtiyojiga qarab tuziladi;

- Fyuchers bitimlari har kuni qayta baholanadi va bozordagi joriy baholarga qarab kotirovkalanadi hamda korrektirovka qilinadi. Forvard bitimlari bitim muddatigacha hech qanday to‘lovni talab qilmaydi, lekin bank forvard bitimini imzolayotganda ta’minot talab etishi mumkin; - Fyucherslar bilan hisob-kitoblar valyuta kliring palatasi orqali amalga oshiriladi. Kliring palatasi marjasini o‘tkazib beradi va har bir bitimni sotib oluvchi va sotuvchi tomonidan bajarilishini kafolatlaydi. Forvard bitimlari esa ikki tomonlama bitim bo‘lib, unda hech qanday vositachilar bo‘lmaydi. Bu ikki bitimni quyidagi jadval orqali qiyosiy harakteristikasini keltirib o‘tamiz. jadval. Fyuchers va forvard bozorlarining qiyosiy harakteristikasi Taqqoslash belgilari Fyuchers bozori Forvard bozori Bozor ishtirokchila ri Banklar, korporatsiyalar, alohida investorlar, chayqovchilar. Banklar va faqat kata korporatsiyalar, yakka nvestorlar qatnashishi chegaralangan. Aloqa usuli Bitm ishtirokchilari bir- birini bilishmaydi. Bitm ishtirokchilari bir- birini bilishadi. Vositachilar Bitim ishtirokchilari brokerlar orqali bitim tuzishadi. Odatda bitim ishtirokchilari bir-biri bilan bitim tuzishadi.Ularga market-meykerlar vositachilik qilishadi. Bitim tuzish usuli va joyi Birjaning operatsion zalida og‘zaki bitim tuzish yo‘li bilan tuziladi. Banklararo valyuta bozorida telefon yoki teleks orqali tuziladi. Maxsus depozit Riskni qoplash uchun ishtirokchilar Kafolatli depozit topshirishlari talab

kliring palatasiga kafolatli depozit topshirishlari shart. etilmaydi. Bitim summasi Standart shartnoma Ishtirokchilar kelishuviga ko‘ra tuziladi. Aktivlarni etkazib berish. SHartnomalarnin g 1%-6% haqiqatda etkazib beriladi. SHartnomalarning 95% haqiqatda etkazib beriladi. Valyuta pozitsiyasi Pozitsiyalar osonlik bilan yopiladi. Pozitsiyalarni yopish osonlik bilan bo‘lmaydi Bozor harakteri va kotirovkalanadigan valyuta miqdori. Bir tomonlama bozor, bitim ishtirokchilari shartnomani haridori yoki sotuvchisi hisoblanadi va bir turdagi valyuta kotirovkalanadi. Ikki tomonlama bozor va ikki turdagi valyuta kotirovkaladi. Nazorat qilish Milliy nazorat organlari nazorat qilishadi. Ishtirokchilar nazorat qilishadi. Transaksiya narxi Broker xizmat haqi Bankning valyuta sotishdagi talab va taklif spredi. Bu ikkala moliyaviy vositalarning farqini tushunish juda muhim. YUqorida aytganimizdek, fyuchers bitimlari kliring palatasi orqali amalga oshiriladi va har kuni qayta baholanib turiladi bu esa yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan kredit riskini kamaytiradi. Kliring palatasi ikkala tomon majburiyatlarini bajarilishini kafolatlaydi, fyuchers bitimidagi pozitsiyani yopish uchun boshqa bir pozitsiyasi

yopilishi kerak bo‘lgan fyuchers bitimiga teskari bo‘lgan standartlashgan fyuchers bitimi sotib olinadi. Forvard bitimida esa uning egasi o‘z pozitsiyasini yopish uchun ushbu pozitsiyaga qarshi boshqa bir bitim sotib olishi yoki tuzishiga to‘g‘ri keladi bu esa yana bir kredit riskini yuzaga keltiradi. Valyuta fyucherslari quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi lozim:  Bajarilish kuni  Bajarilmagan bitimlar  Savdo boshlangandagiyuqori, past va yopilish vaqtidagi baho.qori, past va yopilish vaqtidagi baho.  Ko‘rsatilgan kundagi savdo qilingan bitimlar soni  Bajarilish kuni Odatda fyucherslarning 2 % amalga oshiriladi hamda bu bitim spekulyativ va xedjerlash operatsiyalari uchun tuziladi. -jadval . Svop va fyuchers bitimlarining farqli jihatlari Taqqoslash belgilari Fyuchers Svop Bitim tuzilish hajmi Standartlashgan 10 mln dan yuqori hohlagan summada Belgilanadigan vaqti Qat’iy belgilangan vaqtda Hohlagan paytda. Boshqarishning qiyinlik darajasi Murrakab Oddiy Pozitsiyani tugatish Qarama-qarshi bitim b ilan. Aksi yoki sotish. Bitimni tugatish birjada Tijorat va investitsion banklar. Valyuta fyuchers operatsiyalarining mohiyati shundan iboratki, bunda standartlashtirilgan miqdordagi chet el valyutasini shartnomalar asosida kelgusida ma’lum vaqtda AQSH dollariga almashinuv tarzida etkazilib beriladi.

Lekin valyuta fyuchers shartnomalari ham, tovar fyuchers shartnomalari singari qayta-qayta sotilishi mumkin, ya’ni shartnoma ijro qilinish muddati kelgunga qadar bir haridordan ikkinchi haridorga o‘tib turadi. Fyuchers shartnomalari bilan savdo qilish jarayonida ikki qoidaga qat’iy rioya qilish muhim hisoblanadi: 1-qoida: valyuta kursining kelgusidagi o‘zgarishini ko‘ra bilish; 2-qoida: fyuchers shartnomasining amal qilish vaqtida valyuta kursining o‘zgarishini doimiy ravishda kuzatib borish. Fyuchers shartnomasi egasi yuqoridagi qoidalar asosida valyuta bozorida nomaqbo‘l jarayon vujudga kelishi mumkinligini ko‘ra bilishi natijasida, shartnomadan o‘z vaqtida qutilish (ya’ni sotib yuborish) choralarini ko‘radi, aks holda u katta miqdorda zarar ko‘rishi muqarrar. Valyuta fyuchers operatsiyalari ikki vazifani bajaradi: birinchidan, fyuchers shartnomalari investorlarga valyuta kursining bozordagi nomaqbo‘l ravishda o‘zgarishi tufayli vujudga keladigan riskdan himoyalanish imkoniyatini bersa, ikkinchidan, birjadagi broker va shu kabi qatnashchilarga fyuchers shartnomalari bilan savdo qilish natijasida foyda olishga yordam beradi. YUqoridagi fikrdan shunday xulosa qilish mumkinki, agar valyuta kursi qanchalik o‘zgaruvchan (tebranuvchan) bo‘lsa, fyuchers bozorida himoyalanishga ehtiyoj shuncha ko‘p bo‘ladi. Valyuta kursining turli omillar ta’sirida tinmay o‘zgarib turishi natijasida yuzaga keladigan riskka javoban, ya’ni undan himoyalanish maqsadida valyuta fyuchers operatsiyalari joriy qilingan. Valyuta fyuchers operatsiyalari amaliyotda keng qo‘llaniladigan forvard shartnomalarining bir ko‘rinishi hisoblanadi. Bu ikki shartnomalarning asosiy farqi shundan iboratki, forvard operatsiyalari birjadan tashqarida amalga oshirilsa, fyuchers shartnomalari esa tartibli birjalarda amalga oshiriladi. Valyuta fyuchers operatsiyalari orqali xedjirlash usulini eksport-import bitimlari misolida ko‘rib chiqamiz. Eksport-import operatsiyalari bilan faoliyat ko‘rsatuvchi kompaniya YAponiyaning tashqi savdo firmasidan yirik partiyadagi yapon soatlarini sotib

olish maqsadida muzoqaralar olib bormoqda, deb faraz qilaylik. YApon firmasi etkazib beriladigan soatlar uchun hisob-kitoblar YAponiyaning pul birligi hisoblangan ienada amalga oshirishni talab qilmoqda, chunki shartnomaga asosan yapon soatlari uchun hisob kitoblar yapon ienasida emas, AQSH dollarida amalga oshiriladigan bo‘lsa, u holda YAponiya kompaniyasi valyuta kursining tebranishi tufayli yuzaga keladigan risk natijasida moliyaviy talofatga uchrashi mumkin. Tuzilgan shartnomaga ko‘ra har bir yapon soatining narxi 2850 ienadan belgilanib, 15000 dona soatni haridorga 7 oydan so‘ng 42750000 yapon ienasi miqdoridagi to‘lovni amalga oshirib berishi zarur bo‘ladi. Quyida shartnoma tuzilgan kundagi AQSH dollarining yapon ienasiga almashtirish kurslarining joriy stavkalari keltirilgan: 1. Joriy naqd almashtirish kursi 0.004173 2. Iyun fyuchers shartnomasi bo‘yicha almashtirish kursi 0,004200 3. Sentyubr fyuchers shartnomasi bo‘yicha almashtirish kursi 0.004237 4. Dekabr fyuchers shartnomasi bo‘yicha almashtirish kursi 0.004265 YUqorida keltirib o‘tilgan kurslardan foydalangan holda, harid qilinayotgan yapon soatlarining qiymatini aniqlashimiz mumkin. Joriy almashtirish kursi bo‘yicha 1 AQSH dollari 0.004173 yapon ienasiga teng bo‘lgan sharoitda, harid qilinayotgan 15000 dona yapon soatining qiymati 178.396 AQSH dollariga ega bo‘ladi. Agar fyuchers bozoridagi valyuta kurslarini bo‘lajak almashtirish kurslari deb qarasak, bunda AQSH dollarining yapon ienasiga nisbatan kursi pasayish ehtimoldan holi emas. Dekabr fyuchers shartnomasi bo‘yicha 1 AQSH dollari qiymati 0.004265 yapon ienasiga teng bo‘ladi deb olsak, u holda 15000 dona yapon soatining qiymati 182.329 AQSH dollariga teng bo‘ladi. SHartnomaga asosan soatlarni etkazib berish va ular bo‘yicha hisob-kitoblar dekabr oyida amalga oshirilishini e’tiborga olsak, yapon soatlarini import qilayotgan kompaniya 178.396 AQSH dollari emas, balki 182.329 dollar to‘lashi

zarur bo‘ladi, ya’ni import qiluvchi kompaniya valyuta kursining tebranishi natijasida 3933 AQSH dollari miqdorida zarar ko‘rishi ma’lum bo‘lib qoldi. YUqorida ko‘rsatib o‘tkanimizdek, eksport-import operatsiyalari bilan faoliyat ko‘rsatuvchi kompaniya va YAponiyaning tashqi savdo firmasi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga asosan 15000 dona yapon soatlari noyabr oiyda etkazib berish ko‘zda tutilgan, shu sababli import qiluvchi kompaniya fyuchers bozorida ijro muddati dekabr oyida bo‘lgan valyuta fyuchers operatsiyalarini amalga oshirishga qaror qiladi. Buning sababi shuki, dekabr oyidagifyuchers shartnomasi ijro qilinadigan davrdagi valyuta kursi import qiluvchi kompaniya uchun zaruriyat tug‘ilgan davrda (ya’ni noyabr oyida) shakllangan “spot”, ya’ni real bozordagi valyuta kursiga juda yaqin turadi. Ikkinchidan, dekabr fyuchers shartnomalari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarning sarf-harajatlari boshqa davrdagi (ya’ni matr, iyun, sentyabr oylari) shartnomalari harajatlariga nisbatan ancha miqdorda kam bo‘ladi. Valyuta fyuchers shartnomasining miqdori 12500 ming yapon ienasi miqdorida standartlashtirilganligi bois import qiluvchi kompaniya navbatdagi muammoga duch kelishi mumkin, chunki 15000 dona yapon soatlari qiymatini to‘lash uchun unga 42750 ming yapon ienasi zarur, u holda u fyuchers bozorida 3 valyuta valyuta fyuchers bitimini amalga oshiridagan bo‘lsa, ularning umumiy miqdori 37500 ming yapon ienasiga, 4 ta valyuta fyuchersi bitimini tuzadigan bo‘lsa, ularning umumiy miqdori 50 mln yapon ienasiga teng bo‘lib qoladi. -jadval Muddatli bitim va fyuchers bitimlarining farqli jihatlari Kunla r Muddatli bitim Fyuchers bozori Aprel Kompaniyaga noyabr oyida 42750 ming yapon ienasi zarur, uning joriy valyuta kursi bo‘yicha qiymati 178 .396 AQSH dollarini, Kompaniya fyuchers bozorida yaopn ienasi bo‘yicha 3 ta dekabr fyuchers shartnomasini 0.004265 AQSH dollari

noyabrdagi kutilayotgan kurs bo‘yicha esa 182 .329 AQSH dollarini tashqil qiladi. kursi bo‘yicha 159 .938 AQSH dollariga sotib oladi Noyab r SHartnomada ko‘zda tutilgan 15 ming dona yapon soatlarini real bozordagi kurs bo‘yicha (0.004273 doll .) 182.671 AQSH dollariga sotib oladi . YApon ienasi bo‘yicha 3 ta dekabr fyuchers shartnomasini 0.004270 kursi bo‘yicha 160.125 AQSH dollariga sotadi . Real bozordagi natija Fyuchers bozoridagi natija Kutilgan sarf-harajatlar – 182.329 AQSH dollari Foyda – 187 AQSH dollari Haqiqiy sarf-harajatlar – 182.671 AQSH dollari Zarar – 342 AQSH dollari Sof natija: Zarar – 155 AQSH dollari Faraz qilaylik, kompaniya nihoyat, 3 ta valyuta fyuchers shartnomasi bilan operatsiya o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabull qildi. Komapaniyaning mo‘ljaliga ko‘ra yapon soatlarini sotib olish uchun unga 42750 ming yapon ienasi kerak bo‘ladi, ushbu mablag‘ning ekvivalenti joriy kurs bo‘yicha 178.396 AQSH dollariga, kutilayotgan valyuta kursi bo‘yicha esa 182.329 AQSH dollariga teng bo‘ladi. YApon ienasining xedjirlash jarayonida qanchalik muvafaqiyatli bo‘lishiga katta ta’sir ko‘rsatishini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Kompaniya fyuchers bozorida 0.004264 AQSH dollari kursida yapon ienasi bo‘yicha 3 ta dekabr fyuchers shartnomalarini 159.938 AQSH dollariga sotib oladi. Komapniyaning ikkala boordagi faoliyati, ya’ni real va fyuchers bozoridagi umumiy natijasi 155 AQSH dollari miqdorida zarar ko‘rish bilan yakunlandi.

Fyuchers shartnomalari qiymati ikki xil harajatlardan tashqil topgan. 1. o‘zgaruvchan, komission harajtlar 2. shartnoma tuzilayotganda kiritiladigan birlamchi depozit hamda vlayuta kursining yomon tomonga o‘zgarishi extimolida yuzaga keladigan qo‘shimcha badallardan tashqil topgan doimiy harajatlar. Valyuta fyuchers bozorida quyidagilar qatnashadilar. -kompaniyalar va banklar; -valyuta riskini xedjerlovchi xedjerlar; -birja spekulyantlari, riskni o‘zlariga olib, baho tebranishidan daromad olishni ko‘zlagan o‘yinchilar. Birja spekulyantlari bozorda muhim o‘rinni egallaydilar, ular o‘zalriga riskni olish orqali, bozor likvidliligini ta’minlaydi. Ular barcha asosiy moliyaviy gazetalarda nashr qilinadi (Financial Times, Wall Street Journal…) va har xil bitimlar to‘g‘risida ma’lumot beradi. -jadval Funt sterlingda fyuchers bitimlari xaqida yakuniy ma’lumot keltirilgan 1 Oy O chi lis hi ku rsi E ng bal and kur s E ng past kurs K elishi lgan kurs Te branis h kursi E ng yuq ori E ng past B itim haj mi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Iyu n 1 ,50 68 1 ,513 0 1 ,505 6 1, 5128 +0, 0068 1 ,587 0 1 ,791 0 5 589 7 Se ntyabr 1 ,50 30 1 ,512 0 1 ,503 0 1, 5117 +0, 0068 1 ,584 0 1 ,791 0 1 42 1 Wall Street Journal.-2010 йил 26 апрель

Birinchi satrda quyidagilar keltirilgan: -valyutasi: funt sterling -moliya bozori: I MM -kotirovkasi: barcha fyuchers bitimlaridollar funt sterling nisbatda keltirilgan. Bu valyutalar uchun teskari kotirovka ishlatiladi. 1.2-jadvalda keltirilgan ustunlarda quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: 1-ustun: bitimning ijro vaqti 2-ustun: barcha ijrolar uchun birja ochilishdagi kurs 3-ustun: eng yuqori kurs 4-ustun: eng past kurs 5-ustun: yopilish vaqtidagi kurs 6-ustun: yopilish vaqtidagi kursning o‘zgarishi 7-ustun: eng yuqori kursning ro‘yxatga olinishi 8-ustun: eng past kursning ro‘yxatga olinishi 9-ustun: kun yakunidagi muddatli shartnomalar hajmi. Har bir bitim sotuvchi va haridorga taqdim etiladi. *Oxirgi satrda -so‘ngi ikki kunda imzolangan bitimlar hajmi; -bitimlarning umumiy soni; -bitim imzolangan vaqtdagi tebranishlar ko‘rsatiladi. Agar kompaniya fyuchers bozoridagi holatga qarama-qarshi pozitsiyaga ega bo‘lsa, u shu yo‘l bilan yo‘qotadigan daromadini ikkinchi bozorda shu summada kompensatsiya qiladi. Valyuta opsionlari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar Valyuta opsionlari birinchi marta 1982 yilda Filadelfiya birjasida amalga oshirilgan. SHundan keyin valyuta opsionlari bilan savdolar jahonning ko‘pgina birjalarida amalga oshirila boshladi. Opsiondan investitsiya portfelining muhim elementi va sug‘urtalashning samarali usuli sifatida foydalanish uchun uni

qanday ishlatilishini bilish lozim. Fyuchers va forvard bitimlaridan farqli ravishda u majburiyat emas, balki huquqdir. Valyuta opsioni – bu sotuvchi va xaridorning shunday bitimki, u xaridorga biror valyutaning bozor narxlaridan qat’iy nazar belgilangan miqdorini oldindan belgilangan vaqtda va kursda etkazib berish bo‘yicha huquq beradi. Sotuvchiga esa belgilangan valyutani oldindan belgilangan vaqtda va kursda sotish majburiyatini beradi. Valyuta opsioni shunday instrumentki, u ham spekulyasiya ham xedjirlash vositasi sifatida qo‘llanilishi mumkin. Opsionlar birjadan tashqari bozorda va birjadagi bozorda ham keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Valyuta opsionlarining katta qismi, jumladan 81 % birjadan tashqari bozorda amalga oshiriladi. 2 Valyuta opsionida fyuchers savdosida qatnashmaydigan ekzotik valyutalar uchun ham bitimlar tuzish mumkinligi uning ahamiyatini oshiradi. Valyuta opsioning muddati turli muddatlarda tuzish mumkinligi bilan ajralib turadi uni bir necha soatdan tortib bir necha yillargacha tuzishingiz mumkin, ammo asosan muddatlar sifatida to‘liq muddatlar masalan bir hafta, bir oy, ikki oy va h.klar olinishi mumkin. Quyidagi etti omil opsion narxini shakllantiradi: 1. Valyuta kursi. 2. Strayk baho (realizatsiya bahosi). 3. Valyuta kursining volatillik darajasi. 4. Amalga oshirilish muddati. 5. Foiz stavkalaridagi farqlar. 6. Bitim turi (koll yoki put). 7. Opsionning modeli – amerika yoki evropa opsioni. Ushbu etti omildan valyuta kursi asosiy omil sanaladi. Aynan valyuta kursiga qarab opsion narxi o‘zgaradi. Opsion narxini o‘zgarishini va uni shakllantirishda quyidagi indekslardan foydalaniladi. Delta 2 Кравченко П.П “ Фьючерсный рынок и рынок опционов ”, Финансовый Менеджмент № 4/2001

Delta yoki oddiy qilib aytganda A – opsion narxini shakllantirishdagi birinchi hosiladir. Bu indeksni uchta aspektda ko‘rishi mumkin: 1. Valyuta opsioning narxi valyuta kursining o‘zgarishiga bog‘liqligi sifatida. Masalan, opsion narxining o‘zgarishi A = 0.5 ga teng bo‘lsa demak, valyuta kursi o‘zgarishining yarmiga teng bo‘ladi. YA’ni, valyuta kursi 10 % ga oshsa, valyuta opsioning kursi 5 % ga oshadi. 2. Opsion riskini sug‘urtalash darajasi sifatida. 3. Pozitsiyadagi ulush sifatida, ya’ni koll xaridori sotib olish (uzun) pozitsiyada, put xaridori esa sotish (qisqa) pozitsiyada bo‘ladi. Va A = 0.5 da put xaridori ½ valyuta fyuchersini sotadi. Gamma Gamma – bu opsion narxini shakllantirishning ikkinchi hosilaviy modeli hisoblanadi va u deltaning o‘zgaruvchanlik darajasi hisoblanadi. Gamma 0 dan 100 % gacha bo‘lgan darajada o‘zgaradi. Vega Vega volatillikka nisbatan opsion narxining o‘zgarish darajasini belgilaydi. Masalan, V = 0.2 bo‘lsa, u opsion narxini 2 % ga oshishini belgiaydi va aksincha. Teta Teta indeksi (T) opsion narxining u amalga oshirilishi kerak bo‘lgan vaqtdan o‘tib ketgach opsion narxining kamayish darajasi belgilaydi. Masalan, T=0.2 bo‘lsa, bu opsion narxining har bir kun uchun 0.02 yo‘qotilishini anglatadi. Valyuta opsionlarining turlari Opsion huquqi qaysi sub’ektga tegishligiga qarab ikki turga bo‘linadi: - Koll opsion – bu huquq, ammo majburiyat emas, u asosiy valyutani sotib olishni bildiradi. YA’ni, huquq sotib oluvchida bo‘ladi. - Put opsion – bu asosiy valyutani sotish huquqini beradi, ammo bu majburiyat emas. YA’ni, huquq sotuvchida bo‘ladi. Bu ikkala bitim bir-biridan farq qiladi, ular bir-biriga qarama-qarshi bitim shakli emasdir.

Opsionni sotib oluvchi tomon – bu opsion egasi (xaridor), opsionni tashqil etuvchi tomon – anderayter (sotuvchi) deb yuritiladi. Asosiy valyutaning sotish yoki sotib olish – bu opsion amalga oshiriladigan narx, ya’ni strayk baho deb yuritiladi. Opsion premiyasi bu xaridor anderayterga to‘laydigan summa tushuniladi. Ayirboshlashda to‘langan premiya evaziga xaridor spot kursining o‘zgarishidan ko‘radigan zararini sug‘urtalaydi. Anderayter esa cheklanmagan miqdordagi riskka boradi va bundan himoyalanish uchun xedjirlash va kompensatsion bitim tuzadi. Opsionlar qanday vaqtda qo‘llanishiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: - Evropa opsioni – bunda opsion, bitimda belgilangan vaqtda amalga oshiriladi; - Amerika opsioni – bunda opsion, bitimda belgilangan vaqtgacha amalga oshirilishi mumkin. Amerika opsionining foydaliligi Evropa opsioninikidan kam emas, ammo ular analitik qiyin amalga oshiriladi. Birjadan tashqari bozorda samarali tarzda evropa koll-opsioni amalga oshiriladi, lekin ayrim valyutalarga nisbatan an’anaviy tarzda amerika opsionlari qo‘llanib kelmoqda. Birjadan tashqari valyuta ayirboshlash opsioni – bu ikki tomonlama bitim bo‘lib, u ikki qatnashchi tomondan tuziladi. Birjadagi va birjadan tashqari opsion bozorining farqi birjadan tashqari opsion bozorida kliring palatasi bo‘lmaydi va nazorat qiluvchi organlar hamda savdo qoidalarini o‘rnatuvchilar bo‘lmaydi. Agar tashqillashtirilgan birjadagi opsionlar standart opsionli bitim tuzilsa, birjadan tashqari opsion bozorida ular investorning ehtiyoji, investitsiyasi hamda xedjirlashiga bog‘liq tarzda tuziladi. Mutaxassislarning hisobiga ko‘ra, birjadan tashqari opsion bozorining miqdori tashqillashtirilgan birjadagi opsionlarning miqdoridan 5 marta ko‘proqdir. Bu ikki opsion bozori bir-biri bilan raqobatlashadi hamda bir-birini to‘ldirib turadi. Professional treyderlar birjadan tashqari bozorda o‘z daromadalarini oshirish, mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarni oldini olish uchun kombinatsion

opsionlardan foydalanishadi. Hozirgi vaqtda birjadan tashqari valyuta opsioni bozorlarida quyidagi turdagi kombinatsion opsionlar qo‘llaniladi:  Streddl (yoki stellaj yoki ikkita opsion (straddle)), u ikki opsiondan biri put opsion va boshqa biri koll-opsion bo‘ladi hamda ularning nominali, narxi va muddati bir xil bo‘ladi. Narxi odatda forvard kursi atrofida bo‘ladi va foyda keltirmaydi, ular bo‘yicha delta taxminan 0.5 ga teng bo‘ladi. Agar joriy volatillik kutilganidan yuqori bo‘lsa, uzun streddl daromad keltiradi. Agar joriy volatillik kutilganidan past bo‘lsa, qisqa streddl daromad keltiradi.  Stregl (strangle) – opsion strategiyasi bo‘lib, u qachonki investorda koll va put opsion pozitsiyasi turli xil narxda bo‘lsa ishlatiladi. Bunda strayk baho forvard kursidan yomonroq, shuning uchun ular daromadsiz yoki zararlidir. Odatda strayk baho 0.25 deltada topiladi.  Risk riversiyasi bu o‘zida ko‘proq narxga yo‘naltirilgan o‘yin bo‘lib, u volatillikka unchalik xos emas. Dilerlar daromadsiz put-opsionni daromadsiz koll-opsionga ayirboshlaydilar yoki aksincha. Ushbu daromadsiz put va koll opsionlar narxlari bilan farq qiladi va dilerlar ayirboshlashda ular orasidagi farqni premiya sifatida to‘lab berishadi yoki unga ega bo‘lishadi. Birjadan tashqari bozorda opsionlarning turli xil ko‘rinishlari amal qiladi: Multivalyutali opsion – biror valyutani boshqa bir valyutaga biror bir valyuta orqali maxsus ayirboshlash kursi orqali ayirboshlash huquqidir. Bar’erli opsion (barrier option) – opsion tugash muddati qisqaradigan yoki uzaytiriladigan opsion bo‘lib, unda belgilangan kurs etib kelishi kutiladi. Bermud opsionlari (Bermuda options) – amerika va evropa opsionlarining birlashmasidir. Osiyo opsionlari – yoki o‘rtacha kurs opsionlari (average rate options). Har bir opsion narxining uch elementi mavjud: - Strayk yoki amalga oshirilish bahosi, ya’ni xorijiy valyutaning sotilish yoki sotib olinish bahosi; - Premiya, ya’ni opsionning narxi; - Bozordagi spot kurs.

SHuningdek, opsionlar keltiradigan daromadiga qarab ham turlarga bo‘linadi: - Daromadsiz (at-the-money - ATM) opsionlar, bunda opsionning strayk bahosi spot kurs bilan teng bo‘ladi. - Daromadli (in-the-money - ITM) opsionlar, bunda opsionning strayk bahosi premiyadan tashqari ham daromad keltiradi. - Zararli (out-the-money - OTM) opsionlar, bunda opsionning strayk bahosi premiya bilan ham daromadsiz bo‘ladi. Opsionlar ham birjadan tashqari bozorda ham birjada samarali tarzda savdo qilinib kelmoqda. Birjadan tashqari bozorda ular asosan bir tomondan AQSH dollari va ikkinchi tomondan funt sterling, shvetsiya franki, yaponiya ienasi, kanada dollari va evroga nisbatan tuziladi. Birjadan tashqari bozor opsionlari xaridorlarning ehtiyojiga qarab tuziladi. SHuningdek, ularda kontragent riski mavjud bo‘ladi va u asosan banklar hamda individual kontragentlar tomonidan foydalaniladi. Birjadagi opsionlar esa xuddi fyucherslar kabi savdo qilinadi. Valyuta opsionlarining amalga oshirilishi Opsionlar valyuta riskidan xedjirlash hamda spekulyasiya uchun qo‘llanishini aytib o‘tgan edik, endi uni spekulyasiya uchun qo‘llanishini ko‘rib chiqamiz. Agar spekulyator nuqtai nazaridan qarasak, unda spot, forvard va opsion bozorida savdo qilish, ya’ni spekulyativ operatsiyalar amalga oshirish imkoniyati bor. Spot bozori spekulyasiyasi Masalan, uning 100 ming AQSH dollari bo‘lsa va u shvetsiya franki bo‘yicha olti oylik spot kursi har bir shvetsiya franki uchun 0.6000 AQSH dollari bo‘lishini taxmin qilsa (albatta tahlillar natijasida), unda u spekulyasiyani amalga oshirish uchun birinchi navbatda bugungi kundagi har bir shvetsiya franki uchun 0.5851 AQSH dollari spot kursi bo‘yicha 100 ming AQSH dollariga 170910.96 shvetsiya franki sotib olishi kerak. Spekulyator o‘zi taxmin

qilgan valyuta kursi etib kelmaguncha uni o‘zida ushlab turadi va agar u mo‘ljallagan kurs etib kelsa u sotadi: 170910.96 Sfr * $ 0.6000/Sfr = $ 102546.57 Natijada, u 2546.57 AQSH dollari miqdorida yoki 2.5 % foyda ko‘radi. Forvard bozori spekulyasiyasi Forvard bozorida spekulyasiyani amalga oshirish uchun spekulyator birinchi navbatda olti oylik $ 0.5760/Sfr forvard kursi bo‘yicha 173611.11 shvetsiya frankini sotib oladi. Bu bosqich spekulyatordan hech qanday xarajatni talab qilmaydi. Olti oydan keyin $ 0.5760/Sfr forvard kursi bo‘yicha 100 ming AQSH dollariga 173611.11 shvetsiya frankini sotib oladi va shvetsiya frankini spot bozorida $ 0.6000/Sfr kurs bo‘yicha sotadi: 173611.11Sfr * $ 0.6000/Sfr = $ 104166.67 Natijada, 4166.67 AQSH dollari miqdorilagi foydani hech qanday investitsiyasiz oladi. Opsion bozori spekulyasiyasi Opsion bozorida spekulyasiyasini amalga oshirishda spekulyator qanday turdagi opsionni sotib oladi yoki sotadi aniqlab olishi kerak. Koll opsionni sotib olish da u frankdagi avgust kol opsionini 58 ½ ($ 0.5850/Sfr) strayk bahoda va 0.50 yoki $ 0.0050/Sfr premiyani xarid qiladi. Agar spot kurs strayk bahodan past bo‘lsa, spekulyator kol opsionni sotmaydi. CHunki, frank spot bozorda kolldagiga qaraganda arzonroqdir. Spekulyatorning yo‘qotishi faqat premiyadan (0.50) iborat bo‘ladi. Agar spot kurs strayk kursdan yuqori bo‘lsa, masalan, 59 ½ bo‘lsa, u shvetsiya frankini 59 ½ kurs o‘rniga 58 ½ kurs bilan sotib oladi va uni spot bozorida 59 ½ kurs bo‘yicha sotib foyda oladi. Foyda(zarar) = spot kurs–(strayk baho+premiya) = $ 0.595/Sfr-($0.585/Sfr+$0.005/Sfr) = $0.005/Sfr SHuningdek, spekulyator kursni yana ham ko‘tarilishini ko‘tishi mumkin. YA’ni opsion bozorida yo‘qotish cheklangan (premiya bilan) daromad esa cheklanmagan bo‘ladi.

Kol opsionini yozib berish da spekulyator o‘ziga sotish majburiyatini oladi. Sotib oluvchi tomon esa belgilangan valyutani sotib olish huquqiga ega bo‘ladi. Bunda u cheklangan foyda va cheklanmagan yo‘qotishda bo‘ladi. Spekulyatorning kol opsion yozib berishdagi daromad (zarar)i quyidagicha: Foyda(zarar) = Premiya-(Spot kurs-Strayk baho) = $0.005/Sfr-($0.595/Sfr+$0.585/Sfr) = -$0.005/Sfr SHvetsiya frankiga 58.5 US/SF strayk baho bilan kol opsionni yozib beruvchi spekulyatorningning daromadi cheklangan bo‘ladi va u spot kurs 58.5 US/SF strayk bahodan quyi bo‘lgan holda 0.50 US/SF ga teng bo‘ladi. Spekulyatorning yo‘qotishi esa cheklanmagan darajada bo‘ladi, ya’ni agar spot kurs 59.0 US/SF (huquqdagi)dan yuqori bo‘lsa spekulyatorning yo‘qotishi cheklanmagan bo‘ladi. Put opsionni sotib olish bilan spekulyatorda valyutani strayk bahoda sotish huquqi bo‘ladi. Kol opsion singari bunda ham cheklangan yo‘qotish, cheklanmagan yutuq bo‘ladi. Agar spot kurs strayk bahodan tushib ketsa ham spekulyator put opsionni strayk baho bo‘yicha amalga oshirib daromad oladi. Spekulyatorning put opsion sotib olishdagi foyda(zarari) quyidagicha bo‘ladi. Foyda(zarar) = Strayk baho-(Spot kurs+Premiya) = $0.585/Sfr-($0.575/ Sfr+$0.005/Sfr) = $0.005/Sfr SHvetsiya frankini 58.5 US/SF strayk baho bo‘yicha put opsion sotib olgan spekulyator cheklangan miqdordagi, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan yuqori bo‘lgan holda 0.50 US/SF zarar ko‘radi va cheklanmagan miqdordagi foyda olishi mumkin, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan quyi bo‘lsa foyda ko‘ra boshlaydi. Put opsionni yozib berish da spekulyator strayk bahoda belgilangan valyutani etkazib berish majburiyatini oladi. Bunda ham kol opsionni yozib bergandagi kabi cheklanmagan zarar, cheklangan yutuq bo‘ladi. Bunda spekulyatorning foyda(zarari) quyidagicha topiladi: Foyda(zarar) = Premiya-(Strayk baho-Spot kurs) = $0.005/Sfr-($0.585/Sfr-$0.575/Sfr) = -$0.005/Sfr

YA’ni, spekulyator strayk bahodan ko‘ra spot kurs ko‘tarilib ketishidan daromad ko‘rishi mumkin SHvetsiya frankini 58.5 US/SF strayk baho bo‘yicha put opsion yozib bergan spekulyator cheklangan miqdordagi, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan yuqori bo‘lgan holda 0.50 US/SF foyda ko‘radi va cheklanmagan miqdordagi zarar ko‘rishi mumkin, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan quyi bo‘lsa spekulyator zarar ko‘radi. Forvard valyuta shartnomasi – bu kelajakdagi belgilangan muddatda aniq xorijiy valyuta summasini sotish yoki sotib olish bo‘yicha banklararo bitimni bajarish majburiyatidir. Bunda valyuta, summa, almashuv kursi va to‘lov muddati bitim tuzilgan paytda belgilanadi. Forvard bitim muddati 3 kundan 5 yilgacha bo‘lishi mumkin, ammo uning 1, 3, 6 va 12 oylik muddatlari odatda ko‘p uchraydi. Forvard shartnomasi bank shartnomasi hisoblanadi, shuning uchun u standartlashtirilmagan va biror aniq operatsiya ostida ham qo‘llanilishi mumkin. Forvard bitimlari bozori (6 oygacha bo‘lgan muddat uchun) asosiy valyutalarda etarli darajada barqaror, 6 oydan ko‘proq muddatga esa nobarqaror, bunda ayrim operatsiyalar almashinuv kurslarining kuchli tebranishiga olib kelishi mumkin. Odatda Forvard operatsiyasi «svop» operatsiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Agar forvard bitimining o‘zigina qo‘llansa, (ya’ni bir vaqtning o‘zida «spot» operatsiyasini amalga oshirish bilan emas), u holda bu operatsiya autrayt (outright) deb nomlanadi. Valyuta opsioni ham valyuta operatsiyalarining turi bo‘lib, undan sotuvchi haridor oldida kelajakdagi muayyan muddatda qat’iy belgilangan narx bo‘yicha muayyan miqdordagi xorijiy valyutalarni harid qilish va sotish majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi. Opsionlarning quyidagi 2 ta asosiy turi mavjud: - «koll-opsion» (coll option)-sotib olinadigan opsion - «put-opsion» (put option)-sotiladigan opsion - «koll-put» (coll-put-option)-ikki yoqlama opsion

Koll opsionning xaridori oldindan belgilangan narx bo‘yicha muayyan tovarni sotish huquqiga ega bo‘ladi. Ushbu «huquq» haridorga aniq tovarni sotib olish yoki sotish uning uchun foyda keltirmaydigan bo‘lgan holda undan voz kechish imkoniyatini beradi. Opsionning sotuvchisi koll-opsion holatida opsionni bajarishi, ya’ni sotishi lozim. Put-opsion holatiga ega opsion xaridori buni talab qilsa, muayyan tovarni sotib olishi shart. Valyuta opsionlarining quyidagi kamchiliklari mavjud: a) Baho mukofotning bahosi valyuta bilan qoplangan umumiy summaning 5% atrofini tashkil qiladi, shunday bo‘lsa-da, summaning aniqligi kutilayotgan kursning ayriboshlanishi o‘zgarishiga bog‘liqdir. b) «oldindan» to‘lovning zarurligi. Valyuta opsionlari uning tuzilishi vaqtida to‘lanadi. Bu barcha kompaniyalarga yoqmaydi, chunki ular opsionni amalga oshirishni istasalar ham ular har doim naqd pulga ega bo‘lmaydilar. v) savdo opsionlarini barcha valyutalarga nisbatan olib bo‘lmaydi, shunday bo‘lsa-da birjadan tashqaridagi opsionlar har qanday erkin konvertirlanadigan valyutaga erkin tarzda sotiladi. a) Koll-opsion – opsion egasiga kelajakda kursi oshib ketishi mumkin bo‘lgan valyutani nisbatan past strayk-bahoda xarid qilish huquqini beradi. b) sotish uchun yoki put-opsion egasi kelajakda kursi tushib ketishi mumkin bo‘lgan valyutani nisbatan yuqori strayk bahoda sotish huquqini beradi. v) put-koll opsion egasi bazis bahoda valyutani sotib olishi yoki sotishi mumkin. Opsion bilan forvord bitimi orasidagi asosiy farqlar quyidagilardan iborat: - xaridor apsayddan daromad oladi - xaridor daunsayddan himoyalangan - xaridor opsion uchun mukofot to‘laydi. Apsayd – almashinuv kursining strayk bahoga nisbatan o‘sishi, daunsayd- strayk bahoga nisbatan pasayishi.

Svop operatsiyasi – bu bir vaqtning o‘zida chet el valyutasini har xil sanaga turli hisob-kitoblar shartida teng summaga sotib olish va sotishdir. YA’ni svop – bu valyutani kelajakda sotib yuborish garovi bilan qandaydir vaqtga sotib olishdir. Bunda bir vaqtning o‘zida valyuta almashuvi bo‘yicha 2ta alohida bitim tuziladi. Bu bitimlar qarama-qarshi yo‘nalishga va turli hisob-kitob sanasiga ega bo‘ladi. Svop opretsiyalari ko‘pgina banklar tomonidan o‘zlarining chet el valyutasidagi majburiyatlarini qoplash maqsadida foydalanadi. Svop operatsiyasi ikki bank tomonidan amalga oshirilganda bir bank ikkinchi bankga bir valyutani, ikkinchisi ikkinchi balyutani almashadi va qandaydir vaqt o‘tishi bilan valyutalar qaytarib olinadi. Asosiysi shundaki, svop bitimlari ochiq valyuta pozitsiyasini keltirib chiqarmaydi va vaqtincha kurs o‘zgarishi bilan bog‘liq riskdan holi bo‘lgan valyuta bilan ta’minlaydi. Svop bitimlari odatda 1 kundan 6 oygacha muddatga tuziladi, muddati 5 yilgacha bo‘lgan svop bitimlari esa juda kam uchraydi. Svop operatsiyalari tijorat banklari o‘rtasida, tijorat bank va markaziy bank o‘rtasida, hamda mamlakatlar markaziy banklariaro amalga oshirilishi mumkin. Umumiy qilib aytganda, kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valyuta shartnomasini svop shartnomasi hisoblanadi. Valyuta atribtaji – bu valyutani sotish yoki sotib olish bo‘lib, keyinchalik teskari bitim tuzib, valyuta kurslari farqi yordamida foyda olish maqsadida o‘tkazishni ifodalaydi. Arbitraj operatsiyalarini o‘tkazishning asosiy shartlaridan biri bozorning turli sigmentlariaro kapital oqimi erkin bo‘lishi, ya’ni valyutalarning erkin konvertirlanishi, valyuta cheklovlarining yo‘qligi va boshqalar hisoblanadi. Arbitraj ikki xil – joylashuvga ko‘ra va vaqtli bo‘ladi. Ularning har biri ham o‘z navbatida oddiy va murakkabga bo‘linadi. Operatsiya ikki valyuta ishtirokida amalga oshirilsa oddiy, uch va undan ortiq valyutalar bilan amalga oshirilsa murakkab bo‘ladi.

Joylashuvga ko‘ra arbitraj banklarning turli valyuta bozorlaridagi kurs farqi orqali foyda olishini bildiradi.U valyuta risk bilan bog‘liq emas, chunki valyuta savdosi bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladi. Masalan,bank vakili Singapurda valyutani sotib oladi (sotadi) va shu vaqtning o‘zida u o‘zining Londondagi korrespondenti orqali shu valyutani sotadi( sotib oladi). Vaqtli arbitraj vaqt o‘tishi bilan valyuta kursi orasidagi farq orqali foyda olishdir. Valyuta arbitraji spot va forvard sharoitida amalga oshirilishi mumkin va bu turdagi operatsiyalarda valyuta risklari mavjud bo‘ladi. Arbitraj operatsiyalari tijorat banklari dillerlari ishining asosiylaridan hisoblanadi. Ko‘pincha arbitraj bitimlarini o‘tkazish imkoniyatlari sanoqli daqiqalardagina to‘g‘ri kelishi mumkin, shuning uchun dillerning arbitraj operatsiyasini tezda baholash va hisoblashi qobiliyatidan ko‘p narsa kelib chiqadi. Arbitraj operatsiyasini muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun bozorni yaxshi o‘rganish, kelajakni ko‘ra bilish kabilar dillerlar uchun zaruriy shartlardan biridir. Hozirgi kunda vakolatli banklar valyuta amaliyotlarini amalga oshirish doirasini jaxon amaliyotiga muvofiq, kengaytirishga yordam beradigan O‘zbekiston valyuta bozorini erkinlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishni hisobga olgan holda, manfaatdor idoralarga xalqaro valyuta bozori faoliyat yuritish uslublarini diqqat bilan o‘rganish hamda mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sirlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida valyuta risklarini tartibga solish instrumentlarini qo‘llash uchun shart-sharoitlar yaratish choralarini ko‘rishlari lozim. Hozirgi vaqtda tijorat banklarining valyuta bozoridagi faoliyatining Markaziy bank tomonidan tartibga solinishi bank tizimidagi eng muhim va dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonunning 40-moddasiga muvofiq, Markaziy bank valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish davlat organi bo‘lib hisoblanadi.

Bu masalaning dolzarbligi asosan, ko‘pgina yirik vakolatli banklar aktivlarining asosiy qismini valyuta sohasiga yo‘naltirilganligi, ya’ni xorijiy valyutadagi aktivlardan iboratligi bilan izohlanadi. O‘zbekiston Republikasi hududida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish prinsiplari va valyuta qimmatliklari bilan ishlash tartibi O‘zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi qonuni bilan aniqlanadi. Ushbu qonun talablariga muvofiq O‘zbekiston hududida xorijiy valyuta bilan bog‘liq barcha hisob- kitoblar faqat vakolatli banklar orqali, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining valyuta operatsiyalarini o‘tkazishga ruxsat beruvchi litsenziyasiga ega bo‘lgan tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday litsenziyaga ega bo‘lgan tijorat banklari vakolatli bank hisoblanadi. Tijorat banklarining valyuta faoliyatlarini tartibga solishda ochiq valyuta pozitsiyasini yuritilishi haqidagi hisobot muhim o‘rin tutadi. Bu hisobotni tahlil qilishning zarurati Markaziya Bank tomonidan vakolatli banklarga chet el valyutasi bilan bog‘liq operatsiyalarga limit o‘rnatilishidadir. Bu tartib bo‘yicha bankning o‘z mablag‘lariga nisbatan 20%gacha valyuta sotib olishi va sotishiga ruxsat bor, ya’ni bir valyuta turi bo‘yicha bu ko‘rsatkich 5% qilib belgilangan. Limit o‘rnatishning asosiy sababi, vakolatli banklar barcha aktivlarini chet el valyutalariga qo‘ysa va bu valyutalarning kursi jahon valyuta bozorida tushib ketsa, bank aktivlari kamayishi va hatto bank bankrot bo‘lishi mumkin va bu o‘z navbatida mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir qiladi. SHuning oldini olish maqsadida, bu limit barcha vakolatli banklar uchun joriy qilingan. Ana shu erda shuni ta’kidlash lozimki, respublikamizda 15 oktyabr 2003 yildan joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘liq konvertatsiya joriy qilinishi bu limitni o‘zgartirishni zarur qilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida xozirgi vaqtda amalda Markaziy Bank boshqaruvida 1998 yilning 28 martida 392-son bilan qabul qilingan «Ochiq valyuta pozitsiyasini yuritilishi qoidalar» amal qiladi. Fikrimizcha, yuqorida qayd etilgan tartibda bir qator o‘z echimini kutuvchi masalalar uchraydi. Xususan, qoidaning 2-bandi bo‘yicha: ochiq valyuta

pozitsiyasining limit miqdori juda kam o‘rnatilgan, ya’ni barcha xorijiy valyuta pozitsiyasi bo‘yicha 20%, aniq bir valyuta turi bo‘yicha esa 5%. Fikrimizcha, ushbu foizlar miqdorini qayta ko‘rib chiqish kerak. CHunki, bizning respublika vakolatli banklari asosan ikki valyuta(EVRO, AQSH dollari) bilan ishlaydi. Joriy operatsiyalar bo‘yicha konvertatsiya masalasining hal qilinishi, banklar, jumladan, ularning mijozlari hisoblanmish korxona va tashkilotlar xalqaro jahon bozoriga, ya’ni integratsiya jarayoniga jadal kirishib ketadilar. Demakki, umumiy pozitsiyaning miqdori kimligi bu jarayonga xalaqit berishi mumkin. Valyuta poziyasisi va nazorati Valyutali banklar chet el valyutasini sotish va sotib olish huquqiga egalar: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining «Ochiq valyuta pozitsiyasini yuritish» qoidasida ochiq valyuta pozitsiyasi uchun quyidagi limitlar o‘rnatilgan: - Ixtiyoriy valyutada ochiq valyuta pozitsiyasi limiti har bir operatsion kun oxirida valyutali banklarda regulyativ kapitalning 5%idan oshmasligi va bankning umumiy ochiq valyuta pozitsiyasining limiti har operatsion kunning oxirida uning bank regulyativ kapitalining 20%idan oshmasligi lozim; - Summali ochiq valyuta pozitsiyasida uzun valyuta pozitsiyasi ko‘rinishi o‘rnatiladi. Valyutani sotish va sotib olishda bank faqat ochiq valyuta pozitsiyasidan foydalanmaydi. Kun ora banklarda umumiy valyuta pozitsiyasi «Nostro» schyoti bo‘yicha olib boriladi. Quyidagiga ko‘ra ular to‘lovi foydalanadigan kungacha o‘rnatiladi. Agar to‘lovlar kirim bilan qo‘shilib ketsa, bir schyotdan boshqa schyotga mablag‘larni o‘tkazishda xatolikka yo‘l qo‘yilsa, bunda bank kun ora ochiq maxsus schyot bo‘yicha tekshirish o‘tkazadi. CHet el valyutasini sotish va sotib olishda bank valyuta pozitsiyasi limitiga rioya qilishi kerak. Bank valyuta operatsiyalarini bajarganda valyuta operatsiyalarining bir qismini sarflaydi. Bunda bankning xorijiy valyutalar bo‘yicha majburiyati va talablari orasidagi nisbat o‘zgaradi. Bankning xorijiy valyutalarni sotish va sotib olish jarayonidagi valyutalar bo‘yicha talab va

majburiyatlari nisbati holati banklarning valyutaviy holati deyiladi. Valyutaviy holat ochiq va yopiq bo‘lishi mumkin. Hohlagan bir valyuta bo‘yicha ochiq valyuta pozitsiyasi deganda bankning shu xorijiy valyuta bo‘yicha aktivlarining majburiyatlaridan oshgan summasi tushuniladi va u uzun valyuta pozitsiyasi deb yuritiladi. Bank valyutani sotib olganda u uzun valyuta pozitsiyasiga ega bo‘ladi va uni shu valyuta bo‘yicha boshqalar oldida talabi oshadi, sababi sotgan tomon valyutani etkazib berish majburiyatini olgan. Aksincha, shu valyuta bo‘yicha majburiyatlarning aktivlardan oshsa, ya’ni xorijiy valyutani sotish uni sotib olishdan yuqori bo‘lsa valyuta pozitsiyasi qisqa bo‘ladi. Xorijiy valyuta sotganda qisqa valyuta pozitsiyasi yuzaga keladi, sababi valyutani sotib olgan tomongan etkazib berish majburiyati shakllanadi. Agar valyuta bo‘yicha talablar va majburiyatlar teng bo‘lsa valyuta pozitsiyasi yopiq bo‘ladi. Valyuta pozitsiyasining umumiy holati(summasi) deganda barcha valyutalar bo‘yicha uchun(qisqa) pozitsiyalar umumiy summasi tushuniladi. Agar bank operatsion kun davomida valyuta operatsiyalarini olib borishda ochiq valyuta pozitsiyasi bo‘yicha qo‘yilgan limitdan ortiq operatsiya amalga oshirgan, ya’ni valyutani ko‘p sotib olgan bo‘lsa bo‘lsa, u holda valyuta pozitsiyasi ortiq sotib olingan valyutani sotib yuborish yo‘li bilan balanslashtirib yopiladi. Vakolatli banklar ochiq valyuta pozitsiyasi limitiga hisoblangan foizlar, ko‘chmas mulk, qimmatli qog‘ozlar va boshqa moddiy qiymatliklarni sotish yoki sotib olish bilan bog‘liq valyuta operatsiyalarini ham amalga oshiradi. Vakolatli banklar o‘zlarining joylaridagi filiallari uchun ochiq valyuta pozitsiyasining chegarasini mustaqil belgilashlari mumkin. Lekin filiallar bo‘yicha belgilangan ochiq valyuta pozitsiyasining yig‘indisi bank bo‘yicha uning o‘z mablag‘larining 20%idan oshmasligi lozim.

Vakolatli banklar har oyda oyning 3chi kunigacha Markaziy Bankka o‘zlarining ochiq operatsiyalari va unga rioya qilinganligi to‘g‘risida hisobot berishlari lozim. Hisobot quyidagi shaklda tuziladi: Ochiq valyuta pozitsiyasi limitini hisoblash. Aytaylik tijorat bankining regulyativ kapitala miqdori 50.000 so‘m. Bankning xorijiy valyutalar bo‘yicha quyidagicha pozitsiyaga ega: jadval Valyuta pozitsiyasi va uning turlari Valyutalar Sotish-sotib olish operatsiyalari Muddatli operatsiyalar Umumiy(su mma) pozitsiya u zun qi sqa u zun qi sqa u zun qi sqa AQSH dollari 8 0 - 100 - 20 evro 4 0 - 10 3 0 SHveysariya franki - 90 1 50 6 0 Kanada dollari 1 0 - 1 0 Avst raliya dollari - 200 4 0 - 160 «-» bilan qisqa valyuta pozitsiyasi belgilangan. Jadvaldan ko‘rib turganimizdek mazkur bank umumiy pozitsiya bo‘yicha AQSH va Avstraliya dollarida qisqa, qolgan valyutalar bo‘yicha esa uzun pozitsiyalarga ega. O‘zbekiston Respublikasi valyuta bozorining shakllanishi. O‘zbekiston Respublikasida ijobiy tendensiya kuzatilmoqda. YA’ni, amalga oshirilgan oqilona iqtisodiy siyosat natijasida tashqi qarzlarning yalpi ichki

mahsulotdagi salmog‘i 2005 yildagi 29% dan 2008 yilda 13,3% ga qadar qisqargan. Bundan tashqari tashqi iqtisodiy siyosatda erishilgan yutuqlarni mustahkamlab ularni yanada chuqurlashtirish muhim ahamiyat kasb etmoqda:  iqtisodiyotning ildam, barqaror rivojlanishini ta’minlash, uning importga  bog‘liqligini kamaytirish;  ishlab chiqarish jarayonlariga yangi, samarali texnologiyalarni joriy qilishni  tezlashtirish;  mahalliy xom ashyo va ishlab chiqarish resurslaridan keng foydalanish va buning asosida  zamonaviy raqobatbardoshli mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish;  valyuta resurslaridan tejab-tergab va omilkorlik bilan foydalanish;  tovarlarni ishlab chiqarishda nafaqat ichki bozor, balki tashqi bozor ham hisobga olinishi lozim.  bojxona va soliq imtiyozlari hisobiga bo‘shayotgan mablag‘lardan uskunalarni modernizatsiya qilish va ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishda foydalanishlari mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, raqobatbardoshli eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va kengaytirish mafsadga muvofiq .  tijorat bankalari, «O‘zstandart» agentligi hamda manfaatdor vazirlik va muassasalar tomonidan  xalqaro standartlarga javob beruvchi sifatni boshqarish tizimlarini ishlab chiqish va  joriy qilishda, shuningdek, xodimlarni yangi malakalarga o‘qitishda har tomonlama ko‘mak  ko‘rsatiladi. Bu esa korxonaning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshiradi.

Hozirda ko‘plab mutaxassis va ekspertlar tomonidan jahon moliyaviy inqirozining global tus olishi va iqtisodiy inqiroz jarayonlarining kuchayishi retsessiya va iqtisodiy pasayishni, investitsion faollik ko‘lami cheklanib borishini, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi hamda jahonning ko‘plab mamlakatlariga ta’sir ko‘rsatadigan jiddiy ijtimoiy talofotlar sodir bo‘lishi mumkinligi e’tirof etilmoqda. Xususan, 2008 yilda jahon miqyosida bevosita xorijiy investitsiyalar oqimi 20% gacha pasayganligi kuzatilgan. 2009 yilda jahon yalpi ichki mahsulotining pasayishi, bevosita xorijiy investitsiyalar ko‘lamining yanada pasayishini kuzatilishi hamda xalqaro savdo hajmi qariyb 15% ga pasayishi ehtimol qilinmoqda. Bu holat esa ishsizlik darajasining ortishi bilan bog‘liq jiddiy ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi ishsizlik keyingi 3 yil mobaynida o‘sib borishi kuzatilmoqda. 2009 yilda AQSHda ishsizlik darajasi 7,2%, YAponiyada 4,4%, Buyuk Britaniyada 6,4%, Germaniyada 8,2% ga o‘sishi kutilmoqda. Bu o‘z-o‘zidan ijtimoiy transfertlarning ko‘payishi hisobiga davlat harajatlarining o‘sishiga olib keladi. SHunga ko‘ra, hukumatlar darajasida inqirozdan chiqish bo‘yicha davlat dasturlarini ishlab chiqishda bandlik masalalarini, talabni rag‘batlantirish orqali ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirishga qaratilgan keskin choralarni ko‘rish masalasini ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xorijiy valyutalarga bo‘lgan talab va taklifni muvofiqlashtirish. (eksportga yo‘naltirilgan korxonalar faoliyatini qullab-quvvatlash nuqtai nazaridan). Valyuta nazoratining asosiy maqsadi, bu eksport bo‘yicha valyuta tushumining o‘z vaqtida eksportchi tashkilot hisob raqamiga tushishini ta’minlash va import mahsulotlari uchun o‘tkazilayotgan valyuta mablag‘larini to‘planishi, xaqiqatda Respublika hududida kelib tushgan mahsulot narxiga muvofiqligi, shuningdek, belgilangan tartibda valyuta tushumidan majburiy, sotuvni amalga oshirishdan iborat.

O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki, Moliya Vazirligi va Davlat Soliq Qo‘mitalari valyutani nazorat qiluvchi organlar hisoblanadilar. Tijorat banklari valyuta nazoratining Agentlari hisoblanadilar. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 28 mart 1998 yildagi 393-sonli Eksport va barter shartnomalarini hisobga olish va bajarilishi nazorati tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnomasi Eksport – import shartnomalarini bank muassasalari tomonidan ro‘yxatga olish qoidasi va ular ustidan nazoratni amalga oshirishni belgilaydi. Korxona va tashkilotlarning mulkchilik shaklidan qat’iy nazar tuzgan eksport shartnomalari, ularning valyuta hisobraqami ochilgan vakolatli banki orqali o‘tishi lozim. YArmarka savdosida, birjada tuzilgan eksport shartnomalari bankda ro‘yxatga olinmaydi . Amaldagi qonunchilikka asosan, ro‘yxatga olinishi lozim bo‘lgan eksport shartnomalarida Tashqi iqtisodiy aloqalar Vazirligidan ro‘yxatga olingandan so‘ng bankda ro‘yxatga olinadi . Eksport shartnomasining summasi qat’iy valyutada belgilanishi lozim . Mahsulot, sotilishi bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmatlar oldindan, amalga oshirilishidan eksportda tashkilot belgilangan shaklda ariza, shartnoma taqdim etadi. Xizmat ko‘rsatayotgan bank ikki ish kuni mobaynida shartnomani ko‘rib chiqib, imzolanib, shartnoma va uning nusxasining har bir varag‘ini bank shtampi bilan tasdiqlaydi, so‘ngra eksport shartnomaga identifikatsiya nomeri o‘zlashtirib belgilangan shaklda ma’lumotnoma beriladi. Keyin shartnomaning bir nusxasi eksportyor tashkilotga berilib, ikkinchi nusxasi ish yig‘ma jildiga tikiladi. Eksport shartnomalari «ko‘zda tutilgan holatlar» 95497 hisobvarag‘i shartnoma ro‘yxatga olingan sanasiga spot kursi bo‘yicha hisoblanib, so‘mda hisobga olinadi. Analitik hisobda ham shartnomalarga litsevoy schyot ochiladi Eksport shartnomasining summasi 95497 hisobvarag‘i bo‘yicha debetlanadi . Operatsiya quyidagi provodka bilan rasmiylashtiriladi; Debet scheti Ň ¹95497 «Ko‘zda tutilmagan vaziyatlar, boshqa schyotlari» Kredit scheti ¹96397 «Kuzda tutilmagan vaziyatlar kontr-schyoti»

Operatsiya haqiqatda amalga oshirilganda ushbu shartnoma bo‘yicha eksportyor tranzit schyotiga kelib tushgan valyuta tushumi ¹95497 schyotida kreditlanadi. Operatsiya kuyidagi provodka bilan rasmiylashtiriladi ; Debet scheti Ň ¹96397 «Ko‘zda tutilmagan vaziyatlar kontr-schyoti» Kredit schyoti ¹95497 «Ko‘zda tutilmagan vaziyatlar boshqa schetlari». Vakolatli banklar (Bo‘limlar, boshqarmalar) eksport-import operatsiyalari bo‘yicha quyidagi hujjatlar tikiladigan yig‘ma ish jildi ochishlari lozim; - korxonaning arizasi; - ro‘yxatga oligan shartnomaning nusxasi ; - shartnomaga identifikatsiya nomeri o‘zlashtirilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotnoma ; - hisob-kitob ma’lumotnomasi; - mahsulotlarni O‘zbekiston Respublikasidan chiqarganligini tasdiqlovchi bojxona reestori; - Haqiqatda eksportyor tashkilotiga kelib tushgan valyuta tushumi tushganligini tasdiqlovchi schyotdan bildirishnoma. Belgilangan tartibda valyuta tushumidan majburiy sotuvni amalga oshirish va qoldiqni asosiy hisobvarag‘iga o‘tkazish ; Ushbu shartnomaga tegishli bo‘lgan har xil turdagi yozishmalar, yuqori tashkilot bilan soliq idoralari, bojxona xizmati ; -Xizmat ko‘rsatayotgan bank tomonidan talab qilingan zarur bo‘lgan hujjatlar. Barter shartnomalari ham shu tartibda amalga oshiriladi . Barter shartnomalarini tuzish uchun tashkilotlar tegishli idoralardan (Vazirlar Mahkamasi, Hokimiyatlar) ruxsat olishlari kerak. Ruxsatnoma olganlaridan keyin barter shartnomasini 10 kun muddat ichida bankka taqdim etishlari lozim. Barter shartnomalari bankda ro‘yxatga olingan kunga spot kursi orqali o‘tkazilib so‘mda ¹90969 «Barter shartnomalari» hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Analitik hisobda har bir shartnoma uchun litsevoy schyot ochiladi.

90969 hisobvarag‘i shartnoma ro‘yxatga olinguncha spot kursi orqali hisoblangan sumdagi ekvivalent shartnoma summasi debetlanadi. Debet schet ¹90969 «Barter shartnomalari» Kredit schet ¹96317 «Barter shartnomalari bo‘yicha kontr-schet». ¹90969 schet amalga oshirilgan majburiy sotuv va kelib tushgan tovar summasiga kreditlanadi. Ushbu operatsiya quyidagi provodka bilan rasmiylashtiriladi ; Debet schet ¹ 96317 «Barter shartnomalari buyicha kotnr-schet» Kredit schet ¹ 90969 «Barter shartnomalari» Bunaqa hisob yuritish eksport – barter shartnomalarini bajarilishini kerakli darajadan nazorat o‘rnatish uchun valyuta tushumlarini o‘z vaqtida va to‘liq ravishda ta’minlash, shuningdek belgilangan tartibda majburiy sotuvni amalga oshirishlari uchun zarur. Qonunda belgilangan muddatda tushum bo‘lmasa yoki mahsulot kelib tushmasa, vakolatli bank bir hafta mobaynida chora ko‘rish uchun tegishli organlarga xabar berishi lozim. Xat nusxasi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining tashqi aloqalar va valyutani boshqarish departamentiga, Davlat Soliq Qo‘mitasiga yuborilishi lozim. SHuningdek import shartnomalari tashkilotning valyuta hisobraqami ochilgan vakolatli banklarda ro‘yxatga qo‘yilishi kerak. Ta’sischilar shartnomasi yoki kelib tushgan mahsulot pul to‘lanmaydigan shartnomalar bankda ruyxatga olinmaydi. Import shartnomalarini xizmat ko‘rsatayotgan bankda ro‘yxatga ko‘yish uchun mijozlar tomonidan bankka taqdim etishlari lozim bo‘lgan hujjatlar; - Belgilangan shaklda ariza; - shartnomaning asl nusxasi va uning nusxasi; - import bitimi pasporti; - TIAV ning import shartnomalarining ro‘yxatga olish sertifikati kabilardir. Tashki iqtisodiy aloqalar Vazirligida ro‘yxatga olinmaydigan import shartnomalari bo‘yicha ro‘yxatga olish uchun importni sifatli mahsulotlar bilan

taminlash maqsadida, xo‘jalik subektlariga import shartnomalarining konsalting firmalarida ekspertizadan o‘tish tavsiya etiladi. SHartnomalar O‘zbekiston Respublikasi Tashki iqtisodiy aloqalar Vazirligida import shartnomalarini ro‘yxatga olish tartibining uchinchi bandiga asosan rasmiylashtirilishi lozim. Bundan tashqari, vakolatli banklar shartnomalarining quyidagi majburiy shartlarini: - shartnomada chet el hamkorning to‘liq rekvizitlari ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim (mamlakat, mol jo‘natuvchining to‘liq nomi, xizmat ko‘rsatayotgan bank nomi, hisob raqamining nomeri); - oldindan to‘lov, shartnoma summasidan 15% dan oshmagan va chet el hamkorining bankidan bank kafolatnomasi mavjud bo‘lishi; - shartnomaning to‘lov shartiga tegishli barcha o‘zgarishlar tomonlarning qo‘shimcha kelishuvida aks etishi lozim. Vakolatli bank taqdim etilgan hujjatlarni ikki kun mobaynida ko‘rib chiqib, ro‘yxatga oladi, agarda taqdim etilgan hujjatlar qonunda belgilangan tartibda javob bermasa, bank yozma rad xatini barcha kamchiliklarini ko‘rsatgan holda belgilangan tartibda rasmiylashtirish uchun mijozga qaytaradi.)ni tekshirishlari kerak. - Ro‘yxatga olish vaqtida import shartnomalariga indentifikatsiya nomeri o‘zlashtiriladi SHartnomaning asl nusxasiga, uning ko‘chirma nusxalarining barcha varaqalariga va import bitimi pasportining barcha nusxalariga bank shtampi bosiladi va vakolatli bank xodimi imzosi bilan tasdiklanadi, shundan so‘ng shartnomaning asl nusxasi mijozga qaytarilib, uning nusxasi bankda ish jildiga tikiladi. «Mahsulotlarni bojxona xizmatida rasmiylashtirish tartibining» 4-bandiga asosan kelib tushgan mahsulotlarni rasta qilish maqsadida raqamda shaxsiy mablag‘lari mavjudligi to‘g‘risidagi malumotnoma yoki kafolatnoma berish uchun bankka yozma murojaat qilinadi. Mijozning yozma arizasiga asosan, amalga oshirilayotgan oldindan to‘lov, ochilgan akkreditiv, berilgan bank kafolati yoki ushbu shartnoma bo‘yicha kelib tushgan molning pulini to‘lash

uchun mablag‘ni zahiralanganligi ko‘rsatilgan holda o‘z mablag‘lari mavjudligi to‘g‘risidagi ma’lumotnoma beradi. Mablag‘lar № 29896-sonli depozit hisob raqamida mijozning yozma arizasiga asosan rezerv qilinadi. Rezerv qilingan mablag‘lardan fakat ushbu shartnoma bo‘yicha kelib tushgan mahsulotlarning pulini to‘lash maqsadida foydalanish lozim. Mablag‘larni rezerv qilishning asosiy shartlaridan biri bu mijozning byudjet oldida va har xil turdagi soliqlardan qarzi yo‘qligini tasdiqlovchi soliq idoralarning malumotnomasining mavjudligi hisoblanadi. Vakolatli bank tomonidan mijozlarga kafolatnoma berishning asosiy sharti Markaziy Bank yo‘riqnomasining talablariga muvofiq importyor foydasiga uchinchi shaxs tomonidan kafolatnoma berilishidir. SHuningdek, uchinchi shaxs tomonidan berilgan kafolatnoma bankning kredit komissiyasida ko‘rib chiqilishi lozim. Ijobiy xulosaga kelishgandan so‘ng vakolatli bank rahbari bojxona xizmatiga taqdim etish uchun kafolatnoma berishga ruxsat beradi. Korxona va tashqilotlar mulkchilik shaklidan kat’iy nazar tuzilgan eksport shartnomalari , valyuta xisob rakami ochilgandan vakolatli bankda kuyilishi lozim. YArmarka savdosida ,birjada tuzilgan eksport shartnomalari bankda ruyxatga olinmaydi. TIAV-da amaldagi qonunchilikka asosan ruyxatga olinishi lozim bo‘lgan eksport shartnomalari , bankda faqat TIAV- da ruyxatga olingandan sung ruyxatga olinadi. Eksport shartnomasining summasi kat’iy valyutada belgilanishi lozim . Maxsulot, bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmatlar sotilishi oldindan, eksportchi- tashqilot belgilangan shaklda ariza, bitta shartnoma va yana bitta nusxasi bilan. Xizmat ko‘rsataetgan bank 2-ish kuni mobaynida shartnomani ko‘rib chikib, javobgar shaxs tomonidan imzolanib, shartnoma va uning nusxasi har bir varagida bank shtampi bilan tasdiklanadi, sungra eksport shartnomaga identifikatsiya nomeri uzlashtirib belgilangan shaklda ma’lumotnoma beriladi.

Keyin shartnomaning bir nusxasi eksportchi tashqilotga berilib, ikkinchi nusxasiish yigma jiltiniga tikiladi. Vakolatli banklar (Bo‘limlar,boshqarmalar) quyidagi xujjatlar tikiladigan ish jildi ochishlari lozim -korxonaning arizasi; -ruyxatga oligan shartnomaning nusxasi ; -shartnomaga identifikatsiya nomeri uzlashtirilganligi to‘g‘risidaga ma’lumotnoma ; -xisob-kitob ma’lumotnomasi; -maxsulotlarni O‘zbekiston Respublikasidan chiqarganligini tasdiklovchi bojxona riestori; -Xakikatda eksportchi tashqilotiga kelib tushgan valyuta tushumitushganligini tasdiklovchi litsevoy schetdan bildirishnoma Belgilangan tartibda valyuta tushumidan majburiy sotuvni amalag oshirish va qoldiqni asosiy xisob varagiga utkazish ; -Ushbu shartnomaga tegishli bo‘lgan har xil turdagi ezishmalar , yuqori tashqilot bilan solik idoralari , bojxona xizmati ; -Xizmat ko‘rsata yo tgan bank tomonidan talab kilingan zarur bo‘lgan xujjatlar . jadval Eksport bitimlarini ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organlar va ularni ko‘rib chiqish muddatlari. ORGAN MUDDATLARI Bitimni TIASSV (agar shunday talab bo‘lsa)da ro‘yxatdan o‘tkazish 5 ish kunidan 10 ish kunigacha. Tovarni tovar-xom ashyo birjasida ro‘yxatdan o‘tkazish (tovar faqat tovar- xom ashyo birjasi orqali sotilayotgan hollarda) Bitim imzolangan paytdan boshlab 1 ish kuni mobaynida. Bitimni vakolatli bankda hisobga qo‘yish 1 ish kunidan (dehqon va fermer xo‘jaliklari bitim lari) 2 ish kunigacha

(boshqa eksport bitimlari). Bitimni bojxona organida hisobga qo‘yish 1 ish kunida (qishloq xo‘jalik mahsulotlarini eks port qilish bitimlari), 2 ish kunigacha (tovar-xom - ashyo birjasida imzolangan bitimlar), 3 ish kunigacha(boshqa eksport bitimlari). Bitimni vakolatli bankda hisobdan chiqarish 1 ish kuni. Bitimni bojxona organida hisobdan chiqarish 1 ish kunidan 7 ish kunigacha. Quyida eksport sohasida mavjud imtiyozlarga doir qisqacha ma’lumotlarni keltiramiz:  Tovar va xizmatlar eksportida bojxona rasmiylashtirish yig‘imidan tashqari bojxona bojlari olinmaydi.  Eksporchi korxonalar uchun daromad (foyda) solig‘i va mulk solig‘i to‘lashning shunday tartibi o‘rnatilganki, unga ko‘ra, bu soliqlarning miqdori korxona tomonidan ishlab chiqarilib, realizatsiya qilingan jami tovarlar (ishlar va xizmatlar) hajmida erkin almashtiriladigan valyuta (EAV) hisobidagi eksport ulushiga bog‘liq (eksport ulushi 15%dan 30%gacha bo‘lgan holda yuqorida ko‘rsatilgan soliqlar miqdori 30%ga, eksport ulushi 30 % va undan yuqori bo‘lgan holda 2 baravarga pasayadi. Mazkur tartib yagona soliq to‘lovini hisoblashda mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun ham joriy etilgan (bu tartib korxonalar tomonidan o‘z eksport mahsulotini to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki vazirlik, muassasa va korporativ birlashmalarning bo‘linmalari hisoblangan ixtisoslashgan tashqi savdo birlashmalari va firmalari orqali realizatsiya qilinganda amal qiladi).  Eksport qilinayotgan tovarlarni tashish, ortish, yukni tushirish, qaytadan ortish xizmatlari va O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida EAV

hisobiga tovarlar,  ishlar va xizmatlar eksport qilish qo‘shimcha qiymat solig‘iga tortilmaydi. Eksport qilinayotgan tovarlardan aksiz solig‘i olinmaydi. Don (bug‘doy, javdar, arpa, suli, guruch, makkajo‘xori, grechixa); non mahsulotlari (korxonaning o‘zi tomonidan ishlab chiqarilgan unli konditerlik mahsulotlari, pirojniylar, pechenelardan tashqari); un va yorma; qoramol, parranda, go‘sht va go‘shtli kalla-pocha mahsulotlari; shakar; jiddiy badiiy, tarixiy, ilmiy yoki o‘zga madaniy qiymatga ega bo‘lgan qadimiy buyumlar (Madaniyat va sport ishlari vazirligining xulosasiga ko‘ra); o‘simlik moylari (texnik moylardan tashqari); teri xom ashyosi (jumladan, nostandart teri mahsulotlari ham), mo‘yna xom ashyosi, shu jumladan qorako‘l teri (nostandart qorako‘l teri ham); rangli metallarning parchalari va chiqindilari; pilla, xom ipak, ipak chiqindilari. Qizil kitobga kiritilgan yovvoyi o‘simliklar, ularning qismlari va ulardan olingan mahsulotlar (ruxsatnoma O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan beriladi); ozon qatlamini buzadigan moddalar va tarkibida shu modda bo‘lgan mahsulotlar (ruxsatnoma O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tomonidan beriladi); ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari, nou-xaular, kashfiyotlar (Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Fan va texnika rivojini muvofiqlashtirish qo‘mitasi); O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining chet ellardagi kasbiy faoliyati (O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi) Qurollar va harbiy texnika, ularni ishlab chiqarish uchun maxsus ehtiyot qismlar; qimmatbaho metallar, qotishmalar, ulardan yasalgan buyumlar; qimmatbaho ruda metallari, konsentratlari,parchalari va chiqindilari; qimmatbaho toshlar va ulardan yasalgan buyumlar, qimmatbaho tabiiy toshlarning chiqindilari, kukunlari va ularning reko‘peratorlari, marvarid va undan yasalgan buyumlar, qahrabo va undan yasalgan buyumlar;

uran va boshqa radioaktiv moddalar hamda ulardan yasalgan buyumlar, radioaktiv moddalarning chiqindilari, radioaktiv moddalar foydalanilgan asbob va uskunalar; rangli metallar, rangli metallari prokati, rangli metallarning parchalari va chiqindilari; qora metallar, qora metallari prokati, qora metallarning parchalari va chiqindilari; xom neft, tabiiy gaz; paxta tolasi, paxta linti. p axta tolasi, paxtadan yigirilgan ip; paxta linti; xom neft, gaz kondensati, neft mahsulotlari; elektr quvvati; qimmatbaho metallar, ularning qotishmalari, parchalari va chiqindilari; qora metallar, ularning qotishmalari, parchalari va chiqindilari. Davlat sub’ektlariga ular zimmasiga davlat tomonidan yuklangan xuquq va majburiyatlarni tasarrufchilari kiradi. Bo‘lar o‘z-o‘zini boshqaradigan hududlar, ularning mulkchilik shaklidan qat’iy nazar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardir (aksionerlik jamiyatlari, davlat korxonalari, kichik va o‘rta korxonalar, xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar, xususiy korxonalar, tadbirkorlar va boshqalar). 2012 yilda valyuta siyosati milliy valyuta va narxlar barqarorligini ta’minlash hamda eksportni rag‘batlantirishga yo‘naltirildi. Bunda ichki valyuta bozorida almashuv kursini maqsadli koridor doirasida ushlab turish uchun, valyuta savdolarida intervensiya operatsiyalarini amalga oshirish orqali Markaziy bank tomonidan so‘m almashuv kursining o‘zgarib boruvchi boshqariladigan usuli qo‘llanildi. Eksportni rag‘batlantirish maqsadida so‘mning AQSH dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko‘rildi. Natijada 2012 yil davomida so‘mning AQSH dollariga nisbatan ayirboshlash kursi 10,5 foizga pasayib, 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra bir AQSH dollari 1984,0 so‘mni tashkil qildi.

2012 yilda banklaro ichki valyuta bozoridagi jami operatsiyalar hajmi 13,7 mlrd. AQSH dollarini, shundan Markaziy bank operatsiyalari 4,8 mlrd. AQSH dollarini tashkil qildi. So‘mning AQSH dollaridan boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslari ushbu valyutalarning tashqi valyuta bozorlaridagi AQSH dollariga nisbatan kurslari dinamikasi va ichki valyuta bozorida so‘mning AQSH dollariga nisbatan almashuv kursi ta’siri ostida shakllandi. SHunga muvofiq, 2012 yilda so‘mning almashuv kursi funt sterlingga nisbatan 14,4 foizga, evroga nisbatan 11,9 foizga, yapon ienasiga nisbatan 2,2 foizga va xitoy yuaniga nisbatan 12,2 foizga pasaydi.

O'xshashlar

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining trast va forfeyting operatsiyalari

Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari