Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari 2 - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari 2

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

203 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari Reja: 1. Valyuta va valyuta kursi tushunchasi. 2. Valyuta munosabatlari va valyuta operatsiyalari. 3. Xalqaro valyuta konunchiligi. O’zbekiston Respublikasi valyuta konunchiligi. 4. Tijorat banklari tomonidan valyuta operatsiyalarini o’tkazish tartibi. 5. Xedjerlash va uning valyuta munosabatlarini tashkil qilishdagi roli. 6. Tijorat banklari tomonidan mijozlarni chet el valyutasida kreditlash 7. Xalqaro hisob-kitoblar va uning respublika tijorat banklari tomonidan ishlatiladigan asosiy shakllari.

Tayanch iboralar: Valyuta, tizim, ko’rs, kross, spot, forvard, optsion, arbitraj, svop operatsiyalari, xalqaro hisob-kitoblar, Veksel, akkkreditiv, inkasso, halqaro kreditlar, aktsept krediti, firma krediti, import va eksport operatsiyalari. Valyuta va valyuta kursi tushunchasi. Valyuta - jahon bozorida, davlatlar orasida pul vazifalarini bajaruvchi, davlatlarni milliy pul birliklari. Masalan, Amerika ko’shma Shtatlarini «dollari», Buyuk Britaniya «funt tserlingi», Kanada «dollari», Frantsiya «franki», Germaniya «markasi» va shu kabilar. Mazko’r dalatlar milliy pul birliklari o’zlarida, xar biri uchun, milliy valyuta hisoblanadi. Muayyan bir davlat ichki bozoriga nisbatan olingan boshqa davlatlarni milliy valyutalari xorijiy valyutalar deb ataladi. Masalan, AkSh dollari, Buyuk Britaniya funt tserlingi, Germaniya markasi, Shveytsariya franki va boshqa shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar O’zbekiston Respublikasida xorijiy valyutalar bo’ladi. O’z navbatida, O’zbekiston «so’m»i bu davlatlar uchun xorijiy valyuta bo’ladi. Rus iqtisodchi olimi V.S. Safonovning ta’rifiga ko’ra, “currency” atamasi banknotalar va tangalar ko’rinishidagi pullar ma’nosini anglatadi. Xorijiy valyuta uchun foreign currency atamasi ishlatiladi. Jahon valyuta bozori – bu foreign currency exchange market dir, yoki oddiy qilib aytganda, FOREX. Valyutalarning turli klassifikatsiyasi mavjud bo’lib, asosan ularni uch guruhga ajratishadi. Bular jahon valyuta bozorining barcha segmentlarida hech qanday cheklovlarsiz amal qiladigan valyutalardir. Ular cheklanmagan miqdorda va turli joriy va muddatli bitimlar bo’yicha to’liq konvertirlana oladilar. Bunday turdagi valyutalar ichida katta beshlikni ajratib ko’rsatish lozim. Ularga AQSh dollari (USD), Yevro (EUR), Shveytsariya franki (ChF), Yaponiya ienasi (JPY) va Angliya funti (GBP) kiradi.

Asosiy valyutalarga shuningdek, Kanada dollari (CAN) va boshqa bir nechta valyutalar (masalan, Avstraliya dollari AUD) ham kiritiladi. Valyutalarning mazkur sirasiga Irlandiya, Singapur, Gretsiya, Shvetsiya, Daniya, Oman, Quvayt, Hindiston kabi davlatlar valyutalari kiritiladi. Bu valyutalar bo’yicha doimo kotirovkalar mavjud, biroq ba’zida operatsiyalar miqyosi, muddatli bitimlar bozori bo’yicha (agar u umuman mavjud bo’lsa) katta cheklovlarning bo’lishi ehtimoli bor; shuningdek, muayyan davlatlar tomonidan ularning keng savdosiga qarshi qonuniy cheklovlar ham o’rnatiladi. Mazkur guruhga Indoneziya, Tailand, Gonkong, Malayziya, Vetnam, Fillipin kabi mamlakatlar valyutalarini kiritish mumkin. Hozirgi kunda yangi paydo bo’luvchi bozorlar valyutalari ham yuzaga keldi. Bular Chexiya, Slovakiya, Polsha, Rossiya, Janubiy Amerika va JAR mamlakatlari pul birliklaridir. 2016 yilda ham valyuta siyosati inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlarini inobatga olgan holda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi va ichki bozorlardagi raqobatbardoshligini mustahkamlash vazifalaridan kelib chiqib yuritildi. Ushbu maqsadlarga erishishda 2016 yil davomida so’mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi bosqichma-bosqich devalvatsiya qilib borildi. Natijada 2017 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, milliy valyutaning 2016 yil boshidagi almashuv kursiga nisbatan devalvatsiya darajasi 15 foizni tashkil qilib, so’mning AQSh dollariga nisbatan rasmiy almashuv kursi 3231,48 so’m/AQSh dollarini tashkil etdi. Shuningdek, valyutani tartibga solish va valyuta nazorati sohasiga doir chora- tadbirlar izchillik bilan amalga oshirildi va bu borada asosiy e’tibor eksport operatsiyalari bo’yicha valyuta tushumining to’liq, o’z vaqtida kelib tushishini ta’minlash hamda vakolatli banklarning valyuta resurslarini ko’paytirishga qaratildi. Mamlakatimiz tashqi savdo operatsiyalarining asosiy qismi AQSh dollarida amalga oshirilishini inobatga olib, so’mning boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan

almashuv kurslarini belgilashda operatsion mo’ljal sifatida so’mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursidan foydalanildi. Shunga muvofiq, so’mning AQSh dollaridan tashqari boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslari ushbu valyutalarning tashqi valyuta bozorlaridagi AQSh dollariga nisbatan kurslari dinamikasi va ichki valyuta bozorida so’mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi ta’siri ostida shakllandi. jadval Valyutalarning xalqaro amaliyotda belgilanishi 45 AUD Avstraliya dollari BRL Braziliya reali BYR Belorussiya rubli CAD Kanada dollari CHF (SFR) Shveytsariya franki CNY Xitoy yuani (renminbi) EUR Evro GBP (STG) Angliya funt sterlingi ILS Isroil shekeli INR Hindiston rupiyasi JPY Yaponiya ienasi KZT Qozog’iston tengesi MXP Meksika pesosi NZD Yangi Zelandiya dollari RUR Rossiya rubli SGD Singapur dollari TRL Turkiya lirasi UAH Ukraina grivnasi USD AQSh dollari UZS O’zbekiston so’mi Jahon amaliyotida moliyaviy bozorlar faoliyatida standartlashtirish xalqaro tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan, lotin tilidagi uchta harfdan iborat valyutalarning quyidagi belgilanishlari qabul qilingan bo’lib, ular xalqaro va

mahalliy amaliyotda keng qo’llaniladi (ISO 4217 standarti – International Organization for Standartization): O’z navbatida, 2016 yilda so’mning hamkor davlatlar va boshqa asosiy xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kursining qadrsizlanishi mamlakatimiz eksport qiluvchi korxonalari raqobatbardoshligining 2014-2015 yillardagi kuchsizlanishidan keyin tiklanishiga xizmat qildi 46 . Jahon amaliyotida qabul qilingan tartibga asosan, barcha davlatlarni milliy valyutalari 3 xarf bilan belgilanadi. Bu xarflarni boshidagi 2-tasi mamlakatni, so’ngi 3-chisi esa valyuta nomini bildiradi. Masalan, USD - AkSh dollari, ya’ni US - ko’shma Shtatlar, D - dollar yoki GBP - Buyuk Britaniya funt tserlinigi, GB - Buyuk Britaniya, P - (point) funt tserling va shu kabi. Qavslar ichidagi valyutalarning belgilanishi SWIFT tizimi foydalanuvchilari tomonidan qabul qilingan kodirovka bo’yicha amalga oshiriladi. Qisqacha aytganda, banklar tomonidan foydalaniladigan mazkur axborot tizimi xizmat xabarlarining xavfsiz yetkazilishini ta’minlaydi. Ba’zi bir davlatlarni milliy pul birliklarini, mazkur dalatlarda valyuta munosabatlari borasida mavjud va xarakatda bo’lgan qonun qoidalarga asosan, xorijga chiqishi va u erda muomalada bo’lishi chegaralanadi. Shunga ko’ra, muomaladagi valyutalar turli maqomlarga, ya’ni erkin muomalada yuradigan, muomalasi qisman va butunlay cheklangan, yopik yoki ekzotik valyutalarga bo’linadi. Ekzotik valyutalar toifasiga quvayt «dinori», Grek «draxmasi» va shu kabilar kiradi. Joriy konversion operatsiyalari uchun spot almashuv kursi qo’llaniladi. Spot kursi joriy valyuta kursi hisoblanadi va u doimo gazetalar sahifalarida, axborot agentliklari ekranlarida e’lon qilib turiladi. Bank amaliyotida valyutalar kurslarining quyidagi belgilanishlari amal qiladi: masalan, AQSh dollarining Shveytsariya frankiga nisbatan kursi - USD/ChF kabi, dollarning rublga nisbatan kursi - USD/RUR kabi belgilanadi, va aksincha,

yevroning dollarga nisbatan kursi - EUR/USD, funt sterlingning dollarga nisbatan kursi - GBP/USD kabi belgilanadi. Mazkur belgilanishlarda chap tomonda kotirovka asosi (baza valyutasi yoki asosiy savdolanadigan valyuta), o’ng tomonda kotirovka valyutasi yoki kotirovkalanadigan valyuta (shu jumladan, kontrvalyuta atamasi ham qo’llaniladi) Bu yozuv bir birlik baza valyutasiga nisbatan kotirovkalanadigan valyutaning mos keladigan miqdorini anglatadi (ya’ni 1 Amerika dollari uchun 1,7525 Shveytsariya franki). Nominal almashuv kursi - Markaziy bank tomonidan valyuta bozorini tartibga solish borasida olib borilgan chora-tadbirlar natijasida so’mning almashuv kursi belgilangan maqsadli koridor doirasida bo’ldi. 2008 yilda AQSh dollarining so’mdagi nominal qiymati yil boshidagi 1290 so’mdan 1393 so’mga yetdi. Kross-kurs (cross-rates) bu - ikki valyuta o’rtasidagi ayirboshlash kursidir, AQSh dollari bundan mustasno. Kross-kurs bo’yicha eng faol konversion operatsiyalar bozoriga yapon ienasiga nisbatan yevro EUR/JPY, yevroga nisbatan funt sterling EUR/GBP, Shveytsariya frankiga nisbatan yevro EUR/ChF va boshqa valyutalar kurslari kiradi. Kross-kurslarga shuningdek, rublning (dollardan tashqari) boshqa valyutalarga nisbatan kurslarini EUR/RUR, GBP/RUR ham kiritish mumkin. Savdo hajmi uncha katta bo’lmagan valyutalar bo’yicha kross- kurslarni yaxlit tarzda olish ba’zida mushkul bo’ladi, bunday vaziyatda bitimlarni AQSh dollari orqali amalga oshirish qo’l keladi. Umuman olganda, kross-kurslar bilan bo’ladigan savdo hajmi salmoqli miqyosga ega emas va ularning ulushi 10% ni tashkil qiladi, dollardagi kotirovkalar bo’yicha aylanmalarning ulushi esa mos ravishda 90% dan iborat.

Kross-kurslarning xususiyatli jihatlaridan biri shundaki, valyutalar o’rtasidagi kurslarning kotirovkasi qaysi bank kotirovkani o’tkazishiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Aytaylik, funt sterling va yapon ienasi o’rtasidagi kross-kurs uning Britaniya banki yoki Yaponiya banki kotirovkalashiga qarab turlicha bo’ladi. Masalan, Londonda Barclays Bank funtning ienaga nisbatan to’g’ri kotirovkasini 100 iena uchun JPY/GBP = 0,5990 funt ko’rinishida amalga oshirishi mumkin, shu bilan bir vaqtda Tokiodagi bank 1 funt sterling uchun GBP/JPY = 166,94 iena ko’rinishida ienaning funtga nisbatan to’g’ri kotirovkasini beradi. Jahonning asosiy kross-kurslari Reyter WX= agentligining sahifalarida to’g’ri va teskari kotirovkalar ko’rinishida taqdim qilinadi va doimiy ravishda avtomatik tarzda bir necha daqiqada joriy to’g’ri dollar kursi asosida yangilanib turadi. Valyuta kurslari kotirovkasi to’g’ri va teskari turlarga bo’linadi. To’g’ri kotirovka - bir birlik xorijiy valyuta uchun zarur bo’ladigan milliy valyuta miqdori. Odatda ko’pincha valyutalar Amerika dollari bilan solishtiriladi: 1 AQSh dollariga to’g’ri keladigan milliy valyuta miqdori (bu yerda dollar bazaviy valyuta hisoblanadi). To’g’ri kotirovka sifatida jahondagi ko’pgina valyutalarning dolllarga nisbatan kursi rasmiy ravishda kotirovka qilinadi -USD/ChF, USD/RUR, USD/JPY, USD/CAD va h.k. Yevro hududiga kiruvchi mamlakatlarning valyutalari ham yevroga almashtirilguniga qadar kurslari dollarga nisbatan to’g’ri kotirovka bo’yicha belgilangan (USD/DEM, USD/FRF, USD/ITL va b.). Odatda teskari kotirovkadan kam foydalaniladi. Funt sterlingning bazaviy valyuta sifatida kotirovkalanishining sababi bu ingliz funtining Britaniya imperiyasi davridan beri asosiy jahon valyutasi bo’lib kelishidadir. XX asr boshlarida boshqa mamlakatlar, shu jumladan AQSh ham o’z valyutalarini funt sterlingga solishtirganlar.

O’sha davrlardan buyon funt sterlingning dollarga bo’lgan kursini “telegraf kursi” yoki “keybl” (cable) deb atalib kelingan. Mazkur an’ananing ildizlari shunga borib taqaladiki, XX asr boshlarida birja kotirovkalari, shuningdek, Buyuk Britaniya va AQSh o’rtasidagi hisob-kitoblar okean tubidan o’tkazilgan sim (cable) orqali telegraf xabarlari vositasida amalga oshirilgan. Jahon bozorlarida asosiy valyuta juftligi bo’lib AQSh dollarining yevroga kotirovkasi hisoblanadi, xalqaro muomalada uning ulushi 2001 yilda taxminan 30%ni tashkil qilgan. Keyingi o’rinlarda dollar/iena (20%), funt sterling/dollar (11%) va dollar/Shveytsariya franki (5%) turadi. Valyuta munosabatlari va valyuta operatsiyalari. Valyuta bilan birgalikda, halqaro valyuta munosabatlari tushunchasi mavjud. Valyuta munosabatlari - bu, valyutani jahon xo’jaligida funktsional amal qilish jarayonida va halqaro aloqalar sohasiga xizmat ko’rsatuvchi o’ziga xos pul munosabatlarini yig’indisidir. Valyuta munosabatlari jahon valyuta tizimini asosi bo’lib xizmat qiladi. Valyuta munosabatlarining axvoli quyidagilarga bog’liq bo’ladi: -milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga; -siyosiy axvolga; -jahon bozorida davlatlar aro munosabatlar borasidagi muammolarga va bunday muammolarning rivojlanish tendentsiyalariga. Jahon valyuta bozoridagi moliyaviy vositachilar nafaqat o’z mijozlarini topshiriqlariga muvofiq, balki o’z tashabbuslari bilan va o’z manfaatlarida ham operatsiyalarni amalga oshiradilar. Valyuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining xuquqiy asoslari bo’lib, xalqaro kelishuvlar va davlatning ichki qonun va qoidalari xisoblanadi. “Bugungi zamonaviy holatlarda banklar faoliyatda uchrashi kuzatilayotgan holatlardan biri bu valyuta operatsiyalari bilan bog’liq risklarni tashqi iqtisodiy

ko’rsatgichlar bilan uzviy bog’liqligidir”, deb ukrainalik olimalar o’zlarining iqtisodiy taxlillarida keltirib o’tganlar. 47 Valyuta munosabatlarining axvoli quyidagilarga bog’liq bo’ladi: -milliy va jaxon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga; -jaxon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolarga va bunda muammolarning rivojlanish tendentsiyalariga. Valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga chiqadi. Rezident shaxslar – bu muayyan davlat xududida yashayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan xamda shu davlatning fuqarosi bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslardir. Norezident shaxslar - bu muayyan davlat xududida yashayotgan va faoliyat ko’rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo’lmagan yuridik va jismoniy shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va kompaniyalarining filiallari va shu kabilar. Tovarlar, xizmatlar, kapital va ish kuchining bir mamlakatdan boshqa mamlakatga pul oqimi yordamida o’tishi bu harakatlarni yo’lga qo’yish va tartibga solishni taqozo etdi. Tarixan oldin halqaro huquq me’yorlarini hisobga olgan, milliy qonunchilik bilan mustahkamlangan milliy valyuta tizimlari vujudga kelgan. Milliy valyuta tizimi nisbatan mustaqil bo’lib, milliy chegaradan chiqsa ham, mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. (1-chizma).

Milliy valyuta tizimi valyuta munosabatlarini tashkil etishning halqaro kelishuvlar bilan mustahkamlangan shakli, ya’ni jahon valyuta tizimi bilan uzviy bog’liqdir. Halqaro valyuta tizimi XIX asrning o ’ rtalariga kelib shakllangan . Jahon valyuta tizimi faoliyatining xususiyati va barqarorligi , uning tamoyillari jahon xo ’ jaligining tarkibiga , kuchlar nisbati va ilg ’ or mamlakatlar manfaatlariga qanchalik to ’ g ’ ri kelishiga bog ’ liq bo ’ ladi . Bu shartlar o ’ zgarishi bilan jahon valyuta tizimining davriy inqirozi vujudga kelib , uning barbod bo ’ lishi va yangi valyuta tizimining hosil bo ’ lishi bilan yakunlanadi . Tijorat banklari , milliy , xududiy va jaxon valyuta bozorlarida nafaqat o ’ z manfaatlari , balki , birinchi navbatda o ’ z mijozlari manfaatlarining ximoyachisidir . Jaxonning yirik tijorat banklari , o ’ z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish , ularning moliyaviy manfaatlarini ximoya qilish va o ’ z tijorat maqsadlarida jaxon moliya bozorining yirik markazlarida o ’ z filiallarini ochganlar . Tijorat banklarining o ’ zlarida va mijozlarida turli sabablarga ko ’ ra xamda turli maqsadlarda xorijiy valyutaga extiyoj paydo bo ’ ladi .

Konversion operatsiyalar - bu valyuta bozori agentlarining bir mamlakat valyuta birligining boshqa mamlakat valyutasiga kelishilgan kurs asosida o ’ zaro kelishilgan summalarga muayyan muddatlarga hisoblangan holda ayirboshlashdan iborat bitimlaridir . Yuridik jihatdan konversion operatsiyalar valyutalar oldi-sotdisi bitimlari hisoblanadi. Ingliz tilida konversion operatsiyalarga nisbatan Foreign Exchange Operations (qisqacha forex yoki FX) atamasi qabul qilingan. Konversion operatsiyalar muddatlariga qarab 2 guruhga ajratiladi: ♦ Spot turidagi operatsiyalar, yoki joriy konversion operatsiyalar; ♦ Forvard yoki muddatli konversion operatsiyalar. Ikki guruh konversion operatsiyalar o’rtasidagi farq valyutalash sanasida mujassamlashgan. Xalqaro amaliyotda qabul qilinishi bo’yicha, joriy konversion operatsiyalar spot shartlari asosida, ya’ni bitim tuzilgan kundan keyingi 2-ish kuniga valyutalash sanasi bilan amalga oshiriladi. Joriy konversion operatsiyalar xalqaro bozori spot-bozor (spot market) deb yuritiladi. Bitim kontragentlari uchun spot hisob-kitoblari shartlari juda qulaydir: joriy va keyingi kun davomida zarur hujjatlarni ko’rib chiqish, bitim shartlarini bajarish uchun kerak bo’lgan to’lov topshiriqnomalarini rasmiylashtirib olish mumkin. Rossiyada va bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda konversion operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblarni olib borishning o’ziga xos amaliyoti qo’llaniladi. DollarDrubl bozorida joriy (yoki kassa atamasi qo’llaniladi) bitimlar “bugun” (today), “ertaga” (tomorrow) va kam hollarda spot valyutalash sanalari bilan tuziladi. “Bugun” valyutalash sanasi bilan tuziladigan bitimlar butun ish kuni davomida tuzilishi mumkin, chunki kech kirgunga qadar dollarda va rublda naqdsiz pul o’tkazmalarini amalga oshirish mumkin (Nyu-York bilan Moskva o’rtasida sakkiz soatlik farq mavjudligi sababli tugash vaqti Moskvada kechqurunga to’g’ri keladi).

Shunday qilib, jahon amaliyotidan farqli ravishda Rossiya valyuta bozorida “bugun” valyutalash sanasi bilan bo’ladigan bitimlarni dollar Drubl joriy konversion operatsiyalari guruhiga kiritiladi. Dollarning Kanada dollari bilan bo’ladigan joriy konversiyalari (USD □ CAD) uchun valyutalash sanasi ertangi kun hisoblanadi (value tomorrow), chunki AQSh va Kanada hududiy jihatdan bir-biriga yaqin joylashgan. Bir qator “ekzotik” valyutalar uchun ham shu xususiyat xosdir. Forvard (muddatli) operatsiyalari (FX forward operations yoki qisqacha FWD) - bu valyutalarni avvaldan kelishilgan kurs bo’yicha ayirboshlash bitimlaridir, bu bitimlar bugun tuziladi, biroq valyutalash sanasi (ya’ni shartnomaning bajarilishi) kelajakdagi muayyan sanaga qoldirilgan bo’ladi. Svop (ingl. “swap”, “swop”) - almashuv, almashtirish ma’nosini bildiradi. Svop operatsiyasi - bu hisob-kitob sanalari turlicha bo’lgan, taxminan teng hajmdagi xorijiy valyutaning bir vaqtning o’zida sotilishi va sotib olinishidir. Svop valyuta operatsiyasi bo’lib, valyutaning “spot” shartlari asosida, milliy valyuta evaziga sotib olinishi va keyinchalik uni qayta sotilishini ko’zda tutadi. Demak, svop operatsiyasi - bu valyutaning miqdor jihatidan teng summalarga, ular bo’yicha hisob- kitoblarni turli sanalarda amalga oshirish sharti bilan, bir vaqtning o’zida sotib olinishi va sotilishidir. Qisqacha aytganda, svop bu, valyutani so’nggi sotuv kafolati bilan vaqtinchalik sotib olishdir. Amaliyotda svop, bir vaqtning o’zida valyuta almashuvi bilan bog’liq ikki alohida kontraktning imzolanishini ko’zda tutadi. Bu shartnomalar qarama-qarshi yo’nalishlar va turli hisob-kitob sanalariga ega. Mazkur shartnomalarning biri bo’yicha birinchi valyuta ikkinchi valyuta hisobiga, ma’lum bir sanada yetkazib berish sharti bilan sotib olinadi. Ikkinchi shartnoma bo’yicha esa birinchi valyuta ikkinchi valyutaga, boshqa sanada yetkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi. Svop valyuta operatsiyalarini ko’p hollarda banklar amalga oshiradi. Bunda ikki bank o’rtasida ikki valyuta bilan almashuv ma’lum bir davrda bo’lib, shartnoma oxirida dastlabki valyutalar banklarga qaytariladi. Valyutalar bilan almashuv bir vaqtning o’zida tuziladigan, ammo valyutalarni turli sanalarda

yetkazib berilishi ko’zda tutilgan ikki qarama-qarshi shartnoma shaklida amalga oshiriladi: “spot” bir shartnoma bo’yicha va “forvard” boshqa shartnoma bo’yicha. Buning natijasida ikkala bank ham “spot” shartlari asosida sotib olingan valyutani, to u “forvard” shartlari asosida sotilgunga qadar o’z ixtiyoriga oladi. Valyuta svopi (Foreign exchange swap) – bu bir xil summadagi va turli valyutalash sanalaridagi ikki qarama-qarshi konversion bitimlarning kombinatsiyasidir. Svopda muddati eng yaqin bo’lgan bitimning bajarilish sanasi valyutalash sanasi hisoblanadi, chunonchi, uzoq muddatdagi qarama-qarshi bitimning bajarilish sanasi esa svopning yakunlanish sanasi bo’ladi. Valyuta svopi bitimlarining katta qismi 1 yilgacha bo’lgan muddatga tuziladi. Riskli pozitsiyalarni ochishni nazarda tutadigan arbitraj operatsiyalardan farqli o’laroq, bir qator konversion operatsiyalar bank hisobidan emas, balki mijoz hisobidan va uning talabi bilan amalga oshiriladi, bular mijoz konversiyalaridir. Mijoz konversiyalarini amalga oshirish tartibi ikki – ichki va tashqi konversiyani o’tkazishni nazarda tutadi. Xalqaro valyuta konunchiligi. O’zbekiston Respublikasi valyuta konunchiligi. Xar qanday davlatda valyuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga solinadi. Bunday tartibga solish albatta turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi xududida valyuta munosabatlarini tartibga solish maqsadida 2003 yilda «O’zbekiston Respublikasi xududida valyuta munosabatlarini tartibga solish qonuni» va 1994 yil oktyabr oyida «So’mni ichki konvertatsiyasi haqida qonun» qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar xarakatidan kelib chiqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tashki iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi O’zbeksiton Respublikasi Markaziy bankining bir qator me’yoriy xujjatlari va yo’riqnomalari mavjud. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 11 aprelda qabul qilingan “Pul muomalasini mustahkamlash va so’m-kupon xarid qobiliyatini

oshirishning kechiktirib bo’lmaydigan chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori pul muomalasini barqarorlashtirish, so’mning xarid qobiliyatini oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishda muhim tadbir bo’ldi. Ushbu qarorga muvofiq, 1994 yil 15 apreldan boshlab O’zbekiston Respublikasi hududida Rossiya banki banknotalarining muomalada bo’lishi hamda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan turli to’lovlarga qabul qilinishi ta’qiqlab qo’yildi. Respublika hukumati tomonidan ko’rilgan choralar natijasida pul muomalasi va iste’mol bozoridagi salbiy jara¸nlar to’xtatildi, to’liq qiymatli milliy valyutani joriy etish uchun sharoitlar yaratildi. Valyuta jarayonlarini tartibga solish, valyuta chegaralanishlarini va soliqlarni hisobga olmagan holda, zamonaviy sharoitda valyuta kurslarini tartibga solish bilan bog’liq bo’lib qolgan. Xar qanday davlatda pul tizimi bo’lganligi sababli, valyuta tizimi xam mavjud. Valyuta tizimi - bu, davlatlar aro kelishuvlar va shartnomalar bilan belgilanadigan halqaro valyuta munosabatlarni tashkil etishni davlat-xuuqiy shaklidir (Berjanov S.A.). Yoki, valyuta tizimi – bu, xo’jalik aloqalari baynalminallashuvi asosida tarixan shakllangan valyuta muomalasi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Valyuta tizimini moxiyati, tashkiliy shakllari va roli jamiyatning iqtisodiy tizimi bilan belgilanadi. Maxsus adabiyotlarda valyuta tizimlarini 3 hil ko’rinishi farqlanadi, ya’ni milliy, jahon va xududiy. Milliy valyuta tizimi va uni elementlari. Milliy valyuta tizimini qonuniy asosda belgilangan elementlari quyidagilardan iborat: 1.milliy valyuta va uni nomi; 2.milliy valyuta paritetini aniqlash; 3.milliy valyuta konvertatsiya shart-sharoitlari; 4.milliy valyuta kursi rejimi; 5.halqaro muomala kredit qurollari turlari va ulardan foydalanish tartibi; 6.halqaro zaxira aktivlari komponentlari orasidagi nisbatni aniqlash;

7.mamlakat halqaro hisob-kitoblarini chegaralash (reglamentatsiya); 8.milliy valyuta va oltin bozori faoliyatini rejimi; 9.valyuta chegaralanishlarni o’rnatilish tartibi; 10.valyuta munosabatlariga xizmat ko’rsatuvchi va ularni tartibga soluvchi milliy organlar maqomi. Jahon valyuta tizimi - bu, davlatlararo kelishuvlar bilan mutsaxkamlangan jahon bozori rivojlanishi asosida, halqaro valyuta munosabatlarini tashkil etish shaklidir. Uning asosi bo’lib, shu tizimga kirayotgan xar qanday davlatni milliy valyuta tizimini tashkil etilishini davlat-huquqiy shakli va valyuta mexanizmi hisoblanadi. Jahon valyuta tizimi, milliy valyuta tizimi singari, o’z ichiga bir nechta elementlarni olgan. Ular milliy valyuta tizimi elementlari bilan yaqindan o’zaro bog’liq bo’lib, quyidagilardan iborat: 1.halqaro hisob-kitob birligining nomi (SDR, EVRO); 2.valyuta paritetlarini soddalashtirilgan (unifikatsiya qilingan) rejimi; 3.valyutalar konvertabelligining shartlari; 4.valyuta kurslari rejimining chegaralanishi (reglamentatsiyasi); 5.halqaro muomala kredit qurollaridan foydalanishni soddalashtirilgan tartibi; 6. halqaro valyuta likvidligi tarkibiy tuzilishini aniqlash; 7.halqaro muomala kanalini ishonch qozongan vositalar bilan etarli miqdorda to’ldirish mexanizmini cheklanishi (reglamentatsiyasi); 8.halqaro hisob-kitoblar asosiy shakllarini soddalashtirish (unifikatsiyasi); 9.valyuta chegaralanishlarni davlatlar aro tartibga solinishi; 10.jahon valyuta va oltin bozorlari faoliyat rejimlarini belgilash; 11.davlatlar aro valyuta munosabatlarini tartibga solib turuvchi organlar maqomi. Xududiy valyuta tizimi - bu, xududiy birlashma a’zosi bo’lmish davlatlarning dalatlar aro kelishuvlar bilan mutsaxkamlangan valyuta munosabatlarini tashkil etish shaklidir.

Zaxira (rezerv) valyuta - bu, jahon savdosida o’rin egallagan mamlakatlar milliy valyutasi bo’lib, u halqaro to’lov muomalasiga xizmat ko’rsatish uchun va baholar belgilashda, hamda boshqa davlatlar markaziy banklarida valyuta zaxiralari sifatida saqlash maqsadida ishlatiladigan valyutadir. Tijorat banklari tomonidan valyuta operatsiyalarini o’tkazish tartibi. Xar qanday tashqi iqtisodiy faoliyatda moliya-valyuta operatsiyalarini o’tkazishga litsenziyalar asosan Moliya vaziriligi va Markaziy bank tomonidan mamlakatimizdagi va xorijiy banklarga, moliya muassasalariga beriladi. Ular moliya-kredit muassasalariga mamlakat ichida va uning tashqarsida chet el valyutasi bilan opreatsiyalarni amalga oshirish, xorijiy moliya-kredit muassasalariga esa ichki bozorda yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat ko’rsatish huquqini beradi. Har qanday tashqi iqtisodiy bitim valyuta ayirboshlash va valyuta operatsiyalari orqali amalga oshiriladi. Olish - sotish bitimi hisoblanar ekan, demak, mamlakatning jahon bozoridagi faoliyati natijalari provardida xorijiy valyuta tushumlari va xarajatlarida ifodalanadi. Shuning uchun ham to’lov balansi – u bir tomonida chetdan barcha tushumlar, ikkinchi tomonida esa, chetga chiqaradigan barcha to’lovlari ko’rsatilgan hujjatdir. Valyuta operatsiyalarini o’tkazishda banklar turli risklarga duch keladilar. Birinchi navbatda ular alohida valyuta bo’yicha qoplanmagan bitimlar, ya’ni uzun va qisqa pozitsiyalar bilan bog’liq bo’ladi. Bo’lishi mumkin bo’lgan risklardan chetlanish maqsadida davlat valyuta operatsiyalari ustidan nazorat o’rnatadi va ularni tartibga soladi. Buning zaruriyati valyuta operatsiyalaridan bo’lgan yo’qotishlar tufayli bir necha yirik banklarning bankrotlikka uchrashidan kelib chiqdi. Valyuta munosabatlarini tartibga solishni har bir mamlakat o’ziga xos yondashuvni qo’llab, uni o’z iqtisodiy manfaatlariga moslashtiradi. Valyuta- kredit va moliya siyosatlari shaklidagi davlatlararo miqyosda tartibga solish qo’yidagi sabablardan kelib chiqadi:

1. Milliy iqtisodiyotlarning (valyuta-kredit va moliya munosabatlarini hisobga olgan holda) o’zaro bog’liqligining kuchayishi; 2. Xo’jalik munosabatlarining erkinlashuvi sharoitida bozor va davlat tomonidan tartibga solish o’rtasidagi nisbatning bozor foydasiga o’zgarishi; Jahon maydonida kuchlar nisbatining o’zgarishi, AQShning mutlaq rahbarligi, hamkorlik va raqobatchilikning uch markazi (AQSh, g’arbiy Evropa va Yaponiya) ning hukmronligi bilan almashdi. Bundan tashqari, yosh raqobatchilar - yangi sanoat (industrial) davlatlar vujudga keldi. 3. Jahon valyuta - kredit va moliya bozorlarining yirik masshtablari. Bu bozorlar valyuta kurslari va foiz stavkalarining tebranishlari, neftga oid davriy shoklar; birja, Tijorat banklarining kredit-depozit valyuta operatsiyalari - bu erkin pul mablag’larini joylashtirish, shuningdek, turli muddatlarda muayyan foiz asosida xorijiy valyutalarda etishmaydigan mablag’larni jalb qilish bo’yicha qisqa muddatli (1 kundan 1 yilgacha) operatsiyalarning yig’indisidir. Mazkur operatsiyalar banklar va kompaniyalarning qisqa muddali likvidligini ta’minlaydi va daromad olish maqsadiga xizmat qiladi. Ingliz tilida bunday operatsiyalar bir atama bilan pul bozori operatsiyalari (Money Market Operations, yoki qisqacha MM) deb nomlanadi. Pul bozori operatsiyalari da quyidagi bitim turlari farqlanadi: - Mablag’larni joylashtirish bo’yicha - xorijiy valyutada kreditlash. Unga kreditlar mos keladi; - Mablag ’ larni jalb qilish bo ’ yicha - xorijiy valyutada qarz olish . Unga depozitlar to’g’ri keladi. - Real xalqaro va mahalliy amaliyotda pul bozorining banklararo ssuda operatsiyalarida « depozitlar » atamasi ishlatiladiki , ular quyidagilarga bo ’ linadi : - Jalb qilingan depozitlar va - Joylashtirilgan depozitlar. - Rossiyada ko ’ proq « banklararo kreditlar » atamasi ishlatiladi . qisqacha tarzda depozitlar DEPO yoki DP kabi belgilanishi mumkin .

Har bir kredit vaqt bo’yicha muayyan muddat yoki davomiylikka egadir. Kreditni joylashtirish (yoki jalb qilish) sanasi - valyutalash sanasi, qaytarilish sanasi esa kreditning tugashi deb nomlanadi. Muddatlari bo’yicha depozitlarning 3 ko’rinishi farqlanadi: Talab qilib olgunga qadar depozitlar - mablag’lar bankka noaniq muddatga joylashtiriladi. Biroq depozitning qaytarilishi (yoki summasining kamaytirilishi) uchun avvaldan (24 soat avval, 2 kun oldin va h.k.) xabar berish lozimligi sharti mavjud. Onkol depozitlar uchun pasaytirilgan suzib yuruvchi foiz stavkasi xususiyatlidir, u muayyan davr asosida (masalan, har hafta) ikki tomonning roziligi bilan o’rnatiladi; qisqa muddatli bir kunlik depozitlar. Ularga «overnayt» (o/n), «tom-nekst» (t/ n), «spot-nekst» (s/n) tipidagi bir kunlik depozitlar kiradi. Mazkur depozit turlaridan banklarning NOSTRO schetlari bo’yicha qisqa muddatli likvidligini tartibga solishda foydalaniladi. Qat’iy belgilangan muddatlardagi depozitlar. Odatda depozitlar standart muddatlarga 7 kun (1 hafta), 1, 2, 3, 6 oy va 1 yilga joylashtiriladi. Bu muddatlar «to’g’ri sanalar» (“straight dates”) nomini olgan. Amaliyotda depozit muddatini spot sanasidan hisoblash qabul qilingan, biroq ba’zida «ertaga» (from tomorrow), yoki hattoki «bugun» (from today) valyutalash sanasi sharti asosida joylashtiriladigan depozitlar ham uchraydi, masalan: ertadan bir haftalik depozit «tom-uik» (t/w). Valyutalash sanasining tanlanishi quyidagilarga bog’liqdir: - depozit valyutasi; - joylashtirish vaqti; - depozit valyutasi davlati va bank o’rtasidagi soatlar farqi. Foizlarni hisoblashda yildagi kunlar miqdoriga qarab 2 uslub farqlanadi: ♦ Xalqaro uslub, unda yildagi kunlar miqdori 360 kunga teng deb olinadi; ♦ Britaniyalik uslub, unga ko’ra bir yildagi kunlar soni 365 (kabisa yilida 366) kunga teng. Mazkur uslubdan quyidagi valyutalar uchun hisob-kitoblarni bajarishda foydalaniladi: funt sterling (GBP), Singapur dollari (SGD), Janubiy

Afrika rendi (ZAR) va gohida evro. Xalqaro amaliyotda foiz stavkasining 2 xil belgilanishi mavjud: O’nlik kasr soni ko’rinishida: masalan, 5.23% = 0.0523. Bu erda o’n mingdan bir ulush bir foizlik yoki baza punktini tashkil qiladi. Yuz baza punktlari bir foizga teng. Oddiy kasr ko’rinishida: masalan, 4-3/4%. Oddiy kasr ko’rinishidagi foiz 1/2 dan boshlanadi va kasrning kamayib borishiga qarab 1/64 gacha borishi mumkin. Biroq xalqaro pul bozorlarida foiz stavkalarining 1/2 dan 1/16 ulushigacha bo’lgan kotirovkalari keng tarqalgan. Odatda depozitlarning foiz stavkasi ikki tomonlama kotirovka ko’rinishida beriladi, masalan: Bu erda bid - kotirovkaning chap tomoni - jalb qilish stavkasi. Bid stavkasi bo’yicha kotirovkani amalga oshiruvchi bank mazkur davrda depozitga mablag’larni jalb qiladi; offer (yoki ask) - kotirovkaning o’ng tomoni - joylashtirish stavkasi. Offer stavkasi bo’yicha kotirovkani amalga oshiruvchi bank mazkur davr uchun pul mablag’larini joylashtirishni taklif qiladi. Ikkala usul ham bir xil ahamiyatga ega va butun dunyodagi valyuta dilerlari tomonidan foydalaniladi. Konversion operatsiyalar - bu valyuta bozori agentlarining bir mamlakat valyuta birligining boshqa mamlakat valyutasiga kelishilgan kurs asosida o’zaro kelishilgan summalarga muayyan muddatlarga hisoblangan holda ayirboshlashdan iborat bitimlaridir. Yuridik jihatdan konversion operatsiyalar valyutalar oldi-sotdisi bitimlari hisoblanadi. Ingliz tilida konversion operatsiyalarga nisbatan Foreign Exchange Operations (qisqacha forex yoki FX) atamasi qabul qilingan. Konversion operatsiyalar muddatlariga qarab 2 guruhga ajratiladi:

♦ Spot turidagi operatsiyalar, yoki joriy konversion operatsiyalar; ♦ Forvard yoki muddatli konversion operatsiyalar. Ikki guruh konversion operatsiyalar o’rtasidagi farq valyutalash sanasida mujassamlashgan. Xalqaro amaliyotda qabul qilinishi bo’yicha, joriy konversion operatsiyalar spot shartlari asosida, ya’ni bitim tuzilgan kundan keyingi 2-ish kuniga valyutalash sanasi bilan amalga oshiriladi. Joriy konversion operatsiyalar xalqaro bozori spot-bozor deb yuritiladi. Bitim kontragentlari uchun spot hisob-kitoblari shartlari juda qulaydir: joriy va keyingi kun davomida zarur hujjatlarni ko’rib chiqish, bitim shartlarini bajarish uchun kerak bo’lgan to’lov topshiriqnomalarini rasmiylashtirib olish mumkin. Joriy konversion operatsiyalari uchun spot almashuv kursi qo’llaniladi. Spot kursi joriy valyuta kursi hisoblanadi va u doimo gazetalar sahifalarida, axborot agentliklari ekranlarida e’lon qilib turiladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan kursining o’zgarashi natijasida yuzaga keladigan valyuta riskini tartibga solish maqsadida vakolatli banklar uchun ochiq valyuta pozitsiyalarining limitlarini belgilaydi. 49 Jumladan, har qanday xorijiy valyutaning bir turi bo’yicha ochiq valyuta pozitsiyasining limiti har bir operatsion kun yakunida vakolatli bank regulyativ kapitalining 10%idan ortmasligi kerak. Har bir operatsion kun yakunida ochiq valyuta pozitsiyalarining umumiy qiymati bank regulyativ kapitalining 20% idan oshib ketmasligi lozim. Xedjerlash va uning valyuta munosabatlarini tashkil qilishdagi roli. 70-yillarning boshidan barcha davlatlarning erkin suzadigan kurslar rejimiga o’tishi, tashqi iqtisodiy munosabatlar soxasida sezilarli salbiy oqibatlarga olib keldi. Boshqacha qilib aytganda, jaxon bozorida valyuta kurslarlarining erkin suzishi sharoitida iqtisodiy muvozanatsizlik kuchaydi. Valyuta tavakkalchiligi deganda, keng ma’noda, valyuta kurslarining tebranishi oqibatida tashqi iqtisodiy operatsiyalar natijalarini va tashqi iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lmish xo’jaliklar faoliyatlari natijasining o’zgarish

extimoli tushuniladi. Valyuta tavakkalchiligi ta’siri ostiga tashqi iqtisodiy munosabatlarning barcha sub’ektlari tushadi: davlat, banklar, savdo va sanoat kompaniyalari, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar. Valyuta kurslarining muvozanatsizligi xalqaro mexnat taqsimotiga salbiy ta’sir etadi, tovarlar va xizmatlar ekvivalent almashuvini qiyinlashtiradi, xalqaro savdo balansiga va xajmiga salbiy ta’sir etadi. Valyuta kurslarining muvozanatsizligi importyor va eksportyorlarni o’zlarining xorijdan sotib olish va xorijga sotish operatsiyalarini qisqartirishga majbur qiladi. Chunki, importyor va eksportyorlar valyutalarning yaqin vaqt ichidagi dinamikasini oldindan bila olmaydilar. Shuning uchun, masalan, importyor ma’lum bir tovarni o’zini valyuta xavf-xatariga qo’yib, chet davlatdan sotib olganidan ko’ra, o’z mamlakatida shunday ishlab chiqarilayotgan tovarni sotib olmog’i afzalroqdir. To’lovi kelgusida amalga oshishi ko’zda tutilgan, shartnoma tuzilish paytida ma’lum bir summada qayd etilgan xar qanday kredit operatsiyasi, shartnoma valyutasi ishtirokchi uchun xorijiy bo’lgan tarafning valyuta xavf-xatariga chalinadi Kreditor, o’zining xorijlik kontragentlariga kreditni bergan xolda, qiymatni ekvivalent miqdorda ololmaslik xavf-xatariga uchraydi. qarz oluvchi xam, agarda to’lov paytida qarz valyutasining kursi shartnoma tuzilgan sanaga nisbatan ko’tarilsa, zarar ko’rishi mumkin. Eksportyor va importyorlar, valyuta tavakkalchiligi bilan, tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirganda to’qnashadilar. Eksportyor, agarda u tovarlarni to’lovi kechiktirilgan xolda sotgan bo’lsa, va baxo valyutasi sifatida importyor valyutasi yoki uchinchi davlat valyutasi olingan bo’lsa, valyuta riskiga duchor bo’ladi. Agarda, baxo valyutasining kursi eksportyor milliy valyutasiga nisbatan pasaysa, unda eksportyor zarar ko’rishi mumkin. Shunday qilib eksportyor uchun valyuta xavf-xatari bo’lib, shartnomaning tuzilishidan to ijro etilgunga qadar davr ichida, baxo valyutasi kursining milliy valyutaga nisbatan pasayishi xisoblanadi. Demak valyuta tavakkalchiligi barcha tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog’liq shartnomalarga ta’sir etadi.

Importyor uchun valyuta tavakkalchiliklari quyidagi xolatlarda vujudga keladi: agarda, tovarlar, baxosi chet el valyutasida qat’iy belgilanib sotib olinayotgan bo’lsa. Bunda, agar chet el valyutasining kursi importyor valyutasiga nisbatan ko’tarilsa, unda importyor tomonidan sotib olingan tovarlar uchun xaq to’lashda, milliy valyutada ko’proq xarajat qilinishiga to’g’ri keladi. Shunday qilib, ko’rinib turibdiki, xech bir savdo shartnomai bir kun ichida amalga oshib, u bo’yicha to’lov xam bir kun ichida amalga oshmaydi. Shunga ko’ra, albatta, valyuta tavakkalchiligi shartnoma muddatiga to’g’ri proportsional ravishda ortib boradi. Valyuta arbitraji – bu, foyda olish maqsadida valyutalarning oldi-sottisi bilan bog’liq operatsiyalardir. Arbitraj 2 shaklda bo’ladi: a) valyuta arbitraji va b) foiz arbitraji. Valyuta arbitraji (frantsuzcha “arbitrage”) – bu, valyutaning, uning bir vaqtning o’zida sotilishini xisobga olgan xolda, valyuta kurslari farqlari sifatida foyda olish maqsadida, sotib olinishi. Oddiy valyuta arbitraji - bu, bir xorijiy valyuta va o’zbek so’mi bilan yoki ikki xorijiy valyutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir. Murakkab valyuta arbitraji – bu, ko’p turdagi valyutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir. Muvaqqat valyuta arbitraji – bu, ma’lum bir vaqt davomida valyuta kurslarining farqi sifatida foyda olishga karatilgan operatsiyadir. U o’z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi: -valyutaning birinchi spot kursi asosida sotib olinishi; -depozitning ochilishi; -valyutaning depozitda saqlanishi; -valyutaning depozitdan olinishi; -valyutaning ikkinchi spot kurs asosida sotilishi. Dilerlar bir oz boshqacha turdagi valyuta arbitrajini amalga oshirishlari xam mumkin. Ular birjada valyutani sotib olib, xorijiy bankka o’tkazadilar, xorijda bu valyutani naqd shakliga o’tkazib, qaytib o’z mamlakatiga olib kiradilar. O’z

mamlakatida bu valyutani ular ulgurji yoki chakana sotib oluvchilarga, ustiga qo’shimcha xaq qo’ygan xolda, erkin bozor (ko’cha) baxosida sotishlari mumkin. Arbitraj ko’p xollarda, spred shartnomalarining yakuni sifatida maydonga chiqadi. Spred shartnomasi, xamma vaqt, bir vaqtning o’zida, bir valyutaning sotib olinishi va boshqa bir valyutaning sotilishini ko’zda tutadi. Bunday valyutalar kurslari albatta, birgalikda, ammo turli sur’atlarda, ko’tariladi yoki pasayadi. Bunda, diler bir operatsiyada pul yo’qotishini va boshqa bir operatsiyada foyda olishini xisobga oladi. Fazoviy valyuta arbitraji – bu, turli valyuta bozorlarida (turli birjalarda), mazkur valyuta kursi farqlari xisobiga foyda olish maqsadida o’tkaziladigan operatsiyadir. Boshqacha qilib aytganda, bir vaqtning o’zida, bir birjada valyuta sotib olinadi va boshqa birjada shu valyuta, nisbatan yuqori kursda sotiladi. Fazoviy valyuta arbitraji o’z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi: 1. Birinchi spot kursi asosida valyutani sotib olish. 2. Sotib olingan valyutaning boshqa joyga o’tkazilishi. 3. Valyutaning ikkinchi spot kursi asosida sotilishi. 4. Valyutaning sotilishidan olingan pulni boshqa joyga o’tkazish. Foiz arbitraji - bu, turli valyutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida foyda olish maqsadida, xo’jalik sub’ektlarining (arbitrajyorlarning) o’z qisqa muddatli aktivlari va passivlari valyuta tarkibini tartibga solishga qaratilgan valyuta (konversion) va depozit operatsiyalarini o’zida mujassam etgan shartnomadir. Foiz arbitraji, bu, pul bozorida bir vaqtning o’zida pullarning ma’lum bir foizga olinishi va nisbatan yuqori foizga kreditga berilishi shaklida keng qo’llaniladi. Foiz arbitraji ikki shaklda ishlatiladi: a) forvardli qoplanish bilan va b) forvardli qoplanishsiz. Forvardli qoplanish bilan foiz arbitraji – valyutaning spot kursi asosida sotib olinishi, muddatli depozitga joylashtirilishi va shu vaqtning o’zida forvard kursi bo’yicha sotib yuborilishi. Foiz arbitrajining bu shakli valyuta xavf-xatarlaridan xoli. Bu operatsiya bo’yicha foyda manbai, forvard marjasi xajmi bilan belgilanadigan, valyutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida va valyuta risklarini

sug’urta qilish qiymati xisobiga olinayotgan daromadlar darajalarining farqi xisoblanadi. Erkin suzuvchi valyuta kurslari sharoitida valyuta kurslarining tebranishi, odatda turli valyutalar foiz stavkalari orasidagi farqlardan oshib ketadi. Bu esa, forvardli qoplanishsiz foiz arbitrajini o’tkazayotgan arbitrajyorlarga nafaqat foiz stavkalarining miqdoriga qarashga, balki valyuta kurslarining kutilayotgan o’zgarishiga qarashga majbur etadi. Bunda, valyuta kurslarining keskin ko’tarilishi, shartnomani forvardli qoplanishsiz foiz arbitrajiga aylantiradi. Valyuta chayqovi, lotincha “speculatio” – sinchiklab qidirish, kuzatish ma’nosini beradi. Valyuta chayqovi - bu, vaqt davomida valyuta kurslarining o’zgarishi natijasida yoki valyuta risklarini bilib, o’ziga qabul qilgan xolda turli bozorlarda foyda olish maqsadida o’tkaziladigan operatsiyadir. Valyuta chayqoviga, birinchi navbatda, naqdli va naqdsiz valyutalar kurslarining farqiga qilinayotgan o’yin kiradi. Bunda, so’mlarga naqdsiz erkin muomalada yuradigan valyuta sotib olinadi va u naqdli shaklga o’tkazilib, so’ng so’mlarga sotiladi. Tijorat banklari tomonidan mijozlarni chet el valyutasida kreditlash tartibi. Takror ishlab chiqarishni kengaytirish ist’emolini ta’minlash uchun ssuda kapitallarini mamlakatlar o’rtasida qayta taqsimlash. Ssuda kapitallari halqaro kredit mexanizmi orqali foydasi ko’proq, daromadlirok bo’lgan tarmoqlarga intiladilar. Horijiy kredit operatsiyalarining to’g’ri tashkil etilishi tijorat banklarining samarali faoliyat yuritishi uchun asos hisoblanadi. Xususan, kredit berish va uni belgilangan muddatda qaytarib olish, u bilan bog’liq xatarlar, ssudalar, muddati o’tgan yoki uzaytirilgan kreditlar bo’yicha hisob-kitob operatsiyalari, ssudalar bo’yicha zararlarni qoplash, zahira miqdori, banklararo kredit va markazlashtirilgan kreditlar buyicha operatsiyalar shular sirasiga kiradi.

Demak, horijiy kredit operatsiyalari - bu turli xil risklarga asoslangan muayyan mezonlarga qarab turkumlangan kreditlar miqyosidagi bank talablarining yig’indisidir. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarining kredit siyosatiga, ularning horijiy kredit operatsiyalari va uning sifatiga, undan foydalanish darajasiga katta e’tibor beriladi. Chunki, horijiy kredit operatsiyalarining to’g’ri tashkil qilinishi banklarning samarali faoliyat yuritayotganligidan dalolat beradi. Tijorat banklari horijiy kredit operatsiyalarini boshqarishning asosiy vazifalari qo’yidagilardan iborat bo’lishi, bank faoliyatida yuzaga keluvchi xatarlarni boshqarishda muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. Bular: > kredit xatari darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni aniqlash va ularni baholash; > ssudalarni xatar guruhlari bo’yicha tasniflash; > horijiy kredit operatsiyalarini kredit xatari, mijozlar tarkibi va ssudalar tarkibi bo’yicha ma’qullashtirish; > kredit xatarini prognoz qilish maqsadida qarz oluvchining kreditga layoqatlilik darajasini va uning moliyaviy ahvoli o’zgarishi ehtimolini aniqlash; > muammoli ssudalarni oldindan aniqlash; > yaratilayotgan zahiralarni etarliligini baholash va uni o’z vaqtida ta’minlab borish; > kredit qo’yilmalarini diversifikatsiya qilish, ularning likvidliligini va daromadliligini ta’minlash; > bankning kredit siyosatini ishlab chiqish va uni horijiy kredit operatsiyalarining sifatli tahliliga asoslangan holda yuritishdan iborat. Bank horijiy kredit operatsiyalari monitoringi - bu kredit resurslarini ratsional joylashtirish va undan samarali foydalanish hamda berilgan kreditlar va ular bo’yicha hisoblangan foizlarni o’z vaqtida undirib olishni ta’minlashga yo’naltirilgan bilimlar, uslublar va chora-tadbirlar majmuasidan iborat.

Bank horijiy kredit operatsiyalari monitoringi jarayoni to’rt bosqichdan iborat: - kreditlarni rasmiylashtirishning qonuniyligi va to’g’riligini nazorat etish; - berilayotgan kreditlarning maqsadga muvofiq ishlatilishini ta’minlash va nazorat etish; - qarzdorning va kafolat beruvchining moliyaviy holatini, garovga olingan mulkning butligini doimiy kuzatib borish hamda kredit va u bo’yicha hisoblangan foizlarning belgilangan grafik asosida undirilishini nazorat qilish; - kredit va u bo’yicha hisoblangan foizlarni shartnomada belgilangan muddatlarda to’liq undirib olishni ta’minlash, o’z vaqtida undirilmagan taqdirda zudlik bilan keskin chora-tadbirlar belgilash. Qarz oluvchilarning moliyaviy ko’rsatkichlari, ta’minlanganlik qiymati barcha kredit hujjatlarining tahlilidan kelib chiqqan holda, kreditlar quyidagi tavakkalchilik guruhlariga kiritiladi: • tavakkalchilik darajasi kam bo’lgan kreditlar (tasniflanmaydigan kreditlar); • tavakkalchilik darajasi yuqori bo’lgan kreditlar; • tavakkalchilik darajasi chegaralangan kreditlar; • qoidalardan istisno tariqasida beriladigan kreditlar. Bank doimiy ravishda xizmat ko’rsatayotgan mijozlarining faoliyatiga doir axborotlarga ega bo’lib, ularning kreditga layoqatliligi, to’lov intizomiga amal qilishlari holatini tahlil etib borib “ma’lumotlar banki” bazasini vujudga keltirib boradi. Bankning kreditlash jarayonidagi nazorat va tahliliy ishlari quyidagilarga qaratiladi: - kredit shartnomasidagi shartlarning bajarilishi; - kredit oluvchining kreditdan samarali foydalanishini ta’minlash; - kreditni o’z vaqtida va to’liq qaytarilishi. Bank horijiy kredit operatsiyalarini tahlil etishning asosiy bosqichlari quyidagi jadvalda ko’rsatib o’tilgan.

jadval Bank horijiy kredit operatsiyalarini tahlil etishning asosiy bosqichlari № Tahlil etish bo’limlari Ma’lumotlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Kreditlar holati tahlili Joriy, muddati o’tgan kreditlar, undirilmagan kreditlar, sud jarayonidagi ssudalar, ro’yxatdan chiqarilgan kreditlar Kreditlarning muddatlari bo’yicha tahlili Qisqa muddatli kreditlar Uzoq muddatli kreditlar Overdraft krediti Kontokorrent krediti Iqtisodiy sohalar bo’yicha tahlil Sanoat, qishloq xo’jaligi, kichik biznes, savdo, davlat transhi, mikrokreditlar, iste’mol krediti Foiz stavkalari tahlili Imtiyozli foiz stavkasi Kayta moliyalashtirish stavkasi Tijoratli foiz stavkasi Ta’minot turi bo’yicha tahlil Ishonchli kreditlar, mol-mulk garovi ostida beriladigan kreditlar, uchinchi shaxs kafilligi ostida berilgan kreditlar va kafolatlangan kreditlar Kreditlar sifati tahlili Birinchi sinf(yaxshi), standart, substandart, shubxali va umidsiz Kredit tarixi tahlili Bank o ’ z mablag ’ lari hisobiga beriladigan kreditlar , qayta moliyalashtirish mablag ’ lari , filiallararo va transh mablag ’ lari xisobidan berilgan kreditlar Kreditlarning maqsadlariga qarab tahlil etish Tijorat krediti Aylanma mablag’larni to’ldirish uchun beriladigan kreditlar Tahlil jarayonidagi kreditlar o’zgarishi dinamikasi Kredit hajmining o’sishi(kamayishi), muammoli kreditlar hissasi va ular bilan ishlash samaradorligi, zahiralar summasi, kredit aktivlarining rentabelligi Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga asoslangan holda shuni aytish mumkinki, horijiy kredit operatsiyalari monitoringi mobaynida bank tomonidan kreditlarning holati, muddati, iqtisodiy sohalar buyicha taqsimlanishi, ta’minot turlari, kreditlarning sifati va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha tahlil ishlarining doimiy tarzda olib borilishi, o’z navbatida horijiy kredit operatsiyalari sifatiga o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. Horijiy kredit operatsiyalarini boshqarish bank tomonidan horijiy kredit operatsiyalari tarkibi va uning sifat tarkibi yuzasidan doimiy nazoratni amalga oshirishni taqozo etadi.

Halqaro kredit ssuda kapitalining jahon oborotidagi xarakati bo’lib, bu xarakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni uch shart asosida, ya’ni: - qaytarib berishlilik; - muddatlilik; - % (foiz) to’lashlilik - asosida berish natijasida yuzaga keladi. Halqaro kredit munosabatlarining sub’ektlari sifatida tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar, regional va halqaro moliya- kredit tashkilotlari katnashadi. Halqaro kredit funktsiyalari. Halqaro kredit halqaro iqtisodiy aloqalarda ssuda kapitallari xarakatini o’ziga xos xususiyatini namoyon etib, quyidagi funktsiyalarni bajaradi: Halqaro kredit shakllarini bir necha turga bo’lib guruhlash mumkin. Manbalari bo’yicha tashki savdoni ichki, tashki (chet) va aralash kreditlash va moliyalashtirish bo’yicha farqlanadi. Vazifalari bo’yicha zayom mablag’lari hisobidan qanday tashki iqtisodiy bitimni ta’minlanishi bo’yicha farqlanadi: - tijorat krediti (asosan tashki savdo va xizmatlar bilan bogliq kreditlar); - moliyaviy kredit (yuqoridagilardan boshqa maqsadlarga ishlatiladigan, shu jumladan, kapital quyilmalar, investitsion ob’ektlar ko’rish, qimmatbaho qogozlar sotib olish, tashki qarzni o’zish, valyutaviy interventsiyaga bogliq kreditlar); - «oralik» krediti (kapitalni olib kelishni aralash shakliga xizmat qilishga belgilangan tovar va xizmatlar, masalan, pudrat ishlarini bajarish ko’rinishida). Halqaro kreditni ko’rinishi bo’yicha 2 ta asosiy shaklga bo’lib ko’rsatish mumkin: Halqaro bank krediti; Halqaro tijorat krediti. Halqaro bank krediti asosan valyuta (pul) ko’rinishida bo’ladi. Halqaro tijorat krediti esa, odatda tovar ko’rinishiga ega. Ana shu 2 ta asosiy kredit shaklidan kelib chiqadigan bir qancha kreditlar mavjud:

Firmaning (tijorat) krediti - odatda eksportyor mamlakatning bir firmasi boshqa mamlakatning importyoriga to’lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishiga tushuniladi. Tashki savdoda tijorat krediti tovarli operatsiyalarga bogliq hisob- kitoblarda keng qo’llaniladi. Tijorat kreditining muddati (odatda 2-7 yil) turlicha bo’ladi va jahon bozori kon’yunkturasi shartlariga, tovarlar turlariga va boshqa bir qator faktorlarga bogliqdir. Mashina va asbob-uskunalar (texnologiya, mijozlar) ning eksportini kengayishi halqaro kredit muddatini o’zayishiga olib keldi. Tijorat krediti odatda Vekselg’ yoki ochik schyotlar bo’yicha beriladigan kreditlar orqali rasmiylashtiriladi. Vekselli kreditda eksportyor tovarni sotish haqida bitim to’zib, o’tkazma Veksel (tratta)ni importyorga junatadi, importyor tijorat xujjatlarini olib aktseptlaydi, ya’ni unda ko’rsatilgan muddatda to’lovni amalga oshirishga rozilik beradi. Ochik schyotlar bo’yicha beriladigan kredit. Bu kredit eksportyor va importyor o’rtasidagi kelishuvga asoslanadi. Ochik schyotlar bo’yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo’lgan firmalar o’rtasidagina amalga oshirilishi mumkin. Tijorat kreditining yana bir turiga importyorning avans to’lovi (sotib oluvchining avansi) ni kiritish mumkin. Bunda shartnoma to’zilayotgan paytda importyor tomonidan chet ellik mol etkazib beruvchiga odatda mashina, asbob- uskunalar (texnologiya)ning qiymatidan 10-15 foizi oldindan to’lanadi. Xarid avansi (poko’patelg’skiy avans) eksportni kreditlashning bir formasi bo’lib hisoblanadi va shu vaqtning o’zida importyorning majburiyatini ta’minlovchi vositadir. Rivojlangan mamlakatlarning import bilan shugullanuvchi firmalari rivojlanayotgan mamlakatlardan farqli ularok, xarid avansidan shu davlatlarning qishloq xo’jalik maxsulotlarini olib chikib ketishda foydalanmokdalar. Avans to’lagan tomonning aybi bilan shartnoma bajarilmay kolsa, sarf- xarajatlar undirilgan holda mablag’ qaytariladi. Avans - shartnomani bajarilishini voz kechish mumkin bo’lgan bitimga nisbatan ragbatlantiradi. Voz kechish mumkin bo’lgan bitimda esa, zarar ko’rgan

tomonning xarajatlarini to’lash majburiyatlaridan ikkinchi tomon ozod bo’ladi. Ba’zan xarid - sotib oluvchining avansi (PA) to’lovni kechiktirishga o’zaro moslashadi, buning ustiga teng ulushlar bilan ma’lum intervallarga bo’linadi (oy, kvartal, 1 yil). Tijorat krediti xajm va moliyalashtirish shartlari bo’yicha mashina va asbob- uskunalarni eksportini kreditlash muammosini to’liq echa olmaganligi sababli, bank kreditlarining roli oshadi. Bank krediti - eksport va importni kreditlashda ssuda formasida namoyon bo’ladi va u tovarlar, tovar xujjatlari, Veksellarni, hamda trattani garovga olgan holda beriladi. Ba’zan banklar o’zlariga chambarchas aloqada bo’lgan yirik eksportyor-firmalarga blankli kredit, ya’ni rasmiy ta’minlanmagan kreditlar berishadi. Eksport krediti - eksportyor bankining importyor bankiga etkazib berilgan mashina, asbob- uskuna va boshqa investitsiya qilingan tovarlarni kreditlashga aytiladi. Bank kreditlari pul ko’rinishida beriladi va «bogliq»lik xarakteriga ega, chunki kredit oluvchi ssudadan faqatgina kreditor mamlakat tovarlarini sotib olishigagina beriladi. Yuqoridagi bayon qilingan barcha vazifalar hozirgi kunda respublikamizda mavjud bo’lgan barcha tijorat banklari uchun dolzarb, birlamchi, vazifalar bo’lib hisoblanadi. Xalqaro hisob-kitoblar va uning respublika tijorat banklari tomonidan ishlatiladigan asosiy shakllari. Halqaro hisob-kitoblar deganda turli mamlakatlarning yuridik va jismoniy shaxslari o’rtasida iqtisodiy moliyaviy operatsiyalar natijasida yuzaga keladigan pul majburiyatlari va talablari bo’yicha to’lovlarni amalga oshirilishi tushuniladi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun banklar o’zlarining xorijdagi bo’limlari va xorijiy banklardagi korrespondentlik aloqalaridan foydalanishadi. Buning uchun «loro» schyoti (bankdagi xorijiy bankning scheti) va «notsra»

(bankning xorijiy banklardagi scheti) schetlari ochiladi. Halqaro hisob-kitoblarning xolati qo’ymdagi bir qator omillarga bog’lik: Mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar Mamlakatdagi valyuta qonunchiligi Halqaro savdo qoidalari Banklar amaliyoti Tashki savdo kontraktlari va kredit kelishuvidagi shartlar Xukumatlararo kelishuvlarda hisob-kitoblarning umumiy tartib - qoidalari belgilansa, tashki savdo bitimlarida shartlar aniq ko’rsatiladi. Ularga asosan quyidagilar kiradi: ■ narx qaysi valyutada belgilanishi; ■ narx qaysi valyutada amalga oshirilishi; ■ to’lov shartlari; ■ to’lov vositalari; ■ hisob-kitob shakli; ■ qaysi banklar hisob-kitobni amalga oshirishi Narx valyutasi va to’lov valyutasi bitimning valyuta tushumi jixatdan samaradorligini belgilaydi. Eksport - import bitimlarining narxi tovarni etkazib beruvchidan xaridorgacha xarajatlarni o’zgarishi tufayli dinamik o’zgarib boradi. Tovar narxini belgilashning valyuta usuli mavjud: Bitimni amal qilishi va ijro etilishi davomida o’zgarmaydigan katoiy ijro. Bu usul dunyo bozorlarida narx pasayishi yuz berayotgan sharoitlarda ko’llaniladi. Aralash shaklda narx belgilash. Narxning bir qismi katoiy belgilansa, boshqa qismi sirpanuvchi usulda aniqlanadi. Narx vositasi deganda bitim oboekti bo’lgan tovar narxining qaysi valyutada belgilanishi tushuniladi. To’lov valyutasi import qiluvchi yoki qarzdor o’z majburiyatlarini qaysi valyutada qoplashni ifoda etadi.

To’lov shartlari. Tashki iqtisodiy aloqalarda tuziladigan bitimlarning muxim elementlaridan bo’lgan to’lov shartlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: 4- naqd pul asosida to’lov 4- kredit berish asosida to’lov + naqd pul bilan to’lashni ‘am mumkin bo’lgan optsionli kredit asosida to’lov. Halqaro xisoblashuvlarda to’lovni naqd pulda o’tkazish deganda to’lovni tovarlarni sotib oluvchi etkazib berilgandan (jo’natgandan) so’ng yoki bitimga muvofiq tovarlar junatilganini (olinganini) tasdiklovchi xujjatlar ko’lga tegishi bilan amalga oshirish tushuniladi. Hisob-kitoblar turli vositalar yordamida amalga oshirilishi mumkin: Veksellar, to’lov topshirig’i, bank o’tkazmasi (pochta va telegraf orqali), cheklar, plastik akrtochkalar. Halqaro hisob-kitobning asosiy shakllari qo’ymdagilardan iborat: • xujjtli akkreditiv • inkassa • bank o’tkazmasi • ochik schet • bo’nak • Veksel • chek Halqaro hisoblashuvlarning alohida xususiyatlari. Import qiluvchi va eksport qiluvchilar, ularning banklari tashki savdo bitimi bilan bog’lik munosabatlarni urnatadilar. Bu munosabatlar asosida tovarning va to’lov xujjatlarini rasmiylashtirish, o’zatish, qayta ishlash, ‘amda to’lovni amalga oshirish yotadi. Halqaro hisob-kitob milliy meoyoriy huquqiy xujjatlar, bundan tashqari halqaro bank tartib qoidalari bilan tartibga solinadi.

Halqaro hisob-kitoblar - unifikatsiyalash oboekti bo’lib, bunga xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvi, bank operatsiyalarining universallashuvi jiddiy taosir ko’rsatadi. Halqaro hisob-kitoblar qoidaga ko’ra xujjatli xususiyatga ega, yaoni ular moliya va tijorat xujjatlari asosida amalga oshiriladi. Moliyaviy xujjatlarga oddiy va o’tkazma Veksel, cheklar, to’lov tilxatlari kiradi. Tijorat xujjatlari o’z ichiga quyidagilarni oladi: a) schet faktura; b) tovarni yuklanganligi yoki jo’natilganligini tasdiklovchi xujjatlar (konosementlar, temir yo’l, avtomobil va xavo transporti, yuk xati, pochta kvitantsiyasi, aralash tashishning transport xujjatlari); v) sug’urta xujjatlari; g) boshqa xujjatlar - tovarni ishlab chikishini tasdiklovchi sertifikatlar, sifat sertifikatlari, chegaradan o’tganlik xujjatlari, bojxona xujjatlari va boshqallar. Halqaro hisob-kitoblar turli valyutalarda o’tkaziladi. Shuning uchun ular valyuta operatsiyalariga chambarchas bog’lik. Mazko’r hisoblashuvlarda kafolatlashning umumiy qoidalariga rioya etiladi. Unga muvofiq kafolat matnida quyidagilar bo’lishi lozim: -4- kafolat beruvchiga xak to’lanmagan bo’lsa kafolat summasi undirilmaydi; 4- bitimning tavsifi; 4- pretenziya qilish uchun zarur bo’lgan xujjatlar; 4- kafolat muddati tugaydigan sana va kafolat bergan bankka benifetsiar tomonidan xujjatlarni taqdim etish sanasi; i- kafodat muddati tugagandan so’ng qaytarilishi lozim. Halqaro hisob-kitob shakllariga taosir etuvchi omillar: i- tashki savdo oboekti hisoblangan tovar turi • kredit kelishuvining mavjudligi i- tashki iqtisodiy aloqalar bo’yicha kontragentlarning to’lov qobiliyati va obro’-e’tibori • dunyo bozorida mazko’r tovarga bo’lgan talab va taklif Bitimda halqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish shartlari va shakllari asosida ko’rsatilishi lozim.

Halqaro savdo palatasi (Parij)1993 yil yangi taxrirdagi «xujjatli akkreditivlar uchun unifikatsiyalashgan qoidalari» asosida amalga oshiriladi. Shu qoidalarga muvofiq akkreditiv bu bank mijozning topshirig’iga muvofiq uchinchi shaxsga (akkreditiv ochilgan shaxs - benefitsiarga) taqdim etilgan xujjatlarni to’lash yoki benefitsiar tomonidan berilgan trattani aktseptlash (to’lash) yoki xujjatlarni negatsiatsiyalash (sotib olish) to’g’risidagi kelishuvdir. Bank bu hisoblashuvda mutsaqil tomon bo’lib, u tijorat bitimi yuzasidan tomonlarning huquqiy munosabatlariga aralashmaydi. Xujjatli akkreditiv bo’yicha hisob-kitoblarda: >bankka akkreditiv ochish to’g’risida murojaat kilgan import qiluvchi (buyruk beruvchi) > akkreditiv ochuvchi bank – emitent >eksport qiluvchiga uni nomiga akkreditiv ochilganini ogoxlantiruvchi unga akkreditiv matnini etkazib beruvchi bank >nomiga akkreditiv ochilgan eksport qiluvchi benefitsiar 1. Akkredetiv ochish bo’yicha ariza berish 2. Akkredetiv ochish va ariza beruvchi bank orqali benefitsiarga akkredetiv matnini jo’natish. 3. Benefitsiarga akkredetiv ochish to’g’risida xabar berish 4. Tovarni eksportga jo’natish 5. Benefitsiar tomonidan to’lov uchun xujjatlar to’plashni jo’natish 6. Avizo qiluvchi bank tomonidan xujjatlarni bank emitentga jo’natish. 7. Bank emitent tomonidan olingan xujjatlarni tekshirish va to’lash.

8. Bank emitent tomonidan to’langan xujjatlarni import qiluvchiga etkazib berish. 9. Avizo qiluvchi bank tomonidan eksport tushumini benefitsiarlar hisobiga o’tkazish. Ochik schyot bo’yicha hisob-kitoblarda import qiluvchi olingan tovar uchun to’lovni vaqti-vaqti bilan to’lab boradi. Uning joriy qarzlari summasi savdoda ishtirok etayotgan tomonlarning kitoblarida kaed etib boradi. Halqaro hisob- kitoblarning bu shakli ochik schet bo’yicha kreditlash bilan bog’lik. Ushbu hisob- kitob shaklidan qo’yidagilar ko’proq foydalanadilar: Xujjatli inkassa shaklida xujjatlar aylanishi va to’lovi quyidagi tartibda olib boriladi: 1. Eksport qiluvchi tavar sotish yuzasidan import qiluvchi bilan xujjatli inkassa hisob-kitob shaklida hisoblashish nazarda tutilgan bitim to’zadi va to’lovlarni unga jo’natadi. 2. Eksport qiluvchi o’z bankiga inkassa topshirig’i va tijorat xujjatlarini jo’natadi. 3. Eksport qiluvchi bank inkassa topshirig’i va tijorat xkjjatlarini vakil bankka yoki import qiluvchi bankka etkazib beradi. 4. Vakil bank bu xujjatlarni import qiluvchiga beradi. 5. Import qiluvchi o’z bankiga xujjatalar bo’yicha to’lovni amalga oshirishni topshiradi. 6. Inkassa qiluvchi bank remitent bankka to’lov bo’yicha pul o’tkazadi. 7. Remitent bank o’tkazilgan pulni eksport qiluvchi ‘isobiga yozadi. Inkassa asosida hisoblashuvlarning oddiy va xujjatli shakllari mavjud. Oddiy inkassada to’lov moliyaviy xujjatlar asosida undirilsa. Xujjatli inkassada moliyaviy xujjatlar tijorat xujjatlari bilan birgalinda yoki faqat tijorat xujjatlari asosida o’tkaziladi. Bugda banklar o’z zimmasiga xujjatlar bo’yicha to’lovni o’tkazish majburiyatini oladi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитованn. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining xalqaro valyuta va hisob kredit operatsiyalari

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari

Tijorat banklarining lizing operatsiyalari