Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

163.5 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari Reja: 1. Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari hamda uning mohiyati. 2. Faktoring operatsiyalarining turlari va faktoring operatsiyalarini o’tkazish tartibi. 3. Tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini rivojlantirish masalalari.

Tayanch iboralar: Diskont stavkasi, komission haq, kredit riski, kassa usuli, regress huquqi, tijorat vekseli, tovar hujjatlari, to’lovga qobillik, faktoring, hisobga olish, hisoblash usuli. Tijorat banklarining faktoring operatsiyalari hamda uning mohiyati. Faktoring xizmati respublikamiz bank amaliyotida mavjud bo’lgan xizmat turlaridan biri hisoblanar edi. Faktoring inglizcha factor degan so’zdan olingan bo’lib, vositachi, agent degan ma’noni anglatadi. Faktoring – bu savdo-vositachilik operatsiyasining bir turi bo’lib, bunda fatkor kompaniyasi yoki tijorat banki tomonidan mol etkazib beruvchining undirilmagan talablari, ya’ni debitor qarzdorligi regress huquqi bilan yoki regerss huquqisiz sotib olinadi. “Shu asnoda faktoringdan unumli foydalanish eng afzalidir. Faktoring kompaniyaari o’z faoliyatida asosan 3 xil usul bilan foydalanadi”, - deb iqtisodchi Priyanka Prakash o’zining fikrlarini bayon qilgan. Xalqaro amaliyotda faktoring ikki xil shaklda qo’llaniladi: 1. Faqat debitor qarzdorlikni inkasso qilish shaklida (invoice discounting). 2. Debitor qarzdorlikni moliyalashtirish bilan bog’liq bo’lgan barcha xizmatlarni ko’rsatgan holda (full factoring). Faktoring kompaniyalari millionlab mijozlar bilan Shimoliy va Janubiy Amerikada, Evropa va Osiyoda, Avstraliya va Shimoliy Afrikada ish olib bormoqdalar. 2013 yil ma’lumotiga ko’ra, dunyo bo’yicha faktoring biznesining 60 foizi Evropaga, 9 foizi Amerika qit’asidagi mamlakatlarga, 27 foizi Osiyo mamlakatlariga, 3 foizi Avstraliya va Okeaniyaga, 1 foizi esa Afrika mamlakatlariga to’g’ri keladi. 1968 yilda o’z ichiga dunyoning 53 mamlakatidan 150 a’zo- kompaniyalarni birlashtirib turuvchi Factors Chain International (FCI) yirik faktoring

assotsiatsiyasi tashkil etildi. IFG tashkiloti kabi mazkur assotsiatsiya ham o’zaro ma’lumotlar almashishga xizmat qiluvchi EDIFACToring tizimini ishlab chiqdi. 2002 yil 31 yanvarda BMTning Bosh Assambleyasi «Xalqaro savdoda debitor qarzdorliklarni boshqa korxonalarga o’tkazilishini tartiblash to’g’risida»gi 56/81- sonli rezolyutsiyasini qabul qildi. Xalqaro faktoring operatsiyasi, shuningdek, FCI va IFG assotsiatsiyalari a’zolari tomonidan qabul qilingan «Xalqaro faktoring faoliyati»ning tartiblari (GeneralRulesforInternationalFactoring) orqali tartibga solinadi. Faktoring operatsiyalari sotilgan tovarlar uchun to’lovni kechiktirish shaklida sotuvchilar tomonidan sotib oluvchilarga taqdim etiladigan tijorat krediti asosida vujudga kelgan. 1988 yil Xususiy xuquqni unifikatsiyalash xalqaro instituti tomonidan qabul qilingan “Xalqaro faktoring to’g’risida”gi konventsiyaga asosan, operatsiya quyidagi 4 ta talabdann kamida 2 tasini qondirsagina faktoring hisoblanadi. Ular quyidagilardir: – qarz talablarini oldindan to’lash shaklidagi kreditlashning mavjudligi; – mol etkazib beruvchining debitorlik qarzini inkasso qilish; – mol etkazib beruvchini kredit riskidan sug’urtalash. Faktoring to’g’risidagi Xalqaro konventsiyaga muvofiq, quyidagi korxonalarga faktoring xizmati ko’rsatilmaydi: - kichik summada qarzdorligi mavjud, lekin debitorlarining soni ko’p bo’lgan korxonalarga; - nostandart va tor ixtisoslashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarga; - o’z mahsulotini sotishdan so’ng xizmat ko’rsatish shartnomasi asosida ish yurituvchi korxonalarga; - o’z mijozlari bilan uzoq muddatli shartnoma asosida ish yurituvchi va shartnomaga asosan bajarilgan ma’lum ish hajmi uchun to’lov oluvchi korxonalarga. Faktoring operatsiyalari korxonalarning filiallari, bo’limlari va jismoniy shaxslarning qarz majburiyatlari bo’yicha olib borilmaydi. “Faktoring o’zida

moliyalashtirishni aks ettiradi, ya’ni biznes egalarini qarz majburiyatlarini uchinchi shaxsga belgilangan foiz asosida sotadi”, - deb Shanon o’zining faktoring to’g’risidagi fikrlarini bildirgan. Faktoring yangi bank xizmat turlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, faktoring bank uchun noan’anaviy xizmat turi hisoblanadi. Chunki, faktoring operatsiyasi bilan maxsus faktoring kompaniyalari ham shug’ullanadilar. Faktoring operatsiyasining asosiy maqsadi mijozlarning qarzdorligini o ’ z vaqtida inkasso qilish , to ’ lovlarni o ’ z muddatida undirish , shubhali qarzdorliklarni paydo bo ’ lishini oldini olish , mijozlarning likvidligini oshirish va ularning moliyaviy risklarini pasaytirishdan iboratdir . Faktoring asosida bank ( faktor firma ) tomonidan mijozning jo ’ natilgan tovarlar , ko ’ rsatilgan xizmatlar bo ’ yicha hisob - varaqlarini ( talabnomalarini ) asosiy qismi (70 foizdan -90 foizgacha ) “ kesh ” usulida ( tezda 2-3 kun ichida ) sotib olinadi

va qolgan qismi ( kredit uchun foizini chegirib tashlangan holda ) debitorlardan tushum kelib tushmasligidan qat ’ iy nazar belgilangan muddatda to ’ lab beriladi . Shuni uchun xalqaro bank amaliyotida ta’minot sotuvchi kreditlash, deb ham ataladi. Faktoring uchun to’lov va komission xizmatlar uchun to’lov mahsulot etkazib beruvchi va faktor firmasi (bank) o’rtasidagi tuziladigan shartnomada ko’zda tutiladi. Faktoring operatsiyalarida doim 3 tomon ishtirok etadi: faktor- vositachi (tijorat banki yoki faktor kompaniyasi); mol etkazib beruvchi; qarzdor (mahsulotlarni sotib oluvchi). Faktoringning asosiy tamoyili shundaki, faktoring operatsiyasini amalga oshirayotgan bank (faktor firma) o’z mijozlaridan ularning etkazib berilgan tovarlar, ko’rsatilgan xizmatlar, amalga oshirilgan ishlar uchun boshqa korxonalarga bo’lgan talablarini sotib oladi va shu orqali bu talablar uchun to’lovlarni olishi huquqini oladi. Taniqli iqtisodchi olim O.I.Lavrushin tahriri ostida chop etilgan «Pul, kredit, banklar» darsligida banklarning faktoring operatsiyalari uchun asos bo’lib, bank tomonidan mol etkazib beruvchi tomonidan jo’natilgan tovarlarning hujjatlarini sotib olinishi va debitordan to’lov summasini undirish huquqini bankka berilishi hisoblanadi. Ammo ushbu talqinda tovar hujjatlarini regress huquqi bilan yoki regress huquqisiz sotib olinishi o’z ifodasini topmagan. Mazkur manbada faktoring operatsiyalariga xos bo’lgan quyidagi afzalliklar e’tirof etilgan: - mol etkazib beruvchiga to’lovni olishni tezlashtiradi; - to’lovni kafolatlaydi; - hisob - fakturalar hisobi bo’yicha xarajatlarni kamaytiradi; - sotib oluvchida moliyaviy qiyinchilik yuzaga kelgan sharoitda mol etkazib beruvchilarga to’lovlarni o’z vaqtida olinishini ta’minlaydi; - mol etkazib beruvchining moliyaviy ko’rsatkichlarini yaxshilaydi.

Faktoring operatsiyalarining samaradorligi quyidagi mezonlar asosida aniqlanadi: 1. Tijorat banklari va faktor kompaniyalarining faktoring operatsiyalaridan oladigan daromadlarining barqarorligi. Faktoring operatsiyalaridan olinadigan daromadlarning barqarorligini aniqlashda uning darajasini oldingi davrlarga nisbatan barqaror sur’atlarda o’sish yoki o’zgarmasdan barqaror darajada qolishi hisobga olinadi. Bunda iqtisodiy tahlilning qiyosiy va trendli tahlil usullaridan keng foydalaniladi. Masalan, tijorat banklarida faktoring operatsiyalarining daromadliligini aniqlashda ushbu daromadlar bankning kredit operatsiyalaridan olingan daromadlarining jami summasiga bo’linadi va olingan natija 100 foizga ko’paytirilib, faktoring kreditlarining daromadlilik darajasi aniqlanadi. Ushbu ko’rsatkichning barqarorligini baholash uchun quyidagi tartibda qiyosiy tahlil usulidan foydalaniladi: - ko’rsatkichni boshqa banklarning shu ko’rsatkichi bilan taqqoslash; - ushbu ko’rsatkichning joriy davrdagi darajasi oldingi davrlardagi darajalari bilan taqqoslanadi. Faktoring operatsiyalarining samaradorligini aniqlashda iqtisodiy tahlilning trendli tahlil usuli ham muhim o’rin tutadi. Chunki, trendli tahlil usuli orqali faktoring operatsiyalaridan olingan daromadlarni o’zgarish tendentsiyasi aniqlanadi. 2. Faktoring operatsiyalari orqali xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning debitor qarzdorligini pul mablag’lariga aylanish darajasini oshishi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning debitor qarzdorligini pulga aylanish darajasini tavsivlovchi ko’rsatkich bo’lib, debitor qarzdorlikni aylanish koeffitsienti hisoblanadi. Ana shu koeffitsientning darajasiga faktoring kreditlarining ta’siri ushbu kreditlarning samaradorligini baholash imkonini beradi. 3. Faktoring kreditlarining o’sish sur’ati bilan ulardan olingan daromadlarning o’sish sur’ati o’rtasidagi mutanosiblik. Agar faktoring kreditlaridan olingan daromad summasining o’sish sur’ati faktoring kreditlari summasining o’sish sur’atidan yuqori bo’lsa yoki teng bo’lsa, u

holda, faktoring operatsiyasi samaradorligini talab darajasida, deb hisoblash mumkin. Xalqaro bank amaliyotida faktoring operatsiyalarining quyidagi shakllaridan foydalaniladi: 1. Ichki faktoring. Bunda factoring shartnomasidagi barcha ishtirokchilar bitta davlatda joylashgan bo’ladi. 2. Xalqaro faktoring. Bunda faktoring operatsiyalari xalqaro miqyosda amalga oshiriladi. 3. «Ochiq» faktoring. Ochiq faktoring operatsiyasida sotuvchi (mol etkazib beruvchi) talabni bankka sotilganligi to’g’risidagi ma’lumotni sotib oluvchiga (xaridor) etkazishga majbur. Bu tizimda faktoring firma (bank) mijozni to’lov summasini to’liq olishiga kafolat beradi. Bunda ham u to’lov summasining 80 foizini to’lab beradi. Agar sotuvchi ma’lum sabablarga ko’ra yuborilgan mahsulot uchun tushumni ololmagan taqdirda ham faktoring firma (bank) ma’lum muddat o’tishi bilan sotuvchiga to’lov summasini to’liq to’lab beradi. Lekin bunday holatda sotuvchi uchun komission to’lov stavkasi biroz ko’tariladi. Hozirgi vaqtda xalqaro faktoring amaliyotida faktoring uchun komission haq o’rtacha 0,7-1,5 foizni tashkil etmoqda. 4. «Yopiq» (konfedentsial) faktoring. Faktoringning ushbu shaklida korxona faktoring firmasi (bank) bilan faktoring shartnomasini tuzadi va u faktoring firmasini (bank) tuzilgan bitimlar bo’yicha doimiy ravishda xabardor qilib boradi. Ammo, korxona o’z hamkorini (sotib oluvchini) tuzilgan faktor shartnomasidan xabardor qilmaydi. Faktoring firma (bank) o’z mijoziga faktoring shartnomasidagi to’lov summasining 80 foizini darhol to’lab beradi. Sotuvchi (mol etkazib beruvchi) o’z hamkoridan to’lov summasini ololmay qolgan taqdirda, sotuvchining xaridordan talabi faktoring-firma (bank) zimmasiga o’tadi.

Hozirgi vaqtda xalqaro faktoring amaliyotida «yopiq» (konfedentsial) faktoring uchun shartnomadagi to’lov summasining o’rtacha 05-1,0 foizini tashkil etmoqda. 5. Regress huquqi bilan, ya’ni sotuvchidan (mahsulot etkazib beruvchi) to’langan summani qaytarib olish huquqi bilan yoki regress huquqisiz faktoring. Regress huquqi asosida tuzilgan faktoring shartnomasiga asosan, to’lovchi to’lovga layoqatsiz bo’lib qolsa, faktor firma yoki bank to’lovni mol etkazib beruvchidan undirish huquqiga ega bo’ladi. Regress huquqisiz faktoringda sotib oluvchining to’lovga layoqatsizliligi tufayli to’lov undirilmasa, u holda, faktor kompaniyasi yoki bank to’lov riskini to’liq o’z zimmasiga oladi, ya’ni ular mol etkazib beruvchiga murojaat qilish huquqiga ega bo’lmaydi. Shu sababli, ushbu faktoringda faktor kompaniyasi yoki bankdan sotib oluvchining to’lovga qobillgini chuqur tahlil etish talab etiladi. 6. Faktor firma (bank) tomonidan sotuvchini (mol etkazib beruvchini) oldindan to’lov shaklidagi kreditlash (sotilayotgan qarz majburiyatlari summasini 80 foizigacha) yoki to’lov talabnomalarini aniq muddatda to’lab berish. Mazkur faktoring operatsiyasining asosiy tamoyili shundaki, shartnomadagi qarz talabnomalari summasining qat’iy belgilangan foizi belgilanadi. Bunga asosan sotuvchi (mol etkazib beruvchi) avtomatik ravishda o’z moliyaviy resurslarini hajmini oshirishga erishadi. Agarda faktoring shartnomasida oldindan to’lov shaklidagi kreditlash emas, balki to’lov talabnomalarini aniq muddatda to’lab berish sharti ko’zda tutilgan bo’lsa, u holda, faktor firma (bank) tomonidan sotuvchiga (mol etkazib beruvchiga) ma’lum aniq muddatda yoki aniq ma’lum muddat o’tgandan so’ng to’lov o’tkazib beriladi. Xalqaro bank amaliyotida faktoring xizmatlarining bahosi ikki elementdan tashkil topadi: foizlar va komission to’lovlar. Komission to’lov stavkasi tovar hujjatlari summasiga nisbatan o’rnatiladi va, odatda, 1,5- 2,5 foizni tashkil etadi. Faktoringda tijorat banki tovarlar summasining 80-90 foizini birdan to’lab beradi. Qolgan 10-20 foizi debitor tomonidan qarz summasi to’liq qaytarilgandan so’ng to’lab beriladi.

Faktoring xizmatlarining bahosi 2 elementga bog’liq: 1) Xizmat ko’rsatish uchun haq. U o’rtacha hisob-faktura narxining 0,5-3,0%ini tashkil qiladi, ammo ba’zilari 5 foizgacha ham boradi. 2) Berilgan kredit mablag’lari uchun haq. Uning miqdori mijozning faktoring bo’limidan pul olishdan hamda to’lovchidan pul kelib tushishigacha bo’lgan vaqt ichidagi kundalik debetli saldosi miqdoriga qarab belgilanadi. jadval. Faktoring va kreditning farqli jihatlari Faktoring Kredit 1.Faktoring mijozning debi-torlaridan tushadigan pul evaziga qaytariladi. 1.Kredit bankning qarzdorlari orqali qaytariladi. 2.Faktoring to’lovni aniq kechikish muddatiga beriladi. 2.Kredit qat’iy belgilangan aniq muddatga beriladi. 3.Faktoringda ta’minot talab etilmaydi. 3.Kredit asosan garov ostida beriladi 4.Faktoring tovarni jo’natilgan kuni to’lanadi. 4.Kredit shartnomadagi kunda to’lanadi. 5. Faktoringda hajm cheklanmagan bo ’ ladi . Bu mijozning sotish hajmini o ’ sishi bilan bog ’ liq 5.Kredit shart qilingan summadan oldinroq beriladi. 6.Faktoring debitorlar to’lovni amalga oshirgan kunda so’ndiriladi. 6.Kredit shartnomadagi kundan oldin qaytarilishi mumkin. 7.Faktoring avtomatik tarzda yuk xati va schet- faktura taqdim qilinganda to’lanadi. 7. Kredit olish uchun ko’plab xujjatlarni rasmiylashtirish lozim. Hozirgi vaqtda, xalqaro amaliyotda mijozlarga moliyaviy xizmat ko’rsatishining universal tizimi bo’lib «ochiq» shakldagi faktoring operatsiyasi hisoblanadi. Biz yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, faktoring operatsiyasining bu shaklida mijozga faqatgina ishlab chiqarish va mahsulotlarini o’z muddatida etkazib berish vazifasi qoladi, qolgan barcha moliyaviy ishlarni faktor firmasi (bank) o’z zimmasiga oladi. Bu omil esa, mijozning faktor-firma (bank) bajarayotgan vazifalarni qayta bajaruvchi shaxsiy shtatni qisqartirishga, balki ulardan umuman voz kechishga imkon yaratadi. Bu imkoniyatdan keladigan

iqtisodiy samara faktoring operatsiyasi xarajatlarini ma’lum qismini qoplashi mumkin. Jahon amaliyotida faktoring operatsiyalari bo’yicha chegaraviy summalarni belgilashning uch xil usuli mavjud: 1) Kreditlash limitini ajratish. Faktoring xizmati shartnomasida, agar qarzdorlik summasi belgilangan limitdan oshib ketsa, bank etkazib beruvchiga barcha qo’shimcha qarz talablarini qaytarib berish huquqiga ega, to’lovchining to’lovga qobiliyatsizligida esa, barcha uning qarzdorlik to’lovlari bankning tovar etkazib beruvchiga to’lagan summani undirgunga qadar bankka kelib tushadi. 2) Har oylik yuk jo’natish limitini aniqlash. Tovar etkazib beruvchi mijoz qarzining miqdoridan qat’iy nazar, shubhali qarzlardan sug’urtalanadi. Limit hafta, oy, choraklarda belgilanishi mumkin. 3) Alohida shartnomalar bo’yicha sug’urta. Bu usul bir mijozga bir necha tovar etkazib berish emas, balki alohida holatlarda, katta summalarda shartnomalar imzolanganda qo’llaniladi. Ma’lum holatlarda esa, bularning kombinatsiyasi ham qo’llanilishi mumkin. Faktoring xizmati to’g’risida bank tovar etkazib beruvchi bilan shartnoma imzolashdan oldin tovar etkazib beruvchi bankka to’lovchining nomi va manzili u bilan kelishuv shartlari, barcha qarzdorlik to’lovlari summasi, har bir qarzdorning summasi, u bilan orasidagi munosabat va boshqa turdagi ma’lumotlarni taqdim etadi. Barcha ma’lumotlarni o’rganib chiqib, bank kelishuv shartlari to’g’risida, qaror qabul qiladi. Faktoring xizmatlari to’g’risidagi kelishuv, odatda, 1-4 yilga tuziladi. Konventsion faktoringda kelishuv xizmatlarni to’liq amalga oshirish, konfidentsial faktoringda esa kelishuv faqat hisob-fakturalar hisobini (diskontirovka) yuritishga tuziladi. Xalqaro bank amaliyotida faktoringning ikki turi bir vaqtning o’zida qo’llanilmoqda; konventsion va konfidentsial faktoring.

Konventsion faktoring- bu mijozga moliyaviy xizmatlarning universal tizimini ko’rsatish bo’lib, buxgalteriya hisobi, mol etkazib beruvchilar va sotib oluvchilar bilan hisoblashish, sug’urtali kreditlash va boshqa moliyaviy xizmatlarni o’z ichiga oladi. Bunda mijozga faqat ishlab chiqarish funktsiyasi qoladi. Konventsion faktoring mijoz korxonaga mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi. Konventsion faktoringda bank mijozga jo’natilgan tovarlar summasining 80 foizini birdan to’lab beradi, qolgan 20 foizini esa, debitordan pul kelib tushishidan qat’iy nazar, belgilangan muddatda to’lab beradi. Konfidentsial faktoringda ayrim operatsiyalarni amalga oshirish bilan cheklanib qolinadi, ya’ni pul mablag’larini olishga bo’lgan huquqni yon berish, qarz summasini to’lash kabi operatsiyalar. Konfidentsial faktoringda mol etkazib beruvchi mijozga jo’natilgan tovarlar uchun, sotib oluvchi mijozga to’lov uchun faktoring krediti beriladi. Faktoring kreditini o’z vaqtida va to’liq qaytishi debitorni, ya’ni tovarlarni sotib oluvchining to’lov qobiliyatiga bog’liq. Shu sababli, xorijiy banklar sotib oluvchining to’lovga qobilligini baxolashga alohida e’tibor beradilar. Bunda asosiy e’tibor sotib oluvchining pul oqimini baholashga qaratildi. Faktoring operatsiyalarining turlari va faktoring operatsiyalarini o’tkazish tartibi. O’zbekiston Respublikasi hududida tijorat banklari tomonidan faktoring operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asosi bo’lib, birinchi navbatda, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida amal qiladigan qonun-qoidalar, tartiblar, ko’rsatiladigan xizmatlar va, xususan, tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid bo’lmasligi lozim. Konstitutsiyaning 5-bo’lim, 15-bobi «Moliya va kredit» deb nomlanib, unda O’zbekiston Respublikasi o’z moliya va pul- kredit tizimiga ega, deyilgan. Shu bilan birga, uning 124-moddada O’zbekiston Respublikasi bank tizimini Markaziy

bank boshqarishi keltirib o’tilgan. Shuning uchun bank faoliyati bilan bog’liq qonunlar va ular bajaradigan operatsiyalar hamda ko’rsatadigan xizmatlar Markaziy bank tomonidan belgilab beriladi. Shuningdek, faktoring operatsiyalarini amalga oshirish O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolik kodeksi” da belgilab qo’yilgan me’yorlar va talablarga mos kelshi va tartibga solinishi kerak. Fuqarolik kodeksining 23-bob (313-323-modda) va 42-bob (749-758-modda) larida faktoring operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslari belgilab berilgan. Fuqarolik Kodeksining 23-bobi “Majburiyatdagi shaxslarning o’zgarishi” deb nomlanadi. Bunda faktoring operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asosi quyidagi moddalarda keltirib o’tilgan: Majburiyat asosida kreditorga tegishli bo’lgan huquq (talab) uning tomonidan bitim bo’yicha boshqa shaxsga o’tkazilishi (talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechish) yoki qonun asosida boshqa shaxsga o’tishi mumkin. Kreditorning huquqlari boshqa shaxsga o’tishi uchun, agar qonun yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, qarzdorning roziligi talab qilinmaydi. Agar qarzdor kreditorning huquqlari boshqa shaxsga o’tganligi haqida yozma ravishda xabardor qilingan bo’lmasa, yangi kreditor shu tufayli kelib chiqqan o’zi uchun noqulay oqibatlar xavfini o’z zimmasiga oladi. Mazkur holda majburiyatning dastlabki kreditorga nisbatan bajarilishi tegishli kreditorga nisbatan bajarish deb hisoblanadi. Kreditor huquqlarining boshqa shaxsga o’tishi haqidagi qoidalar regress talablarga nisbatan qo’llanilmaydi. O’zbekiston Respublikasi hududida tijorat banklari tomonidan faktoring operatsiyalarini amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki tomonidan maxsus nizom ishlab chiqilgan. Ushbu nizomda faktoring operatsiyalarini amalga oshirish tartibi va uning huquqiy asosi batafsil yoritilgan. O’zbekiston Respublikasi hududida tijorat banklari tomonidan faktoring operatsiyalari O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi toomnidan tasdiqlangan va Adliya vazirligidan 2000 yil 3- avgustda 953-raqam bilan ro’yxatdan o’tgan “O’zbekiston Respublikasi hududida tijorat banklari tomonidan

faktoring operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risida”gi nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu Nizom O’zbekiston Respublikasi Fukarolik kodeksining 313-323 va 749-758-moddalariga, "O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida", " Banklar va bank faoliyati to’g’risida", "Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 20 apreldagi 837-sonli "Eksport-import operatsiyalari bo’yicha valyuta nazoratini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida", 2000 yil 2 iyundagi 2612-sonli "Jamiyatning siyosiy, iktisodiy va ma’naviy sohalarida islohotlarni erkinlashtirish va chukurlashtirish, mamlakat xavfsizligini ta’minlash dasturlarini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmonlariga hamda boshqa qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan. Mazkur Nizomga ko’ra, faktoring – bu bank xizmatlarining bir turi bo’lib, bunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar mol etkazib beruvchini aktseptli to’lovchi tomonidan etkazilgan tovarlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun ijro etilmagan to’lov talabnomalari asosida to’lovlarni talab qilib olish huquqini bank – moliya aktseptiga o’tkazib regress huquqini olmagan holda berishdir. Faktoring operatsiyalari bo’yicha to’lov hujjatlari hisobini yuritish uchun bank tomonidan kutilmagan holatlar hisobvaraqlarida 90966-"Xarid qilingan debitorlik qarzlari - Faktoring" shaxsiy hisobvarag’i ochiladi. Ushbu hisobvaraq debeti bo’yicha xarid qilingan debitorlik qarzlarining to’liq summasi aks ettiriladi, kredit bo’yicha esa to’lovchilar to’liq so’ndirgan xarid qilingan debitorlik qarzlari hisobdan chiqariladi. Taraflar tomonidan faktoring (pul talabini berish) to’g’risidagi shartnoma imzolanganidan keyin bank-moliyaviy agent mablag’larni mijozning talab qilib olingungacha asosiy depozit hisobvarag’iga, diskont summasini chegirgan holda, o’tkazishni amalga oshiradi. Mablag’larni mijozning talab qilib olingungacha asosiy depozit hisobvarag’iga o’tkazishni bank memorial-orderlar bilan amalga oshiradi, ular ikki nusxada rasmiylashtiriladi. Birinchi nusxa hisobvaraqlar bo’yicha buxgalteriya

operatsiyalari amalga oshirilganidan keyin bankning kun hujjatlariga joylashtiriladi, ikkinchi nusxasi belgilangan tartibda mijozga yuboriladi. Mijoz hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirishga qo’yiladigan barcha talablarga rioya etilishi, shuningdek, u tomonidan bankka berilgan pul talablari bo’yicha uning bank hisobvarag’iga biror-bir sabablar bilan hisoblab yozilgan mablag’larni o’z vaqtida o’tkazish uchun javobgardir. Banklar faktoring operatsiyalarini ularning talab qilib olingungacha asosiy depozit hisobvaraqlari joylashgan erdagi mijozlar bilan shartnomalar asosida amalga oshiradilar. Faktoring xizmatlarini ko’rsatish asosida to’lovchi tomonidan moliya agentiga pul talabini bajarish muddatlari 90 kundan oshmasligi kerak. Banklar to’lovchilardan qarzni undirish bo’yicha ushbu muddatda to’lanmagan majburiyatlarga doir choralarni konunlarda belgilangan tartibda ko’rishlari kerak. Faktoring operatsiyalari quyidagilar bo’yicha amalga oshirilishi mumkin emas: - byudjet tashkilotlariga taqdim etiladigan talablar bo’yicha; - jismoniy shaxslarning qarz majburiyatlari bo’yicha; - to’lovga noqobil deb e’lon qilingan korxonalarning majburiyatlari bo’yicha; - zarar ko’rib ishlaydigan korxonalar bo’yicha; - kapital quyilmalarni moliyalash bo’yicha; - eksportga oid konsignatsiya shartnomalari bo’yicha; - kompensatsiya va barter bitimlari bo’yicha; - ishga bosqichma-bosqich yoki bo’nak bilan haq to’lash bo’yicha; - to’lovchi shartnomada shartlangan vaqt mobaynida, shuningdek, sotish xizmati ko’rsatilganidan keyin mahsulotni qaytarish huquqiga ega bo’lgan oldi-sotdi shartnomalari. Faktoring operatsiyasini o’tkazish chog’ida bank pul mablag’larini ular haqini to’lash huquqi faktoring shartnomasida ko’rsatilgan summada bankka taqdim etilgan to’lov talabnomalari bo’yicha mijozning talab qilib olingungacha asosiy depozit hisobvarag’iga o’tqazadi. Bank tomonidan o’tkazilgan summa bilan

shartnoma bo’yicha to’lov talabnomasi summasi o’rtasidagi farq bankning diskontli daromadini tashkil etadi. To’lovchida muddati o’tgan kreditorlik qarzining yo’qligi faktoring xizmatlarini ko’rsatishning majburiy sharti hisoblanadi. Agar shartnomada boshqa narsa ko’zda tutilmagan bo’lsa, bank tomonidan pul talabi huquqining keyin berilishiga yo’l qo’yilmaydi. Faktoring kelishuvida faktoring turidan tashqari shuningdek, quyidagilar ko’rsatiladi: - sotib oluvchilar, taqdim etiladigan majburiyatlar; - taqdim etiladigan majburiyatlarning nazorat summasi; - avans miqdori; - ushlab qolishlar; - majburiyatlarni to’lash muddatlari; - faktoring operatsiyalarini bajargani uchun to’lov miqdori; - etkazib beruvchi tomonidan olinadigan qo’shimcha xizmatlar; - faktoring operatsiyalari bo’yicha chegaraviy summa; - regress huquqi; - sotib oluvchi to’lashining oxirgi muddati; - to’lovchi to’lovni to’g’ri, o’z vaqtida amalga oshirmaganda ko’riladigan choralar; - shartnoma shartlarini buzganliklari uchun tomonlar javobgarligi; - faktoring bo’limiga operatsiyalar bo’yicha shikoyat muddatlari; - kelishuvning amal qilish muddati; - kelishuvning bekor qilinish shartlari. Kelishuvda bank va mijoz huquq va majburiyatlari ko’rsatib o’tiladi. Bank majburiyatlari: - unga taqdim etilgan qarzdorlik majburiyatlarini o ’ z vaqtida to ’ lash ; - mijozga hisob - kitoblar to ’ g ’ risidagi holatni yoki ma ’ lum to ’ lovchilar bilan qiyinchiliklar to ’ g ’ risidagi axborotni taqdim etishi . Mijoz majburiyatlari :

- bankka barcha etkazib bergan tovarlar yoki ko ’ rsatilgan xizmatlar haqidagi hujjatlarni , shuningdek , mijoz tovar va xizmatlarni aktseptlagani to ’ g ’ risidagi hujjatlarni , shartnoma shartlari hamda tovar miqdori va sifati to ’ g ’ risidagi hujjatlarni . - uning tovar va xizmatlarni sotib oluvchilari bilan o ’ z vaqtida mavjud bo ’ lgan kelishmovchiliklarni bartaraf etishi ; - bankka nomaqbul o’zgarishlar to’g’risida o’z vaqtida ma’lumot berish, ular bankning faktoring operatsiyalariga ta’sir etish doirasini belgilash; - arbitrajda ishlarni ko’rib chiqishda bank bilan birga ishtirok etish. Mijoz shartnoma tuzilgunga qadar bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadi: - belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan ariza; - belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan va to’lovchi tomonidan imzolangan oldi-sotdi, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish shartnomasi; - moddiy boyliklar berilgani, ishlar bajarilgani va xizmatlar ko’rsatilganini tasdiqlaydigan hujjatlar (tovar-transport yukxatlari, ishonchnomalarning ko’chirma nusxalari, ishlarni qabul qilish dalolatnomalari va hokazo); - to’lovchi tomonidan boshqa banklarda ochilgan hisobvaraklar ro’yxati; - to’lovchining moliyaviy holatini belgilash uchun zarur hujjatlar. Bankning mijoz bilan faktoring xizmati ko’rsatishga doir shartnomasida quyidagilar ko’rsatiladi: - ularga nisbatan pul talabining berilishi amalga oshirilayotgan xaridorlar; - berilayotgan talablarning umumiy summasi; - diskont summasi; - shartnomaning amal qilish muddati; - taraflar tomonidan shartnoma shartlari buzilgani uchun da’volarni bayon etish muddatlari; - shartnoma shartlari buzilgani uchun taraflarning mas’uliyati; - shartnomani bekor qilish shartlari; - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shartlar.

Faktoring xizmatlarini ko’rsatish shartnomasini tuzish chog’ida mijoz va bank-moliyaviy agent to’lovchini ushbu bitim to’g’risida yozma ravishda xabardor qilishi kerak. To’lovni amalga oshirish uchun to’lovchining talab qilib olingungacha asosiy depozit hisobvarag’ida mablag’lar etishmagan taqdirda to’lovchining banki bank - moliyaviy agentga to’lov talabnomasining 2-son kartotekaga qabul qilinganini ma’lum etadi. Shartnoma: - taraflarning o’zaro kelishuviga; - bank shartnoma shartlarini buzgan taqdirda etkazib beruvchining tashabbusiga; - etkazib beruvchi shartnoma shartlarini buzgan takdirda bankning tashabbusiga; - qonun hujjatlariga muvofiq boshqa shartlarga binoan bekor qilinishi mumkin. Bunda taraflar shartnomaning amal qilishini shartnomada belgilangan muddatlarda bekor qilish to’g’risida bir-birlarini yozma ravishda xabardor qiladilar. Shartnoma bir taraf tomonidan bekor qilingan taqdirda o’zaro da’volar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal qilinadi. Eksport mahsulotlari bo’yicha faktoring xizmatlarini vakolatli banklar xorijiy valyutada talab qilib olingungacha depozit hisobvarag’i bo’lgan, faqat o’zlari xizmat ko’rsatadigan korxona va tashkilotlarga, 60 kundan oshmaydigan muddat bilan ko’rsatadilar. Ular tomonidan faktoring xizmatlari ko’rsatilishi chog’ida bank daromadlari deganda xorijiy valyutada to’lov hujjatining nominal qiymati bilan uning shartnomaga muvofiq bankka berilish summasi o’rtasidagi farq bo’lgan diskont tushuniladi. Etkazib beruvchi tegishli xorijiy sherik bilan tuzgan, ilgari hisobga qo’yilgan eksport shartnomalari bo’yicha etkazib beruvchi korxonada muddati o’tgan

debitorlik qarzining yo’qligi eksport operatsiyalari bo’yicha faktoring xizmatlari ko’rsatilishining majburiy sharti xisoblanadi. Vakolatli banklar faqat belgilangan tartibda o’zlari hisobga qabul qilgan eksport shartnomalari bo’yicha va xorijiy vakil banklarning bank kafolatlari olingan yoki mazkur shartnomalar bo’yicha ochiq chaqirib olinmaydigan akkreditivlar summasidan oshmaydigan summada faktoring xizmatlarini ko’rsatadi. Vakolatli bank eksport shartnomalari bo’yicha faktoring operatsiyasini o’tkazish chog’ida mijozning talab qilib olingungacha tranzit depozit hisobvarag’iga mablag’larni, shartnomada ko’rsatilgan diskont summasini chegirgan holda, etkazib beruvchi tomonidan beriladigan talablar summasida erkin almashtiriladigan valyutada o’tkazadi. Mijozning tranzit hisobvarag’iga hisoblab yozilgan valyuta mablag’laridan majburiy sotishni mijoz to’liq hajmda, diskont summasini chegirmasdan amalga oshiradi. Pul talabi huquqini berish to’g’risidagi shartnoma imzolanganidan keyin mijoz bu xususda xorijiy kontragent va uning kafili (kafolatchisi)ni xabardor kilishi va ushbu to’lov hujjatlari bo’yicha to’lovni amalga oshirish uchun ularga bank - moliyaviy agentning bank rekvizitlarini ma’lum etishi shart. Agar to’lash shakli sifatida akkreditiv qabul qilinsa, bu holda mijoz bank - moliyaviy agent foydasiga akkreditivni qayta rasmiylashtirish amalini o’z vaqtida amalga oshirishi, so’ngra bankni qayta rasmiylashtirish holatidan xabardor qilishi shart. Tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini rivojlantirish masalalari. Tijorat banklari tomonidan faktoring operatsiyalarini amalga oshirish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 1. Cotuvchi va xaridor o’rtasida to’lovni kechiktirilish ko’zda tutilgan shartnomani tuzish. 2. Tovarni etkazib berish. 3. Faktorining shartnomasini tuzish.

4. Bank tomonidan moliyalashtirishni amalga oshirish. 5. Xarid qiluvchi (debitor) tomonidan to’lovni amalga oshirish. Odatda, bank yoki faktor kompaniyasi korxonadan ariza murojaatnomani olib, 1-2 hafta mobaynida mijozning moliyaviy va iqtisodiy ahvolini, uning xo’jalik faoliyati xususiyatlarini o’rganib chiqadi. Agar korxona bankning mijozi bo’lib qolgan bo’lsa, u holda u bankka xaridor uchun taqdim etiladigan barcha hisob- fakturalarni beradi. Bank barcha hisob- fakturalarni, shuningdek, xaridorning to’lovga qobilligini to’liq o’rganib chiqadi. Bu muddat 24 soatdan 2 haftagacha cho’zilishi mumkin. Shundan so’ng bank to’lovni belgilangan muddatda yoki undan oldinroq ham amalga oshirishi mumkin. Faktoring operatsiyalarida bank hisob - faktura qiymatining, odatda, 80 foizi miqdorida, ayrim holatlarda esa, masalan, korxonaning mazkur bank uchun juda ishonchli mijozga aylanib qolganligi sababli ham mahsulot qiymatining 90 foizigacha miqdorini o’tkazib berishi mumkin. Qolgan 10-20 foizi esa , zaxira hisoblanadi , ya ’ ni to ’ lovning qolgan qismi debitor tomonidan barcha qarz summalari qaytarilgandan so ’ ng bank tomonidan amalga oshiriladi . Faktoring operatsiyalari hisobi banklarda boshqa barcha operatsiyalar singari , O ’ zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan ro ’ yxatdan o ’ tgan

« O ’ zbekiston Respublikasi tijorat banklarining buxgalteriya hisob varaqalari rejasi » asosida olib boriladi . Unga muvofiq : 11101 – Sotib olingan debitor qarzdorlik yoki faktoring . Bu hisobvaraqda ko ’ rsatilishi mumkin bo ’ lgan operatsiyalar quyidagilardir : – hisobraqam debetida sotib olingan yoki mijozga to’lab berilgan summa va diskont summasi yotadi; – hisobraqam kreditida esa, to’lovchidan undirib olingan summa, muddati o’tgan faktoring, sudda ko’rilayotgan faktoring va boshqa qonunda ko’zda tutilgan holatlar bo’lishi mumkin. 11103 – Muddati o’tgan faktoring. 11105 – Sud tomonidan ko’rilayotgan faktoring. 11195 – Sotib olingan debitor qarz bo’yicha diskont summasi, keyinchalik u 45217 hisobraqamiga olib boriladi. 11199 – Sotib olingan debitor qarzdan qutilishi mumkin bo’lgan zararga ajratilgan zaxira, ushbu summa 56814 - hisobvaraqqa olib boriladi. Banklarning faktoring operatsiyasini amalga oshirish bosqichlari quyidagilardan iborat: Birinchi bosqich shartnoma deb ataladi, chunki bu bosqichda ikkita korxona o’rtasida biron-bir tovar yoki xizmatlar uchun o’zaro shartnoma tuziladi. Ikkinchi bosqichda oldindan qisman to’lash jarayoni, ya’ni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995 yil 12 maydagi 1154-Farmoniga asosan, 15 foizdan kam bo’lmagan to’lov amalga oshiriladi. Uchinchi bosqich - bu etkazib berilgan tovar yoki ko’rsatilgan xizmatlar va to’rtinchi bosqich - mol etkazib beruvchi tomonidan to’lovchining hisobraqamiga to’lov talabnomasi qo’yishdir. Beshinchi bosqichda faktoring operatsiyasini amalga oshirish uchun mol etkazib beruvchi va uning banki bilan shartnoma tuziladi. Ko’zda tutilmagan holatlar bo’yicha ushbu hisobraqamda faktoringni balansdan tashqari hisobi olib boriladi. Ushbu hisobraqamning debetida sotib olingan debitor qarz summasi, kreditida esa, to’liq yopilgan faktoring turadi.

Oltinchi bosqichda bank shartnoma asosida memorial order bilan quyidagi buxgalteriya yozuvlarini amalga oshiradi: 1. Dt 11101 Kt 20208 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan mamlakatimizda xo’jalik yurituvchi korxonalarda debitorlik kreditorlik qarzdorligini inventarizatsiya qilish va aniqlangan o’zaro qarzdorlikni o’zaro singdirish hamda da’vo muddati o’tganlarini (O’zbekiston Respublikasi Fukorolik kodeksining 157 moddasiga asosan respublikamizda debitor-kreditor qarzdorlikning da’vo muddati 3 yil deb belgilab quyilgan) majburiy ravishda korxonaning foydasiga (kreditorlik qarzi) yoki zarariga (debitorlik qarz) olish to’g’risida maxsus qaror ishlab chiqish lozim. Ushbu qarorni ishlab chiqarilishi va amaliyotga kiritilishi respublikamizdagi juda ko’plab korxonalardagi o’zaro qarzdorlikni keskin ravishda qisqartirishga olib keladi. O’zbekiston Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan xo’jalik sub’ektlari tomonidan ular o’zlari to’g’risida xo’jalik-moliyaviy xolatis to’liq, xaqqoniy ma’lumot oshkoraligini amaldagi qonunchilik asosida tartibga solish lozim. Bu xolat esa tijorat banklarida faktoring shartnomasida ishtirok etayotgan mijozlar to’g’risidagi xaqqoniy, to’liq ma’lumotni olish imkoniyatini beradi va bu bilan faktoring operatsiyasidagi pasayadi. Shuni ta’kidlash lozimki, faktoring shartnomasida ishtirok etayotgan sub’ektning biri bankning mijozi bo’lmasligi mumkin Shuni uchun, bizning fikrimizcha, respublikamiz bank tizimida faoliyat ko’rsatayotgan (mulkchilik shaklidagi qat’iy nazar) tijorat banklarida mijozlar to’g’risida tuliq ma’lumot bazasini yaratish va lozim vaqtda bu ma’lumotlardan (faktoring shartnomasi tuzilayotgan vaqtda) rasmiy ravishda o’zaro foydalanishlikni amaliyotga kiritish lozim. Faktoring yuqori daromad keltiruvchi operatsiya bo’lishi bilan bir qatorda, o’ziga yarasha risk darajasiga ega. Shunday qilib, tijorat banklarining faktoring operatsiyalari ular uchun daromad keltirish manbai bo’lishi bilan birga o’zaro

hisob-kitoblarni tezlashtirish va noto’lovlarni qisqartirishning muhim vositasi hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Денgи, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tijorat banklarining lizing operatsiyalari

Tijorat banklarining balansdan tashqari operatsiyalari