Tijorat banklari majburiyatlari tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklari majburiyatlari tahlili

Yuklangan vaqt:

15.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklari majburiyatlari tahlili Reja: 1. Tijorat banklari majburiyatlari tahlili 2. Tijorat banklari depozitlarining tarkibi va dinamikasi tahlili 3. Bank majburiyatlari tahlili

Tijorat banklari majburiyatlari tahlili Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonida tijorat banklari resurslari va ularning manbalari muhim ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklarining resurs bazasi, makroiqtisodiy omil sifatida ularning likvidligini ta’minlashga va to’lov qobiliyatini mustahkamlashga bevosita ta’sir qiladi. Iqtisodiyotni boshqarishning markazdan turib rejalashtirish tizimida mijozlarning banklarga biriktirib qo’yilishi, banklarning esa hisob-kitob va kredit operatsiyalarini amalga oshirishda monopol huquqqa egaligi, ularning xarajat va daromadlari miqdorining yuqoridan belgilab berilganligi tufayli banklar moliyaviy resurslarni jalb qilish, bank xizmatlari hajmini kengaytirish va ularni takomillashtirib borishdan manfaatdor emas edi. O’zbekistonda bozor mexanizmlarining tobora keng joriy etilishi sababli bank resurslarini jalb qilishni markazdan rejalashtirish sharoitida qo’llanilgan reljali usullar amalda o’zining ahamiyatini yo’qotdi. Natijada, tijorat banklarida moliyaviy jihatdan barqaror va arzon resurs bazasini yaratish masalasi asosiy vazifalardan biri bo’lib qoldi. Tijorat banklari moliyaviy resurslarini boshqarishda asosiy e’tibor bank balansi passividagi mablag’larning manbalariga qaratiladi. Ushbu mablag’lar ikkita yirik guruhga majburiyatlar va kapitalga bo’linadi. Majburiyatlar – bank tomonidan jalb etilgan mablag’lar hisobidan, kapital esa bankning o’z mablag’lari hisobidan shakllanadi. Ushbu mablag’larning barqaror manbalar hisobidan shakllantirilishi tijorat banklarining samarali ishlashini va iqtisodiy jihatdan baquvvatligini ta’minlaydi. Tijorat banklari balansi passivining asosiy ulushini majburiyatlar tashkil etib, ular 85-90 foizdan iborat bo’ladi. Majburiyatlarni muddati va vujudga kelish manbasiga qarab barqaror va nobarqaror, ular uchun to’lanadigan xarajatlar qiymatidan kelib chiqib, arzon va qimmat mablag’larga ajratish mumkin. Tijorat banklarining ikkinchi yirik mablag’lari manbasini ularning kapitali tashkil etadi. Bank kapitali tarkibida ustav kapitalining tashkil topishi va barqarorligi jihatidan muhim moliyaviy manba bo’lib hisoblanadi. Bank kapitalini

boshqarishda asosiy e’tibor ularning barqaror moliyaviy mablag’lar hisobidan shakllanishiga va yetarliligiga qaratiladi. Xalqaro bank amaliyotida passiv operatsiyalarning to’rtta shaklidan keng foydalaniladi: a) banklarning foydasidan fondlarni shakllan tirish va ularni ko’paytirishga ajratmalar; b) depozit operatsiyalar; v) yuridik shaxslardan olingan kredit resurslar; g) qimmatli qog’ozlar, pul biletlar va tangalarni muomalaga chiqarish (emissiya). Tijorat banklarning foydasidan ustav kapitaliga, zaxira fondiga, imtiyozli kreditlash fondiga, moddiy rag’batlantirish fondi va boshqa fondlarga ajratmalar amalga oshiriladi. Banklarning ushbu fondlariga ajratmalarning miqdori va muddati bank aksiyadorlari umumiy yig’ilishining qaroriga asosan belgilanadi. Bankning fondlari ichida asosiy o’rinni ustav kapitali egallaydi. Tijorat banklarining ustav kapitali bank asosiy kapitali tarkibidagi maxsus zaxiralar, taqsimlanmagan foyda va emission daromadlarga qaraganda muddati va manbai jihatidan barqaror hisoblanadi. Tijorat banklari ustav kapitalining minimal miqdori bankning dastlabki faoliyatini boshlagan davridayoq shakllantiriladi. Tijorat banklari kapitalining minimal miqdori bank aktiv operatsiyalari hajmining ortishi va iqtisodiyotda yuz berayotgan infl yatsiyaning salbiy ta’siri tufayli oshib boradi. Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari kapitalining yetarliligini hisoblashda har xil metodikalaridan foydalanadi. Bank kapitali yetarliligining u yoki bu metodika bilan hisoblanishi uning yetarliligiga qo’yilgan talablarning bajarilishi jihatidan har xil natijalarni beradi. Depozit operatsiyalar – banklarning depozitorlar bilan tuzgan shartnomalari asosida depozit maqsadlariga ko’ra muayyan muddatga jalb etish hamda saqlashga doir operatsiyalardir. Yaqin kunlargacha, banklar tomonidan depozit operatsiyalariga yetarli ravishda e’tibor qaratilmas edi. Buning asosiy sabablari:

– birinchidan, bank xizmatlariga bo’lgan ehtiyojning taklifdan birmuncha yuqoriligi; 4 – Bank faoliyati tahlili – ikkinchidan, infl yatsiya darajasining nisbatan balandligi; – uchinchidan, arzon moliyaviy resurslarning mavjudligidir. Ushbu holat tijorat banklarining moliyaviy resurslarga bo’lgan ehtiyojini ortiqcha qiyinchiliklarsiz qondirish bilan birga, ularga yetarli miqdorda o’z foydasini shakllantirish imkoniyatini ham berdi. Ammo aholining banklarga omonatlar qo’yish istagining pasayib ketganligi, pul mablag’larini kredit muassasalari tizimidan tashqarida aylanishini kamaytirish lozimligi, keyingi yillarda infl yatsiya darajasining pasayishi, Markaziy bankning qayta moliyalash stavkalarining muntazam ravishda kamayib borishi tijorat banklaridan depozit operatsiyalarning amaliy ahamiyatini oshirishni talab etmoqda. Tijorat banklari jalb qilgan mablag’larining asosiy qismini depozitlar tashkil etadi. Depozitlar omonatchilar tomonidan qo’yilgan yoki operatsiyalar jarayonida bank hisobvarag’ida ma’lum vaqtgacha saqlanadigan mablag’lar hisobidan shakllantiriladi. Bank amaliyotida qo’llanilayotgan depozitlar va umuman, depozitlar haqida iqtisodiy adabiyotlarda yagona yondashuv mavjud emas. Xalqaro bank amaliyotida depozitlar deyilganda moliya-kredit yoki bank muassasalariga saqlash uchun berilgan qimmatli qog’ozlar yoki pul mablag’lari tushuniladi. Rossiyalik iqtisodchi olim L.S.Padalkinaning fikricha depozit tarkibiga faqat muddatsiz depozitlar kirad. E.M.Rode depozitlar o’z ichiga, jamg’arma sertifi katlardan tashqari – barcha muddatli va muddatsiz omonatlarni oladi, deb ta’kidlaydi. Depozit mijozlarning bankka vaqtincha foydalanish uchun bergan mablag’lari bo’yicha bank va mijoz o’rtasida vujudga keladigan munosabatlarni aks ettiradi. Depozitlarning guruhlanishi bo’yicha me’yoriy hujjatlar va iqtisodiy adabiyotlarda yagona yondashuv mavjud emas. Ayrim manbalarda ular asosan, uchta guruhga ajratilsa, ba’zi adabiyotlarda to’rtta guruhga ajralishi ta’kidlanadi, Markaziy bankning depozitlar to’g’risidagi nizomida esa beshta guruhga bo’lingan.

Bizning nazarimizda, banklarning depozit operatsiyalarini iqtisodiy mazmuni va muddatiga qarab to’rtta guruhga ajratish maqsadga muvofi q. Ushbu guruhga talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi depozitlar, muddatli depozitlar, jamg’arma depozit (sertifi kat) lar va boshqa depozitlar kiradi. Depozit mablag’larni moliyaviy jihatdan nisbatan barqaror va nobarqaror mablag’larga hamda to’langanligi jihatidan nisbatan qimmat va nisbatan arzon depozit mablag’larga ajratish maqsadga muvofiq. Moliyaviy jihatdan barqaror mablag’lar tijorat banklarining asosiy foyda manbasini tashkil etish bilan birga, ularni kutilmaganda vujudga keladigan zararlardan himoya qilish imkoniyatini ham beradi. Ushbu mablag’larga, yuqorida ta’kidlaganimizdek, banklarning ustav kapitalini, joriy yil va o’tgan yillarning taqsimlanmagan foydasini, joriy yilning sof foydasi hamda muddatli va jamg’arma (sertifi kat) depozitlarini kiritishimiz mumkin. Muddatli va jamg’arma (sertifi kat) depozitlar banklar uchun muddati jihatidan ham barqaror moliyaviy manba hisoblanadi. Zero banklar, ushbu mablag’larni likvidsizlikka tushib qolish muammosini o’ylamasdan ma’lum muddatga kredit resurslari sifatida ishlatish imkoniyatiga ega bo’ladi. Moliyaviy jihatdan nobarqaror mablag’lar turkumiga tijorat banklarining asosiy kapitali tarkibidagi devalvatsiya zaxirasini kiritishimiz lozim. Chunki ushbu mablag’lar milliy valyutaning kursi xorijiy valyutaga nisbatan o’zgarishi natijasida vujudga kelib, bankning real mablag’larini ko’paytirmaydi. Shuningdek, tijorat banklari mazkur zaxiradan resurs sifatida foydalanish imkoniyatiga ega emas. Tijorat banklari resurslarining muddati jihatidan nobarqaror mablag’lari qatoriga talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqalardagi mablag’larni kiritishimiz mumkin. Banklar mazkur turkumga kiruvchi mablag’lardan kredit resursi sifatida foydalanganda ularning likvidsizlik holatiga tushib qolish ehtimoli yuqori bo’ladi. Chunki mijoz ushbu hisobvaraqalardagi mablag’larni bank kutmagan paytda qisman yoki to’lig’icha ko’chirish haqida bankka topshiriq berishi yoki naqd pul shaklda berishni talab qilish huquqiga ega. Shu jihatdan, ushbu hisobvaraqlarda saqlanadigan mablag’lar muddat jihatidan

nisbatan nobarqaror resurslar turkumiga kiritiladi. Bank tomonidan mazkur mablag’lar kredit resurslari sifatida ishlatilishi uni kutilmagan paytda likvidsizlik holatiga olib kelishiga sabab bo’ladi. Mablag’larni tashkil topish manbalari jihatidan qimmatli yoki arzon mablag’lar guruhiga ajratish mumkin. Bu yerda asosiy e’tibor depozit operatsiyalari natijasida vujudga keladigan mablag’larga qaratilib, yuqorida qayd etilgan nisbatan barqaror mablag’lar tijorat banklari uchun qimmat resurs manbalarini tashkil etadi. Arzon resurs mablag’lari turkumiga esa o’zo’zidan aniqki nisbatan nobarqaror mablag’lar kiradi. Tijorat banklarining talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi depozitlarga korxona, tashkilot, muassasa va boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlarninghisob-kitob va joriy hisobvaraqalarida saqlanadigan pul mablag’lari kiradi. Talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi depozitlarga bank nisbatan kichik miqdorda, ayrim hollarda esa umuman foiz to’lovlarini to’lamaydi. Xalqaro bank amaliyotida ushbu depozit transaksion va chekli (chekoviy) depozit deb ham yuritiladi. Muddatli depozitlarga qo’yiladigan mablag’larni qaytarib olish muddati oldindan kelishiladi. Ushbu depozit turining nomidan ham ma’lumki, depozit mablag’lar nisbatan uzoqroq muddatga qo’yilib ularning muddati kamida bir oyni tashkil etishi lozim. O’z navbatida banklar, ushbu depozit turi bo’yicha nisbatan yuqori foiz to’lovlarini to’laydi. Bank mazkur depozitga muddati tugaguncha saqlash uchun va oldindan ogohlantirish yo’li bilan muddati tugamasdan qaytarib berish haqida omonatchi bilan depozit shartnomasini tuzishi mumkin. Birinchi holatdagi depozit turida, bank depozit shartnomasida kelishilgan muddat tugaguncha omonatchining mablag’idan erkin foydalanish huquqiga ega bo’ladi. Muddati tugagandan keyin omonatchi tomonidan ushbu mablag’ talab qilib olinmasa, kelgusida ushbu hisobvaraqasi talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqasi tarzida ishlaydi. Odatda, ushbu depozitlar bo’yicha muddatlar har xil bo’lib, mablag’lar qancha ko’p saqlansa, ularning foiz to’lovlari shunchalik yuqori bo’ladi. Albatta, bu yerda pul bozoridagi resurslarning taklifi,

Markaziy bankning qayta moliyalashtirish hisob stavkasi miqdori asosiy rol o’ynaydi. Shunga asosan, tijorat banklari depozit siyosatini o’rnatadi. Muddatli depozitlar oldindan ogohlantirish asosida muddatidan oldin bankdan qaytarib olinishi ham mumkin. Bunda bank mijozga depozit mablag’ini oldindan qaytarib olganligi uchun jarima tarzida shartnomada kelishilgan foiz to’lovlarini to’lamaslik huquqiga ega bo’ladi. Jismoniy shaxslar o’rtasida omonatlarning eng rivojlangan turi bu jamg’arma depozitlar hisoblanadi. Jamg’armaning ushbu turida bank omonatchiga uning mablag’ining harakati, qoldig’i va unga hisoblangan foizlar haqidagi ma’lumotni aks etiruvchi jamg’arma daftarchasini beradi. Jamg’arma depozitlarining asosiy turi sifatida rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida keng qo’llanilayotgan depozit sertifi katlarini ko’rsatish mumkin. Hozirgi kunda respublikamiz tijorat banklari amaliyotida ham depozit sertifi katlari joriy etilib bank resurslarining manbalarini shakllantirishda foydalanilmoqda. Ushbu ko’rsatkich 2006-yil 1-yanvar holatiga jami 21,3 mlrd so’m yoki jami aktivlar tarkibida 0,3 foizni tashkil etgan. Depozit sertifi katlarining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular bankning haqiqatta ham ma’lum miqdordagi mablag’ni bankka qo’yganligi haqida mijozga bergan yozma tasdiqnomasini anglatadi. Eng asosiysi depozit sertifi katlari garov sifatida banklar tomonidan qabul qilinadi. Depozit sertifi katlari bo’yicha foizl ar miqdori depozit summasining hajmi, muddati, shuningdek, iqtisodiyotdagi infl yatsiya darajasiga bog’liq. Boshqa depozitlar guruhiga banklarning yuqorida qayd etilgan depozitlaridan tashqari mijozlarning akkreditiv bo’yicha talab qilib olinguncha bo’lgan davrdan foizsiz depozitlar, shuningdek, amaldagi qoidalarga muvofiq turli ishonchli mablag’lar va shunga o’xshash boshqa moliyaviy operatsiyalar va majburiyatlar bo’yicha depozit hisobvaraqalarini ochishi mumkin. Yuridik shaxslardan olingan kredit resurslar. Tijorat banklarining resurslarga bo’lgan ehtiyoji depozit operatsiyalari natijasida to’liq qondirilmaydi ular

mamlakat yoki xalqaro moliya bozoriga, Markaziy bankka va banklararo pul resurslari bozoriga murojaat qiladi. Xalqaro bank amaliyotida moliya bozori va banklararo pul resurslari bozorlari orqali banklarning katta miqdorda moliyaviy resurslarni jalb etishi amaliyotda o’zining ijobiy natijasini topgan. Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining resurslari tarkibida qimmatli qog’ozlarning ulushi 20-25 foizni tashkil etadi. Rossiya Federatsiyasi tijorat banklarida ushbu ko’rsatkich 2003–2004-yillarda 10– 12 foizni tashkil etgan, O’zbekiston tijorat banklarida shu davrda 0,3-1,0 foizdan iborat bo’lgan. Tijorat banklarining qo’shimcha moliyaviy resurslarga bo’lgan ehtiyojini Markaziy bankning krediti orqali qondirishida qayta moliyalash stavkasining miqdori bevosita ta’sir etadi. Chunki Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi uning pul-kredit siyosatini yuritishning asosiy usullaridan biri bo’lib, uning darajasining past yoki yuqori bo’lishi muomaladagi tovar massasi va pul massasi o’rtasidagi mutanosiblikka bog’liq. Agar muomalada pul massasining miqdori tovar massasiga nisbatan mo’ljaldagidan oshadigan bo’lsa, unday holda Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini oshirish orqali tijorat banklarining markazlashgan kredit resurslarini olishga bo’lgan manfaatini cheklab qo’yadi va aksincha. Demak, tijorat banklari doimo ham Markaziy bankning kreditlarini olishdan iqtisodiy manfaat ko’rmaydi. Chunki Markaziy bank hisob stavkasini banklararo pul resurslari bozorining ishtirokchilari kabi resurslarni foyda olish yoki vaqtinchalik bo’sh bo’lgani uchun tijorat banklariga taklif etmaydi. Uning tijorat banklariga kredit resurslarni taklif qilish yoki qayta moliyalash stavkasining past yoki yuqori darajada o’rnatishidan asosiy maqsad milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashga qaratilgandir. Lekin, shuni alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi kunda Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati milliy valyutaning barqarorligini oshirishdagi ahamiyati juda ham zaif bo’lib qolmoqda.

Banklararo pul resurslari bozori moliya bozorining asosiy segmentlaridan biri hisoblanib, tijorat banklariga vaqtincha bo’sh mablag’laridan samarali foydalanish va qo’shimcha moliyaviy resurslarga bo’lgan ehtiyojini zudlik bilan qondirishga imkoniyat yaratadi. Banklararo pul resurslari bozorida qisqa muddatli kredit resurslar sifatida ishtirok etayotgan mablag’lar butun bank tizimidagi mavjud bo’sh mablag’lar hajmiga ta’sir ko’rsatmaydi. Chunki tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlaridagi mablag’lar birinchisidan ikkinchisiga o’tish orqali ularning Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag’ining umumiy hajmi o’zgarishsiz qoladi. Tijorat banklari depozitlarining tarkibi va dinamikasi tahlili O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining depozit siyosatining sifat darajasini tahlil qilish uning tarkibi va dinamikasini baholashni taqozo qiladi. 1-jadval O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari depozitlarining tarkibi va dinamikasi (foizda) Depozitlarning turlari 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2011-yilda 2009- yilga nisbatan o’zgarishi, punkt 1 Transaksion depozitlar 55,4 50,0 47,6 -7,8 2 Muddatli depozitlar 41,4 47,4 51,5 10,1 3 Jamg’arma depozitlari 3,2 2,6 0,9 -2,3 Depozitlar- jami 100,0 100,0 100,0 X Ma’lumotlardan ko’rinadiki, transaksion depozitlarning bank depozitlari umumiy hajmidagi salmog’ining pasayish tendensiyasi mavjud. Tahlil qilingan davr mobaynida ularning salmog’ini 7,8 punktga pasayishi yuz berdi. Bu pasayish muddatli depozitlar salmog’ining oshishi hisobiga yuz berdi. Bu holatni ijobiy

baholash lozim, chunki u bankning xorijiy valyutadagi resurs bazasini mustahkamlanayotganligidan dalolat beradi. Endi biz aholining muddatli omonatlarini jalb qilish amaliyotini tahlil qilamiz. 2-jadval O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining depozit bazasi tarkibida jamg’arma depozitlari salmog’ining o’zgarishi (foizda) Ko’rsatkichlar 2009 y 2010 y. 2011 y 2011-yilda 2009-yilga nisbatan o’zgarishi Depozitlar jami Shu jumladan: -jamg’arma depozitlari 100,0 5,6 100,0 5,6 100,0 5,8 X +0,2 Jamg’arma depozitlarining asosiy qismi, odatda, aholining muddatli omonatlaridan iborat bo’ladi. Ma’lumotlar tahlili shuni ko’rsatdiki, respublikamiz tijorat banklarining depozit bazasi tarkibida jamg’arma depozitlarning salmog’i juda kichik va u tahlil qilingan davr mobaynida sezilarsiz darajada o’zgargan. Holbuki, aholining muddatli omonatlari tijorat banklari uchun muhim resurs manbai hisoblanadi. Fikrimizning isboti tariqasida bir tarixiy voqeaga murojaat qilishimiz mumkin: 80-yillarning boshida bir guruh AQSh tijorat banklarining rahbarlari FZTga aholining muddatli omonatlari bo’yicha majburiy zaxira stavkalarini pasaytirishni so’rab murojaat qildilar. Chunki, ular Yaponiya banklarining xalqaro bozorlardagi yuqori darajadagi raqobatbardoshligining asosiy sababi yapon banklari resurslari tarkibida aholi omonatlarining yuqori salmoqqa ega ekanligi, deb hisoblardilar. FZT bu murojaatni to’g’ri qabul qildi va aholining muddatli omonatlariga nisbatan eng past stavka belgiladi (3%). Endi biz mamlakatimizning ikki yirik tijorat banki misolida depozitlarning sifat ko’rsatkichlarini tahlil qilamiz.

3-jadval «A» Bank depozitlarining tarkibi va dinamikasi (foizda) Depozitlarning turi 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2011-yilda 2009-yilga nisbatan o’zgarishi, punkt 1.Transaksion depozitlar 93,9 80,2 77,2 -16,7 2. Muddatli depozitlar 5,3 15,9 15,6 +10,3 3. Jamg’arma depozitlari 0,8 3,9 7,2 +6,4 Depozitlar-jami 100,0 100,0 100,0 X Ma’lumotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, «A» bankda tahlil qilingan davr mobaynida transaksion depozitlarning depozit bazasi umumiy hajmidagi salmog’ining sezilarli darajada pasayishi yuz berdi. Bu esa ijobiy holat hisoblanadi. Chunki transaktsion depozitlar salmog’ining pasayishi muddatli va jamg’arma depozitlarining salmog’ining sezilarli darajada o’sishi hisobiga yuz bergan. Mazkur holatlar, pirovard natijada, bankning resurslar bazasini mustahkamlanayotganligidan, bank depozit siyosatining samaradorligini oshirish yuzasidan sezilarli tadbirlarni amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi. Ayniqsa, tahlil qilingan davr mobaynida jamg’arma depozitlarining depozitlar umumiy hajmidagi salmog’ini 7,2 foizga yetganligi va tahlil qilingan davr mobaynida 6,4 punktga o’sganligi ijobiy holat hisoblanadi. Buning boisi shundaki, birinchidan, jamg’arma depozitlarining asosiy qismini tashkil etuvchi aholining muddatli omonatlari arzon va barqaror resurs manbai hisoblanadi; ikkinchidan, respublikamizda aholining ixtiyoridagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’lari infl yatsion jarayonlar uchun jiddiy manba hisoblanadi. Rivojlangan industrial mamlakatlar, xususan, AQSh, Yaponiya, Germaniya, Avstriya mamlakatlarida

aholi to’lovlarining asosiy qismi naqd pulsiz shaklda amalga oshiriladi. Shuning uchun ham mazkur mamlakatlar amaliyotida naqd pullar infl yatsion jarayonlar uchun manba bo’lib hisoblanmaydi. Respublikamizning boshqa yirik banklarida ham jamg’arma depozitlariga xos bo’lgan, yuqorida qayd qilingan holatni kuzatish mumkin. Tijorat banklari depozit siyosatining samaradorligini tavsifl ovchi muhim omillardan biri depozitlarning bank passivlarining umumiy hajmidagi salmog’ining o’zgarishi hisoblanadi. Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida depozitlar tijorat banklari balansining passivida salmog’iga ko’ra birinchi o’rinni egallaydi. Ikkinchi o’rinda depozitsiz resurs manbalari turadi, uchinchi o’rinni esa, bank kapitali egallaydi. O’zbekiston Respublikasi bank amaliyotida esa, yirik tijorat banklari balansining passivida salmog’iga ko’ra birinchi o’rinni depozitsiz resurs manbalari, ikkinchi o’rinni bank kapitali, uchinchi o’rinni esa depozitlar egallaydi. Biz quyida «A» bank depozitlarining passivlar hajmidagi salmog’ini ko’rib chiqamiz. Ma’lumotlardan ko’rinadiki, «A» bankda, tahlil qilingan davr mobaynida depozitlarning passivlar umumiy hajmidagi salmog’i yuqori darajada pasaygan. Bu esa, albatta, salbiy holat hisoblanadi. Chunki, birinchidan, depozitsiz resurs manbalari depozitlarga nisbatan bahosi sezilarli darajada yuqori bo’lgan resurs manbalari hisoblanadi; ikkinchidan, bank kapitali moliyalashtirishning nisbatan qimmat shakli hisoblanadi. 2009–2011-yillar mobaynida «A» bankda depozitlar salmog’i ko’rsatkichining keskin pasayib ketishida banklararo kreditlar va kapital salmog’ining yuqori sur’atlarda o’sishi asosiy rolni o’ynadi. Masalan, 2009–2011- yillar mobaynida banklararo kreditlarning passivlarning umumiy hajmidagi salmog’ining o’sishi 960,9 foizni tashkil qildi. Bunday darajada yuqori o’sish bankning xorijiy banklarning va xalqaro moliya-kredit tashkilotlarining kredit liniyalarini o’zlashtirishdagi faolligi bilan izohlanadi. 4-jadval

«A» Bank depozitlarining passivlar hajmidagi salmog’I (foizda) Depozitlarning turi 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2011-yilda 2009-yilga nisbatan o’zgarishi, punkt Passivlar-jami 100,0 100,0 100,0 X Shu jumladan: – depozitlar 43,2 14,8 12,2 -31,0 Kapitalning o’sishi esa, tahlil qilingan davr mobaynida 418,3 foizni tashkil qildi. Tijorat banklarining kapital bazasini o’rganish natijalari shuni ko’rsatayaptiki, respublikamizdagi yirik tijorat banklarining kapitali, asosan, zaxira kapitalining o’sishi hisobiga ta’minlanmoqda. Zaxira kapitalin ing yuqori sur’atlarda o’sishi esa, o’z navbatida, devalvatsiya zaxirasining o’sishi hisobiga ta’minlanmoqda. Rivojlangan industrial davlatlar bank amaliyotida kapitalning bank passivlari umumiy hajmidagi salmog’ining o’rtacha darajasi 5-6 foizni tashkil etadi. Chunki kapital tijorat banki faoliyatini moliyalashtirishning nisbatan qimmat shakli hisoblanadi. Banklararo kreditlarning foiz stavkasi depozitlarning foiz stavkasiga nisbatan yuqori bo’lganligi sababli, ular ham tijorat banklari faoliyatini moliyalashtirishning nisbatan qimmat shakli hisoblanadi. Shuning uchun ham mazkur mamlakatlarning bank amaliyotida muddatli depozitlar va aholining muddatli omonatlarini keng ko’lamda jalb qilish amaliyotiga katta e’tibor beriladi. Bu borada, ayniqsa, Yaponiya tijorat banklarin ing tajribasi katta amaliy ahamiyatga egadir. Buning boisi shundaki, Yaponiya tijorat banklari balansining passivida salmog’iga ko’ra birinchi o’rinni aholining muddatli omonatlari egallaydi. «B» misolida depozitlarning sifat ko’rsatkichlarini, shu jumladan, ularning passivlar umumiy hajmidagi salmog’ini tahlil qilamiz. «B» bankda 2009–2011-yillar mobaynida transaksion depozitlarning umumiy hajmidagi salmog’ini sezilarli darajada pasayishi yuz berdi. Ushbu pasayish,

asosan, muddatli depozitlarning umumiy hajmidagi salmog’ini yuqori sur’atlarda o’sishi hisobiga yuz berdi. 5-jadval «B» Bank depozitlarining tarkibi va dinamikasi (foizda) Depozitlarning turi 2009 y. 2009 y. 2011 y. 2011-yilda 2009yilga nisbatan o’zgarishi punkti 1.Transaksion Depozitlar 86,0 83,4 72,5 -13,5 2. Muddatli depozitlar 6,0 16,4 25,9 +19,9 3. Jamg’arma depozitlari 8,0 0,2 1,6 -6,4 Depozitlar-jami 100,0 100,0 100,0 X Yuqorida qayd etilgan holatlar mazkur bankning resurs bazasini mustahkamlanayotganligidan dalolat beradi. Ushbu bankning mijozlari tarkibida yirik sanoat korxonalarining mavjudligi unga korporativ muddatli depozitlarni keng ko’lamda jalb qilish imkonini beradi. Rivojlangan xorijiy banklarning bank amaliyotida ham mazkur holatlarni ko’plab uchratish mumkin. Bunday holat, ayniqsa, ulgurji banklar faoliyatida yaqqol ko’zga tashlanadi. Tahlil natijalaridan shu narsa ko’rinadiki, tahlil qilingan davr mobaynida bankning depozit bazasi tarkibida jamg’arma depozitlarining salmog’i sezilarli darajada pasaygan. Bu esa, bankning aholining muddatli omonatlarini jalb qi lish bilan bog’liq faoliyatida sezilarli kamchiliklarning mavjudligidan dalolat beradi. Mamlakatimizdagi yirik tijorat banklarining mijozlarini sezilarli qismini to’lovga qobillik darajasining pastligi, asosan, ularning pul oqimining zaifl igi bilan izohlanadi. Pul oqimining zaifl igi mijozning mutlaq likvidlilik koeffi tsiyenti orqali yaqqol namoyon bo’ladi. Mijozning pul oqimini zaifl igi, o’z navbatida,

unda ortiqcha pul mablag’larini yuzaga kelmasligidan dalolat beradi. Bu esa, tijorat banklari tomonidan depozit siyosatini amaliyotga tadbiq etishda hisobga olinadi. Endi biz «B» bank depozitlarining bank passivlari umumiy hajmidagi salmog’ini o’zgarishini baholaymiz. 6-jadval « B » Bank depozitlarining pasivlar hajmidagi salmog’i (foizda) Depozitlarning turi 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2011-yilda 2009- yilga nisbatan o’zgarishi, punkt Passivlar-jami 100,0 100,0 100,0 X Shu jumladan: – depozitlar 15,8 21,5 18,4 +2,6 Mazkur bankda, tahlil qilingan davr mobaynida, depozitlarning passivlarning umumiy hajmidagi salmog’ini 2,6 punktga oshganligi ijobiy holat hisoblanadi. Chunki depozitli manbalar boshqa resurs manbalariga nisbatan arzon va barqaror bo’lgan moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Ushbu o’sish, asosan, muddatli depozitlar summasining yuqori sur’atlarda o’sishi hisobiga ta’minlangan. Chunonchi, 2011-yilda muddatli depozitlarning o’sishi 2009yilga nisbatan 11,1 martani tashkil qildi. Bankning depozitlarga muqobil bo’lgan resurs manbalarining tahlil qilingan davr mobaynida o’zgarishi quyidagicha bo’ldi: 2011-yilda banklararo kreditlar summasining 2009-yilga nisbatan o’sishi 34,8 foizni tashkil qildi. Bu esa, sezilarli darajadagi o’sish hisoblanadi. «B» bank hukumatimizning iqtisodiy siyosatini hayotga tadbiq etishda muhim rol o’ynayotgan yirik tijorat banklaridan biri hisoblanadi. Bankning bu mavqei uning depozit-ssuda operatsiyalarining mohiyatiga bevosita ta’sir qiladi. Mazkur ta’sir bankning kreditlari hajmida hukumat tomonidan kafolatlangan kreditlarning salmog’ini yuqori ekanligida va resurslarning umumiy hajmida markazlashgan resurslarning salmog’ini yuqori ekanligida namoyon bo’ladi.

Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning tijorat banklarining resurs bazasi hajmida markazlashgan resurslarning salmog’i juda kichik. Chunki rivojlangan xorijiy davlatlarning bank amaliyotida Markaziy bankning kreditlaridan tijorat banklarining faoliyatida doimiy moliyalashtirish manbai sifatida foydalanilmaydi. Markaziy bankning kreditlaridan, odatda, tijorat banklarining faoliyatida yuzaga keladigan qisqa muddatli pul mablag’larining yetishmasligini qoplash maqsadida foydalaniladi. Shuning uchun ham markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan kreditlarning asosiy qismi overdraft kreditlaridan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi bank amaliyotida esa, iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini kreditlash uchun zarur bo’lgan resurslar tijorat banklarida mavjud emas. Shuning uchun ham iqtisodiyotning ustivor tarmoqlariga xizmat ko’rsatayotgan mamlakatimizning yirik tijorat banklarining balansida markazlashgan kreditlarning salmog’i yuqori hisoblanadi. Biz yuqorida yirik tijorat banklarining depozit siyosatining holatini tahlil qildik. Endi kichik xususiy tijorat banklarining depozit siyosatiga xos bo’lgan xususiyatlarni ko’rib chiqamiz. Respublikamizning kichik xususiy banklarining asosiy qismida transaksion depozitlarning depozit bazasi hajmidagi salmog’i yuqoridir. Masalan, 2009-yilning 1-yanvar holatiga, bu ko’rsatkich «O’ktambank»da 56,8 foizni, «Turkistonbank»da 92,8 foizni tashkil qildi. Shunisi xarakterliki, kichik xususiy tijorat banklarida muddatli depozitlarning depozitlar umumiy hajmidagi salmog’i juda kichikligicha qolmoqda. Masalan, bu ko’rsatkichning 2009-yilning 1-yanvar holatidagi darajasi «O’ktambank»da 3,5 foizni tashkil qildi. Kichik xususiy banklarning ayrimlarida aholining muddatli omonatlarini jalb qilish borasida sezilarli ishlar olib borilmoqda. Masalan, «Kapitalbank»da aholining muddatli omonatlarining depozitlarning umumiy hajmidagi salmog’i, 2009-yilning 1-yanvar holatiga, 63,2 foizni tashkil qildi. Xulosa qilib aytganda, respublikamizning yirik tijorat banklarida depozit siyosatini amalga oshirish borasida sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. Ayni

vaqtda, ularning depozit siyosatini sezilarli kamchiliklardan xoli emasligi tahlil natijalaridan ko’rinib turibdi. Bank majburiyatlari tahlili Avvalambor, shuni yana bir bor eslatib o’tishni lozim topdikki, bank resurslarini tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalari – passiv operatsiyalar deyiladi. Passiv operatsiyalar bank aylanmasiga chetdan mablag’lar jalb etish va o’z mablag’larini tashkil etish bilan bog’liq operatsiyalardan iboratdir. Bank resurslari uning majburiyatlari va o’zining kapitalidan tashkil topadi. Bank faoliyatining yana bir asosiy o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, uning resurslari asosan chetdan jalb etilgan majburiyatlaridan tashkil topadi. 7-jadval «A» Bankning chetdan jalb etilgan va o’z mablag’lari tarkibi (yil boshiga) № Ko’rsatkichla r O’tgan yil Joriy yil O’zgarishi Summ a mln so’m Salmog’ i % Summ a mln so’m Sal mog’i % Summad a mln so’m Salmoqda % 1 . O’z mablag’lari 3910 8,8 4100 9,1 190 4,9 2 . Chetdan jalb etilgan mablag’lar 40510 91,2 41000 90,9 490 1,5 3 . JAMI: 44420 100 45100 100,0 680 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, «A» bank passivining asosiy qismi, 1-yanvar o’tgan yil holatiga 40510 mln so’m, ya’ni 91,2 foizi joriy yil yanvar holatiga 41000 mln so’m yoki 90,9 foizi chetdan jalb etilgan mablag’lar qolgan qismi esa (8,9% va 9,1%) o’z mablag’lari hisobiga tashkil etilgan. Tahlil

etilayotgan davrda o’z mablag’lari 1900 mln so’m, ya’ni 4,9 foizga, chetdan jalb qilingan mablag’lar esa 490,0 mln. so’m, ya’ni 1,2 foizga o’sgan. Bank majburiyatlari ularning o’ziga xos-xususiyatlari, manbalari va muddatlari hisobga olingan holda asosan quyidagi guruhlarga bo’linadi: • talab qilib olingunicha saqlanadigan depozitlar; • jamg’arma depozitlar; • muddatli depozitlar; • boshqa banklarning hisobraqamlari; • olingan qisqa muddatli kreditlar; • olingan uzoq muddatli kreditlar; mijozlarning boshqa depozitlari. Ushbu guruhlarga hisobvaraqlar, ularning manbalari nuqtayi nazaridan yana bir necha hisobraqamlardan tashkil topadi (3– ilovaga qarang). Shuning uchun ham har bir hisobvaraq qoldiqlari alohida tahlil etilishi lozim bo’lgan taqdirda ularning tarkibi ushbu hisobvaraq tarkibiga kiruvchi hisobraqamlar qoldiqlariga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bank majburiyatlarini tahlil etishda asosiy e’tibor ularning tarkibi, dinamikasi va barqarorlik darajasiga qaratiladi. 8-jadval «A» Bankning chetdan jalb etilgan mablag’lari tarkibi va dinamikasi (yil boshiga) № Ko’rsatki chlar O’tga n yil Joriy yil O’zg arishi Joriy yilda o’tgan yilga nisbatan 1 20200 Talab 6 1 6 1 - -Balans hisobvarag‘i Qoldig‘i mln. so‘m. Salmog‘i % Qoldig‘i mln.so‘m. Salmog‘i % Miqdori (+-), Salmoqda %

. qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar 100 5,1 100 4,9 2 . 20400 Jamg’arma depozitlar 1 140 2 ,8 1 000 2 ,4 - 140 - 12,3 3 . 20600 Muddatli depozitlar 7 900 1 9,5 7 700 1 8,8 2 00 - 2,5 4 . 21000 Boshqa banklarning hisobraqamlari 4 400 1 0,5 4 100 1 0,0 - 300 - 6,8 5 . 21600 Olingan qisqa muddatli kreditlar 3 600 8 ,9 3 900 9 ,5 3 00 8 ,3 6 . 22000 Olingan uzoq muddatli kreditlar 1 5100 3 7,3 1 4600 3 5,6 - 500 - 3,3 7 . 22600 29800 Mijozlarni ng boshqa depozitlari 2 270 5 ,5 3 600 8 ,8 1 330 5 8,6 JAMI: 4 0510 1 00,0 4 1000 1 00,0 4 90 1 ,2 Yuqoridagi ma’lumotlarga qaraganda bankning talab qilib olingunicha saqlanadigan depozitlari miqdori tahlil qilinayotgan davrda o’zgarishsiz qolgan. Lekin jamg’arma depozitlari miqdori 140 mln.so’m, ya’ni 12,3 foizga, muddatli depozitlar esa 200 mln so’m, ya’ni 2,5 foizga kamayib ketgan. Shu bilan birga, boshqa banklarning hisobraqamlaridagi mablag’lar 300 mln so’m 6,8 foizga va olingan uzoq muddatli kreditlar ham 500 mln so’m 3,3 foizga kamayganligi kuzatilgan. Tahlil qilinayotgan davrda mijozlarning boshqa depozitlari miqdori 1330 mln so’m, ya’ni 58,6 foizga o’sgan.

Bankning jamg’arma va muddatli depozitlarining kamayib ketishi, uning depozit siyosatida kamchiliklar mavjudligini bildiradi. Jamg’arma va muddatli depozitlar bank uchun eng barqaror resurslardan hisoblanadi. Ularning barcha depozitlar hajmida salmog’ining qisqarishi bank depozit bazasining barqarorlik darajasining pasayib borishidan dalolat beradi. Bank tomonidan jamg’arma va muddatli depozitlarni jalb etish borasida muhim chora va tadbirlar belgilanishni talab etiladi. Boshqa banklar hisobraqamlarida pul mablag’larining kamayishi, ushbu bankning boshqa banklar bilan tegishli munosabatlarining qisqarib borishini bildiradi. Olingan uzoq muddatli kreditlar salmog’ining kamayishi ularning o’z muddatlarida qaytarilganligini bildiradi. Lekin bank uning likvidligini ta’minlash, oldiga qo’ygan rejalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan hollarda Markaziy bank va boshqa Banklarning uzoq muddatli kreditlariga doimo ehtiyoj sezadi. Talab qilib olinadigan depozit mablag’larining o’zgarmasligi ko’p hollarda uning mijozlari tarkibi va ular faoliyatida sezilarli darjada rivojlanish bo’lmaganligini bildiradi. Bank o’zining mijozlari tarkibini son va sifat jihatidan yaxshilab borishiga e’tibor qaratmog’i lozim bo’ladi. Tahlil qilinayotgan davrda bankning mijozlar boshqa depozitlari miqdorining 58,6 foizga oshganligi kuzatilgan. Uning sabablarini aniqlash uchun bank balansida 22600 – mijozlarning boshqa depozitlari, 22800 – forvard, optsion, fyuchers, svop operatsiyalarida realizatsiya qilinmagan zararlar, 23200-kliring transaksiyalari, 23400– hukumat hisobraqamlari daromad va boshqa tushumlari, 23600-bank tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatbaho qog’ozlar, 29800- boshqa majburiyatlar tarkibi o’rganilmog’i lozim bo’ladi. Biz tahlil qilayotgan bankda mijozlarning boshqa depozitlari mablag’alarining o’sishi asosan 22618 – jismoniy shaxslar plastik kartochkalari bo’yicha majburiyat, 22600 – korporativ plastik kartochkalar bo’yicha majburiyatlar, 23218 – Moliya Vazirligi Fondidan ajratilgan maqsadli mablag’lar, 23220 – Moliya Vazirligi maxsus Fondidan olingan mablag’alar, 23222 – Moliya Vazirligining maqsadli mablag’lari hisobiga tashkil topgan. Bu holat hisobot davrida plastik kartochkalar

muammosi yo’lga qo’yilganligi va bank mijozlari orasida Moliya Vazirligi qoshida tashkil etilgan qishloq xo’jaligini moliyalashtirishi fondi mablag’laridan foydalanuvchi paxta va g’alla etishtiruvchi fermer xo’jaliklarining ko’payganligini bildiradi. Bank majburiyatlari tarkibida olingan qisqa muddatli kreditlarning o’sishi, asosan bankning joriy likvidligi holatini yaxshilashdan iboratdir. Xulosa qilib aytganda, bank keyingi yil uchun o’zining depozit siyosatini ishlab chiqishda mijozlari tarkibini barqarorlashtirishga, jamg’arma va muddatli depozitlar jozibadorligini oshirishga hamda uzoq muddat foydalanishi mumkin bo’lgan muomalaga chiqariladigan obligatsiya va depozit sertifi katlarining jozibadorligini oshirishga e’tibor qaratilmog’i lozim. Bank majburiyatlarini tahlil qilishda ularning tarkibi, dinamikasi va barqarorlik darajasini o’rganish bilan birga, majburiyatlar samaradorligi tahlili ham muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda majburiyatlar samaradorligi faoliyat natijasida olingan sof foydaning majburiyatlarga nisbati bilan aniqlanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu ko’rsatkich ko’p hollarda majburiyatlar rentabelligi deb ham ataladi. Bank majburiyatlaridan daromad olish maqsadida daromad keltiruvchi aktiv operatsiyalarni amalga oshirishda foydalaniladi. Shuning uchun ham biz majburiyatlar samaradorligini olingan foizli sof foyda (foizli daromadlar-foizli xarajatlar) ning majburiyatlar summasiga nisbatini olishni maqsadga muvofiq deb topdik. Shunday ekan, majburiyatlar samaradorligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin. Sm=foizli sof foyda / chetdan jalb etilgan mablag’lar x 100% 9-jadval «A» Bankning chetdan jalb etilgan mablag’lari samaradorligi (yil boshiga) № Ko’rsatkichlari O’tgan yil Joriy yil Joriy yilda o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi summa Foizda

(mln. so’m) % 1 . Foizli daromadlar (mln. so’m) 6880 7200 320 4,7 2 . Foizli xarajatlar (mln.so’m) 5630 5840 210 3,7 3 . Foizli sof foyda (mln.so’m) 1250 1360 110 8,8 4 . Chetdan jalb etilgan mablag’lar (mln.so’m) 40510 41000 490 1,2 5 . Chetdan jalb etilgan mablag’lar samaradorligi(%) 3,1 3,3 0,2 6,5 Yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga asosan «A» Bank majburiyatlari samaradorligi ko’rsatkichi joriy yilda o’tgan yilga nisbatan 0,2 punktga, ya’ni 6,5 foizga o’sgan. Ushbu o’sish foizli daromadlarning foizli xarajatlarga nisbatan tez sur’atlar bilan o’sishi (o’sish mos ravishda 4,7 va 3,7 foizni tashkil etgan) evaziga va majburiyatlarning o’sish darajasi ham sof foizli daromadlar (1,2 va 8,8 foiz) o’sishdan ancha kam ekanligi evaziga erishilgan. Bank majburiyatlari tahlili oldiga qo’yilgan aniq maqsadlarga muvofiq kundalik, o’n kunlik, oylik, choraklik bank balansiga va hattoki bankning kun davomidagi majburiyatlari ular hisobi olib boriladigan hisobraqamlar aylanmasi ma’lumotlariga asoslangan ravishda amalga oshirilishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari – Т : O’zbekiston, 2009. – 56. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.. 6. Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism. Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y. 7. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с. 8. О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329 с.

O'xshashlar

Tijorat banklari daromadlari va xarajatlari tahlili

Tijorat banklari likvidliligi va to’lovga layoqatliligi tahlili

Tijorat banklari tomonidan imtiyozli kreditlash tartibi va tahlili

Tijorat banklari resurslarining samaradorlik ko’rsatkichlari

Tijorat banklari resurslarini strategik boshqarish