Tijorat banklarining to’lovga layoqatligi va likvidliligi - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining to’lovga layoqatligi va likvidliligi

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining to’lovga layoqatligi va likvidliligi Reja: 1. Bank balansi likvidliligi va to’lov qobiliyati tushunchasi. 2. Markaziy bank tomonidan tijorat banklari likvidliligi va to’lov qobiliyatini tartibga solish. 3. Xorijiy davlatlar amaliyotida tijorat banklarining likvidliligini baholash usullari. 4. Banklarni reytingi va uni baholash usullari. 5. O’zbekistonda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklarining to’lovga layoqatliligi va likvidliligini ta’minlash yo’llari.

Tayanch iboralar: Likvidlilik, to’lov qobiliyati, koeffistient, kapital etarlilik darajasi, bank balansi likvidligi, risk darajasi, iqtisodiy normativlar. Bank balansi likvidliligi va to’lov qobiliyati tushunchasi. Xar kanday mamlakat iktisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlardan biri bo’lib moliyaviy jihatdan mutsaxkam va barqaror faoliyat ko’rsatuvchi bank tizimi xisoblanadi. Xar bir mutsaqil davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va kelajakdagi taraqqiyoti avvalo mazkur mamlakatda barpo etilgan va muntazam ravishda takomillashtirilib boriladigan bank tizimining faoliyatiga bogliqdir. Ma’lumki tijorat banklari xar kuni o’zaro bog’liq bir necha masalalarni echmoklari lozim: a) o’z operatsiyalarining foydaliligiga erishish; b) likvidlik darajasini zarur darajada saklash; v) tulov kobiliyatini mutsaxkamlash va boshqalar. Ammo shuni ta’kidlash lozimki bankning daromadliligi va likvidligi o’zaro teskari mutanosibdir. Yukori likvidlikni ta’minlash bankning yuqori daromadlikka erishish maksadiga ziddir, chunki likvid aktivlar nolikvid aktivlarga nisbatan kam foiz daromadlari keltiradilar. Boshqa tomondan yukori foydaga erishish maqsadida aktiv siesat yurgizaetgan banklar likvid aktivlarini mumkin bulgan minimal darajada ushlab turish tenedentsiyasiga ega bo’ladilar. Likvidlik va daromadlik o’rtasidagi bunday uzaro bog’liqlik bank siesati noratsional tuzilgan sharoitda yukori likvidlik mavjud holda uning norentabelligiga yoki xatarli darajada pats bo’lgan likvidlik sharoitida bankning yukori daromadligiga olib kelishi va bu uning bankrotligiga sabab bo’lishi mumkin. Likvidlik va foydalilikning optimal darajada bo’lishini ta’minlash uchun banklar bu ko’rsatgichlarni kompleks taxlil qilishlari zarur, buning uchun esa avvalo «bankning likvidligi» va «bankning tulov qobiliyati» kabi tushunchalarni kurib chiqmoq zarur.

Hozirgi iqtisodiy adabietlarda likvidlik va tulov kobiliyati iqtisodiy terminlari ko’pincha bir- birini o’rnini almashtirgan holda talqin etiladi. Likvidlik termini moddiy qiymatliklarning va boshqa aktivlarning tezda sotilishini va pulga aylanishini ifodalaydi. Bankning likvidligini shuningdek kupgina xollarda naqd mablag’larni O’zbyokiston Respublikasi Markaziy bankidan yoki korrespondent banklardan sotib olish kobiliyati deb kam baholashadi. To’lig’icha bank likvidligi deganda likvid aktivlarini sotish, pul mablag’larini Markaziy bankdan sotib olish va aktsiyalar, obligatsiyalar, depozit va omonat sertifikatlari xamda boshqa qarz intsrumentlarini emissiyasini amalga oshirish imkoniyatlari nazarda tutiladi. To’lov kobiliyati - bu birmuncha kengrok bo’lib u faqatgina aktivlarni tezda pulga aylantirish imkoniyatlarini emas, balki tijorat bankining o’z kreditorlari - omonatchilar, banklar va davlat oldidagi kredit va boshqa pul xarakteridagi operatsiyalaridan kelib chikadigan uz tulov majburiyatlarini o’z vaktida va to’lig’icha bajarish kobiliyatini xam o’z ichiga oladi. Shunday kilib, likvidlik tulov kobiliyatining zarur va majburiy sharti sifatida maydonga chikadi. Uning bajarilishi ustidan nazoratni fakatgina yuridik yoki jismoniy shaxsning o’zigina emas, balki muayyan tashki nazorat organi xam uz zimmasiga oladi. Tijorat bankining likvidligi uning passiv buyicha pul shaklidagi uz majburiyatlarini o’z vaktida bajarilishini ta’minlash qobiliyatidir. Bankning likvidligi bank balansining aktiv va passivlarini balanslashtirilganlik darajasi, bank tomonidan joylashtirilgan aktivlar va jalb qilingan passivlarning muddati buyicha uzaro moslik darajasi bilan belgilanadi. Bank likvidligining me’erlari odatda balans aktivlarining turli moddalarini passivlarning jami summasiga yoki ma’lum moddalariga, yoki aksincha passivlarning aktivlarga bulgan nisbati sifatida o’rnatiladi. Bankning to’lov qobiliyatiga uning o’z majburiyatlari buyicha zarur summada javob bera olish qobiliyati deb ta’rif beriladi. Bank nazorati bo’yicha bazel kumitasi likvidlikni taxlil qilishning quyidagi tamoyillarini taklif etadi. Ularga muvofiq likvidlikning 6 ta anozoviy

koeffistentlari mavjud. Datslabki ikki koeffistent Markaziy bank talablari bajarilishini nazorat qilish uchun kolgan 4 tasi likvidlik bilan bog’liq axvolning yaralishini taxlil etish uchun hisob-kitob qilinadi. 1.Naqd pul zaxiralariga doir talablarga rioya qilish koeffistenti. Bazi bitimi maxrajda likvidlikning zarur darajasini, sur’atda esa bankning muayyan sanasidagi naqd pul zaxiralarini ko’rsatishni taklif etadi. Agar ushbu koeffistent birga teng bo’lsa, Markaziy bank talablari kat’iy bajarilayotgan bo’ladi. Agar ko’rsatkich birdan kam bo’lsa, bankda likvidlikning etishmasligi yoki tekari vaziyat bo’ladi. 2.Likvid aktivlarga doir talablarga rioya qilish koeffistenti. Uning maxrajida likvidlikning talab etiladigan darajasini qo’yish, sur’at esa likvidlik aktivlarning muayyan sanadagi amaliy miqdorini ko’rsatish zarur. 3.Kreditlar-depozitlar. Mazkur koeffistent likvidlik bilan bog’liq ishlarning ahvolini ko’rsatadi va uning kichik qiymati likvidlik etarli darajada ekanligidan dalolat beradi: Aylanma mablag’lar-aktivlar; Aylanma mablag’lar-depozitlar; Aylanma mablag’lar-depozitlardan qarz mablag’lari. 4.Koeffistent bankining barcha aktivlaridagi likvid aktivlar ulushini ko’rsatadi. Keyingi koeffistent aylanma mablag’larining depozitlar va qarz mablag’lariga nisbatini ko’rsatadi. Likvid koeffistentlari taxlil maqsadiga ko’ra farqlanishi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda likvidlikning quyidagi umumiy formulasi beriladi: Likvidlik q Likvid aktivlar / jalb etilgan aktivlar Ushbu koeffistentni muddatlar bo’yicha bo’lib chikish mumkin, masalan, qisqa muddatli likvidlik koeffistenti (KMK) va o’rta muddatli likvidlik koffistenti (UMK) KMK q kassa nostro hisob varaqlari bo’yicha qoldiqlar (DKMO) / joriy va jamg’rma hisob varaqlaridan qisqa muddatli depozitlar KF q (qoplash muddati 1-5 yilgacha bo’lgan qimmatli qog’ozlar va ssudalar) / (qoplash muddati 1-5 yilgacha bo’lgan depozitlar va zayomlar)

O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining «Tijorat likvidligini boshqarishga bo’lgan talablari to’g’risidagi» Nizom N421 2 noyabr 1998 yilgi qoidasiga asosan likvidlikni tartibga solish taxlil qilishning asosiy maqsadlari quyidagilar hisoblanadi: -Likvidlik koeffistentlari tizimini to’g’ri hisoblashni tartibga solish; -Bank likvidligidagi ijobiy va salbiy yo’ralishlarni aniqlash; -Salbiy yo’ralishlarni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash; -Bank likvidligining axvoli to’g’risida xulosa chiqarish; -Bank likvidligini taxlil qilish natijalari asosida bankga tavsiyalar tayyorlash; Mazko’r qoidaga muvofiq laxzalik, joriy va qisqa muddatli likvidlik ko’rsatkichlari me’yoriy hisoblanadi. Likvidlik bankning majburiyatlarga doir to’lovlarni bajarish talablarini o’z vaqtida va to’liq bajarish layoqati hamda mijozlarning kreditga bo’lgan extiyojini qondirishga tayyorgarligi asosida baholanishi mumkin. Bank likvidligi quyidagilar qoplanishi lozim: -depozitlarning olinishi; -aktivlar va majburiyatlarni qoplash muddatlari o’rtasidagi farqlar; -pul bozorining o’zgarishlari; -rejalashtirilmagan xarajatlar; Xar bir aktiv va majburiyat uchun eng kichik muddat belgilanib, shu muddat ichida qoplanishi lozim. Markaziy bank tomonidan tijorat banklari likvidliligi va to’lov qobiliyatini tartibga solish. Iqtisodietni pul-kredit vositalari orqali tartibga solish nazariyasining tarkibiy qismi sifatida tijorat banklari faoliyatini tartibga solish nazariyalari hozirgi zamon iqtisodiy fanining tez sur’atlar bilan o’zgarib va rivojlanib boraetgan yo’nalishlaridan biridir. Pul-kredit siesatining asosiy maqsadi iqtisodietga to’la bandlik va inflyatsiyaning yo’g’ligini tavsiflovchi umumiy ishlab ishlab chiqarish darajasiga erishishda yordam ko’rsatishdan iborat. Uning mohiyati ishlab chiqarishning yalpi

hajmini, bandlik va baholar darajasini barqarorlashtirish maqsadida pul taklifini o’zgartirishdan iborat. yanada soddaroq qilib aytganda pul-kredit siesati ishlab chiqarish darajasi pasayaetgan paytda xarajatlarni rag’batlantirish maqsadida pul taklifini kengaytirish, inflyatsiya sharoitida esa aksincha xarajatlarni cheklash maqsadida pul taklifini qisqartirishga qaratilgan. Pul-kredit vositalari orqali tartibga solishning halqaro amalietda uchta asosiy vositasidan keng foydalaniladi. Ular quyidagilardir: 1. Ochiq bozor operatsiyalari. 2. Majburiy rezerv me’erining o’zgarishi. 3. Uchet stavkasining o’zgarishi. Ochiq bozordagi operatsiyalar - bu Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining ortiqcha rezerviga ta’sir ko’rsatish maqsadida davlat obligatsiyalarini tijorat banklariga va aholiga sotish eki sotib olish operatsiyalaridir. Markaziy bank tomonidan davlatning qimmatli qog’ozlari tijorat banklaridan va aholidan sotib olinganda tijorat banklarining rezervlari oshadi. Bu vaziyatda tijorat banklari o’z qimmatli qog’ozlari portfelining bir qismini Markaziy bankka o’tkazadilar va Markaziy bank bu qimmatli qog’ozlar uchun tijorat banklari rezervlarini xarid summasiga oshirish yo’li bilan to’laydilar. Tijorat banki esa xususiy shaxslardan obligatsiyalarni sotib olganda ularning joriy schetini oshiradi. Ushbu bitimning eng muhim jihati shundaki, Markaziy bank tijorat banklaridan qimmatli qog’ozlarni sotib olganda tijorat banklarining rezervlari va shu orqali kreditlash imkoniyatlari oshadi. Markaziy bank davlatning qimmatli qog’ozlarini aholidan sotib olganda ham pul taklifining o’zgarishi mohiyatan shunday bo’ladi. Markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni bevosita tijorat banklaridan sotib olish bilan aholidan sotib olish o’rtasida sezilarli farq mavjud. Agarda tijorat banki dastlab o’zining barcha kredit imkoniyatlarini ishlatib bo’lgan holatda Markaziy bank tomonidan tijorat banklaridan obligatsiyalarning sotib olinishi tijorat bankining haqiqatdagi va ortiqcha rezervlarini sotilgan obligatsiyalarning butun summasiga oshirsa, Markaziy bank tomonidan obligatsiyalarning aholidan

sotib olinishi tijorat bankining haqiqatdagi rezervlarini, shu bilan birga joriy schetlarini oshiradi. Ushbu mablag’larning bir qismi Markaziy bankdagi majburiy rezervlar schetiga ko’chirilishi lozim va shunda bank tizimining ortiqcha rezervlari majburiy rezervlar schetiga ko’chiriladigan mablag’ smiqdoriga kamaytiriladi. Obligatsiyalarning aholidan sotib olinishi tijorat banklari tizimi tomonidan yangidan olingan rezervlarning bir qismini joriy schetlardagi yangi pullarni saqlash uchun ishlatilishi bilan barobardir. Markaziy bank qimmatli qog’ozlarni ochiq bozorda sotib olganda tijorat banklarining rezervlari oshadi. Agarda bank o’zining ortiqcha rezervlarini ssudaga bersa, unda mamlakatdagi pul taklifi o’sadi. Markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlar sotilgan paytda tijorat banklari rezervlarining kamayishi ro’y beradi. Aytaylik Markaziy bank qimmatli qog’ozlarni ochiq bozorda tijorat banklariga sotmoqda: a) Markaziy bank qimmatli qog’ozlarni ularni sotib olaetgan tijorat banklariga o’tkazadi; b) tijorat banklari ushbu qimmatli qog’ozlar qiymatini o’zlarining Markaziy bankdagi rezervlari hisobidan to’lab beradilar va Markaziy bank ushbu summada tijorat bankining rezervini kamaytirib qo’yadi. Majburiy rezervlar me’erini oshirishi bank tizimining pul yaratish qobiliyatiga ikki tomonlama ta’sir ko’rsatadi: 1. U ortiqcha rezervlar hajmini o’zgartiradi. 2. U pul mulütiplikatri hajmini o’zgartiradi. Markaziy bankning asosiy ananaviy funktsiyalaridan biri bu "so’nggi instantsiyadagi kreditor"ligidir. Ayrim hollarda Markaziy bank mustahkam moliyaviy mavqiyga ega, ammo kutilmaganda zudlik bilan vaqtinchalik qo’shimcha mablag’larga muhtoj bo’lib qolgan tijorat banklarniga ssudalar berishi mumkin. Tijorat banklari tomonidan Markazi bankdan olinadigan ssuda ular uchun majburiyat hisoblanadi va tijorat banklari balansida " Markaziy bankdan olingan

ssudalar" nomi ostida aks ettiriladi, bu ssuda Markaziy bankning balansida esa aktiv hisoblanib " Tijorat banklariga berilgan ssudalar" nomi ostida aks ettiriladi. Shunday qilib Markaziy bank Tijorat banklariga kredit beraar ekan uning umumiy rezervlarni oshiradi va shu yo’l bilan ularning xo’jalik yurituvchi su’ektlar va aholini kreditlash imkonini yaratadi. Respublikamizning bozor iqtisodtetiga o’tilaetgan sharoitda iqtisodietni Davlat tomonidan pul-kredit vositalari orqali tartibga solish zaruriyati iqtisodietda yuz beraetgan quydagi jaraenlardan kelib chiqadi. * turli mulkchilik shakliga asoslangan korxonalarni tashkil topishi va rivojlanishi; * tashqi iqtisodiy aloqalarni kengayishi; * respublikani xalqaro valyutmoliya munosabatlariga kirishishi; * mustaqil hisob-kitob, kredit va boshqa operatsiyalarni amalag oshiriuv tijorat banklarni faoliyatiningrivojlanishi; * normal faoliyat ko’rsatuvchi pul tizimini vujudga kelishi va milliy valyutaning barqarorligi uchun sharoitning yaratilishi va hokozo. Mustaqillikka erishilgandan so’ng Respublikamizda iqtisodietni bozor munosabatlariga o’tkazish va uning tarkibiy qismi sifatida markazlashtirilgan bank tizimidan markazlashmagan ikki poqonali bank tizimiga htkazish rejalari ishlab chiqildi. Bunday sharoitda iqtisodiy o’sish va inflyatsiya su’ratini jilovlashag aniq ishlab chiqilgan va tartib bilan olib borilaetgan pul-kredit siesati orqali erishiladi. Hozirgi kunda Respublika Markaziy banki emission markaz va pul-kredit siesatini olib boruvchi rasmiy muassasa hisoblanadi. Turli mulk shakillaroiga asoslangan tijorat banklari esa mustaqil bo’lib ularning faoliyati Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi va nazorat qilinadi. Pul-kredit siesati orqali muvofiqlashtirishning ajralmas qismi sifatida tijorat banklari faoliyatini tartibga solish zaruriyati quyidagilardan iborat: * banklarning likvidliligini ta’minlash orqali ular inqirozini oldini olish; * pul va boshqa moliya resurslari ustidan manopol nazoratga yo’l qymaslik hamda kam sonli kredit muassasalarning qo’lida kapitalning to’planib qolishini

cheklash. Banklarni inqirozga uchrashini oldini olish maqsadida O’zbekiton respublikasi Markazi banki banklar uchun yuqori xatarga ega bo’lgan va ularni lekvidligini pasayishiga olib keladigan operatsiyalarni qonuniy chegaralaydi. Shunday qilib bank faolatini tartibga solishning asosiy maqsadlari moliya tizimining yuqori samaradorligini saqlab turish, uning barqarorligi va xavfsizligini kafolatlash, shunindek investorlarni himoya qilishning muvofik darajasini saqlab turishdan iboratdir. Rivojlaninning turli davrlarida qayd etilgan maqsadlarning muhimlik darajasi mamlakatdagi siesiy, iqtisodiy va ijtimoiy vazyatlardan kelib chiqib o’zgarib turadi. Demak, respublikamizning bozor munosobatlariga o’taetgan hozirgi sharoitda tartibga soluvchi organlar faolatida birinchi galdagi vazifalardan biri bu pul, kredit va fond bozorlarini rivojlantirishdir. Bu bilan banklar va moliya muassasalari faoliyatining samaradorligini oshirish, butun bank tizimining barqarorligini saqlab va investorlar manfaatlarini himoya qilishni ta’minlash imkonini beruvchi "o’yin qoidalari" ning talablariga rioya etilishini nazorat qilish orqali banklar o’rtasida soqlom raqobat muhitini saqlab bo’lib qolmoqda. Xorijiy davlatlar amaliyotida tijorat banklarining likvidliligini baholash usullari. Rivojlangan mamlakatlar bank tizimlari bir-biriga o’xshash bo’lib tuyulsada ularning xar biri asrlar mobaynida tashkil topgan uziga xos bank ishi milliy munosabatlari va ularning tarkibiy qismlariga ega. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va ularni barqarorligini ta’minlash borasida xar qanday davlat ham o’ziga xos tajribalarga ega. “Hozirgi iqtisodiy inqiroz sharoitida bank tizimining likvidlik riski haqidagi savollar doimo vujudga keladi”, - deb ta’kidlaydi iqisodchi olima Angela Roma bank likvidligi haqida. 106 Jaxon banklari amaliyotida ichki va tashki nazoratni tashkil etishga turlicha yondashuvlar mavjud. Intsitustional nuktai nazardan bu tizimining tashkiliy tuzilish usullari, Markaziy bankning ushbu tizimdagi o’rni va roli bilan fark qiluvchi uch guruh mamlakatlarini ajratish mumkin:

i- nazorat faoliyati fakatgina Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan mamlakatlar: Avtsraliya, Buyuk Britaniya, Islandiya, Ispaniya, Irlandiya, Italiya, Yangi Zellandiya, Portugaliya. i- nazorat faoliyati Markaziy bank tomonidan boshqa organlar bilan birga amalga oshiriladigan mamlakatlar: AKSh - Federal Rezerv Tizimi (FRT), Moliya vazirligi va mutsakil agentlik - Depozitlarni Sug’urtalash Federal Korporatsiyasi (DSFK) bilan birgalikda; Shveytsariya - Markaziy bank, Federal Bank Komissiyasi bilan birgalikda; Frantsiya - Frantsiya Banki, Bank Komissiyasi bilan birgalikda; Germaniya - Bundesbank, Kredit Nazorati Federal Xizmati bilan birgalikda. Nazorat faoliyati Markaziy bank tomonidan emas, balki boshqa organlar tomonidan amalga oshiriladigan mamlakatlar: Kanada, Daniya, Lyuksemburg, Shvetsiya, Avtsriya, Finlandiya, Norvegiya. Shunday qilib, bank nazorati ob’ektiv zarurat ekan, ushbu faoliyatni amalga oshiruvchi maxsus organlar xam zarurdir. Ushbu organlar maqomi bo’yicha turlicha bo’lishi mumkin, ammo ular ichida xamisha davlat organlari mavjud buladi. Shu bilan birgalikda ayrim mamlakatlarda bank faoliyatini tartibga soliq tizimining tashkil topishining amaliyoti tarixiy jixatdan karalganda shuni ko’rsatmokdaki, ushbu jarayonlar turli mamlakatlarda turlichaligidan ko’ra ko’proq umumiy xususiyatlarga ega AKShda pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun mas’ul organ bo’lib - Federal Rezerv Tizimi (Markaziy bank) hisoblanadi. AKSh da banklar faoliyatini nazorat etish va boshqarish bizdan farq qiladi. Bugungi kunda AKSh banklarini boshqarish va ularni faoliyatini nazorat etish quyidagi idoralar tomonidan olib boriladi: 1. Federal rezerv sistemasi. 2. Pul muomalasi nazoratchisi barcha milliy banklarni nazorat qiladi. 3. Depozitlarni sug’urtalovchi Federal korporatsiyasi bank va mijozlar depozitlarini sug’urtalaydi, bankrotlikka uchragan banklarga o’z vakolati doirasida yordam beradi.

4. Adliya vazirligi. 5. qimmatli qogozlar va birjalar bo’yicha komissiya. 6. Shtatlardagi bank faoliyati bo’yicha komissiya yoki bank sovetlari yangi banklar ochilishi uchun charterlar beradi va o’z navbatida shtatda charter olgan barcha banklarni doimiy tekshiradi hamda ularni doimiy ravishda nazorat etadi. Hozirgi kunda AKShda tijorat banklari faoliyatini tartibga soliq quyidagi makroiqtisodiy maqsadlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan: Mamlakat moliya-kredit tizimining barkarorligini qo’llab-quvvatlash. Bank mijozlarining manfaatlarini himoya qilish. Muayyan iqtisodiy usish sur’atlarini saqlab turish. Iqtisodiy me’yorlar tizimini aniklash va uning bajarilishi ustidan nazoratni Federal Rezerv Tizimi amalga oshiradi. AKShda hozirgi kunda iqtisodiy me’yorlar tizimini ishlab chiqishda Bazelu bitimining takliflari asos kilib olingan. 1988 yilgacha AKShda etarli kapital mikdori barcha aktivlarning 5%i darajasida belgilangan edi. 1988 yildan boshlab kapitalning etarlilik talablari xatarni xisoblab chamalangan aktivlarning 8% darajasida belgilandi. 1993 yilning 1-yanvaridan boshlab barcha amerika banklari Bazelu bitimi talablariga bo’ysinishga majburligi konun yo’li bilan belgilab qo’yildi. Xuddi shu tizimga o’xshagan xolat Angliya bank tizimi faoliyatiga xam tegishli. Angliya Bank tizimining o’ziga xos xarakatlantiruvchi asosiy kismi va London pul bozorining asosiy qatnashchilari yirik tijorat banklaridan iborat cheklangan guruh xisoblanadi. Ular jumlasiga avvalo mamlakatning yirik «katta to’rtlik» banklari: «Lloyds», «Midland», «Barklayz» va «Neshnl Vetsmintser» kiradi. Tijorat banklari va kredit-moliya institutlarining faoliyatini tartibga solish Angliya Banki tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu faoliyatni atroflicha taxlil qilish uchun bu soxada qabul kilingan muxim qonun va karorlarni kurib chiqish lozim. Buyuk Britaniya bank tizimi tarixan kup xam nazoratga olinmagan, 1973-74 yillarda bir qator banklarning nisbatan qisqa muddatga mablag’larni jalb qilib uzoq

muddatga kredit berishi oqibatida bank tizimi inkirozga uchradi va bu xol 1979 yil bank konunining qabul qilinishiga asos bo’ldi. Ushbu qonunga muvofiq depozit qabul qiluvchi institutlar ikki toifaga, banklar va listenziyalangan depozit qabul qiluvchilarga ajratildi. Bank sifatida listenziya olish uchun muassasalar etarlicha mablag’larga ega bo’lishi va o’z mijozlariga turli-tuman bank xizmatlari ko’rsatish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Listenziyalangan depozit qabul qiluvchilar esa bank maqomiga ega bo’lish uchun qo’yilgan shartlarga to’liq javob bera olmaydigan, ammo ayrim turdagi bank operatsiyalari bilan shug’ullanuvchi moliya muassasalari edilar. Ushbu qonunda shuningdek "bank" so’zini faqatgina etarlicha bank kapitaliga ega bo’lgan xamda banklarga xos ko’p turdagi operatsiyalarni amalga oshiruvchi moliya muassalarigina ishlatishi belgilab qo’yildi. 1979 yilgi bank qonuni mayda bank depozitorlari va jamg’armachilarini bank inkirozlaridan ximoya qilish maqsadida bank depozitorlarini himoyalash tizimini ishlab chiqdi. Ushbu AKShdagi Depozitlarni Sugo’rtalash Federal Korporatsiyasi (DSFK) singari faoliyat ko’rsatadi. Ushbu tizim a’zo banklarning vakillaridan tashkil topgan Depozitlarni ximoyalash Boshqarmasi tomonidan boshqariladi va uning boshlig’i Angliya Bankining raisi hisoblanadi. Bu boshqarma Depozitlarni himoyalash Fondini boshqaradi xamda barcha banklar va depozit qabul qiluvchi muassalar o’z depozit bazalariga nisbatan 0,3%, ammo 300,000 funt tserlingdan oshmagan miqdorda badal to’lashlari shart. 1981 yilda qabul qilingan «Monetar Nazorat to’g’risidagi nizom»ga binoan bank muassalari va depozit qabul qiluvchilarning likvidligini ta’minlash maqsadida bu muassasalar o’z majburiyatlarining 0,5% ini Angliya Bankidagi operatsiyalarda qatnashmaydigan xisob rakamida saqlashlari shart qilib qo’yildi. Shuningdek ushbu nizomga muvofiq Angliya Banki tomonidan uchet stavkalari e’lon qilinmaydigan bo’ldi, ammo bu intsrumentni zarur paytda qo’llash kukuki saqlab kolindi. Lekin shunday bo’lsada kupgina tijorat banklari va depozit qabul qiluvchi muassasalar beraetgan kreditlari uchun foiz stavkasini belgilash jarayonida Angliya Banki tijorat banklariga berayotgan kreditlar uchun belgilaydigan foiz stavkalarini asos qilib olmoqdalar.

Germaniya bank tizimida kredit tizimining turli zvenolari o’rtasidagi o’zaro aloqalarning asosi sifatida universallashtirish tamoyili qo’llaniladi. Unga binoan turli kredit muassasalari moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishda bir hil xuquqga egadirlar. Germaniyada tijorat banklari faoliyatini tartibga solish vazifasi Bundesbank va Kredit Nazorati Federal Xizmati zimmasiga yuklangan. Bundesbank faqat birgina real ta’sir vositasiga ega, ya’ni u xam bo’lsa majburiy rezervlashning eng kam miqdorini urnatish va tijorat banklari ustidan nazorat qilishning fakatgina ikki intsrumentiga ega - bular mablag’larni rezervlash va xisobotlar qabul qilish. Boshqa nazorat funktsiyalari Moliya vazirligiga bo’ysinuvchi Kredit Nazorati Federal Xizmati zimmasiga yuklangan. Germaniyada faoliyat ko’rsatayotgan tijorat banklari Bundesbankka bank balansi likvidligining axvoli xakida xar oyning oxirida talab etilgan shakllar bo’yicha xisobot topshiradilar. Frantsiya bank tizimi xam dunyodagi eng qadimgi va hozirgi kunda taraqqiy etgan tizimlardan biri sanaladi, shu sababli xam bizningcha uning tajribasini o’rganish foydadan xoli emas. Banklarni reytingi va uni baholash usullari. Har qanday faoliyat yurituvchi iqtisodiy sub’ektga nisbatan baho bevosita unga berilgan reyting natijalari yoki nazorat usullari orqali aniqlanadi. XX asr oxirida har bir sohada o’z etakchilarini bilish istagi kuchaydi. Eng yaxshi korxona, eng yaxshi bank, eng yaxshi mutaxassis, eng rivojlangan tuman, viloyat, mamlakat va hokazolar. O’z o’rnini aniqlab olishga harakat qilish biznesga ham xosdir. Bu sohada ham dastlabki o’nta eng yirik bank, ishonchlilar orasida eng ishonchli sug’urta agentliklari, dunyoning yuzta eng yirik korxonasi va boshqalar aniqlanmoqda. Reyting bo’lmasa, na butun amaliy hayotni, na shaxsiy hayotni tasavvur qilish mumkin. Chunki «Kimga qarab ish tutish kerak, kim bilan bitim tuzsa bo’ladi, mening ishonchli sherigim kim? » degan muammolarga duch kelamiz.

Reyting - bu muayyan ob’ekt yoki sub’ekt to’g’risidagi natijaviy baho bo’lib, qaror qabul qilish bo’yicha g’oyat muhim vosita hisoblanadi. Chunki u, aytaylik, bankirga bankning taraqqiy etish yo’nalishini, ishbilarmonlikning jonlanishini, demak, foyda olish imkoniyatlarini ham hech shubhasiz ko’rsatib beradi. Shuningdek, reyting tizimi: > banklar faoliyatini xalqaro amaliyotda qabul qilingan me ’ yorlar asosida qiyosiy tahlil qilishda ; > mazkur bankning moliyaviy bozordagi o ’ rnini , nufuzini , shuningdek , muammoli banklarni aniqlashda ; > banklar taraqqiyotidagi mayl ( tendentsiya ) larni kuzatish , umumlashtiruvchi va xususiy ko ’ rsatkichlarning dinamikasini tahlil qilishda ; > banklar samaradorligiga baho berishda juda ham zarur. Barcha manfaatdor tomonlarning xohish va istaklarini inobatga oluvchi reyting usuli yordamida aholi omonatlari qaerlarda ko’proq, qaysi banklarda qanday foizlarda joylashtirilyapti, depozitlar bo’yicha ahvol qanday, sertifikat va aktsiyalarning sotib olinishi qay darajada kabi savollarga ham javob olish mumkin. Xalqaro amaliyotda bank reytinglarini baholashning juda ko’p turlari mavjud. Ular ichida quyidagi ikki usul eng ko’p tarqalgan: • miqdoriy ko’rsatkichlar orqali baholash; • sifat ko’rsatkichlari orqali baholash. Miqdoriy ko ’ rsatkichlar orqali baholash usuli asosan banklar faoliyatining rivojlanishini tahlil qilish maqsadida qo ’ llanilib , ularga quyidagilar kiradi : • aktivlar summasi; • depozitlar; • kreditlar; • o’z kapitalining summasi; • daromad summasi. Bu ko’rsatkichlar orqali banklar faoliyati ommalashtiriladi.

Baholashning ommaviy axborot vositalari yordamida ikkinchi turi sifat ko’rsatkichlari bo’lib, ular bankning ishonchlilik darajasini ifodalaydi. Bu ko’rsatkichlar turkumiga quyidagilar kiradi: • kapitalning etarliligi; • aktivlar sifati; • daromadlilik darajasi; • bank likvidliligi. Umuman bunday tizimlar quyidagi vazifalarni hal etadi: > kredit tashkilotlarini inspektsiya va uzoqlashtirilgan monitoring doirasida bir tizimga keltirilgan tarzda rasman baholash; > banklarni va muammolar mavjud bo’lgan yoki paydo bo’lishi mumkin bo’lgan yo’nalishlarni identifikatsiya qilish; > nazorat idoralari resurslarini maqbul taqsimlash uchun tekshiruvlarning ustuvor yo’nalishlarini aniqlash; > nazorat organining o’z vaqtida ish boshlashini uyushtirish. Barcha mamlakatlarda bank nazorati va reytingining asosiy ob’ekti kredit muassasalar, ya’ni tijorat banklari hisoblanadi. Jahonning rivojlangan davlatlari tajribasiga ko’ra, emissiya banki va tijorat banklari tarmog’ini o’z ichiga olgan ikki pog’onali bank tizimini samarali faoliyat ko’rsatishini yo’lga qo’ymay turib, davlat iqtisodiyotini yuksaltirish va uning barqarorligiga erishish mumkin emas. Bunda birinchi pog’onada Markaziy bank bo’lib, u mamlakatning pul muomalasini va barcha kredit muassasalarining faoliyatini tartibga solib turadi. Ikkinchi pog’onani esa tijorat banklari va boshqa kredit tashkilotlari tashkil etadi. Bank nazorati va ularga reytig berishni amalga oshirishning bir qator sabablari manfaatlar nuqtai nazaridan kelib chiqadi va ular quyidagilardan iborat: Birinchidan, banklar mamlakat aholisining jamg’armasini asosiy saqlovchisi hisoblanadi. Banklar faoliyatini nazorat qilish mamlakat aholisini moddiy zarar ko’rishdan saqlash uchun tashkil etiladi. Ikkinchidan, bank kreditorlari manfaatlarini himoya qilish maqsadida banklar faoliyatini nazorat qilish, tartibga solish amaliyotlari qo’llaniladi va yakunda

reyting natijalari beriladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va individual shaxslar o’z faoliyatlarini rivojlantirish, turmush farovonliklarini oshirish uchun tijorat banklarining turli xil kreditlaridan foydalanishadi. Uchinchidan, hukumat o’z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish uchun samarali bank nazoratini tashkil qilishga harakat qiladi. Bu butun iqtisodiyotni inqirozga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, banklar bo’sh pul mablag’larini jalb etib, ularni kreditlar uchun yo’naltirish bilan mamlakatdagi iqtisodiy faollikni oshirib, ishsizlik darajasini kamaytiradi, shu bilan birga, mamlakatdagi pul massasiga bilvosita tasir etib, inflyatsiyani keltirib chiqaradi. To’rtinchidan, bank aktsiyadorlari va omonatchilar manfaatlarini himoya qilish uchun ham bank nazorati va reytingini berish tashkil etiladi. Bozor iqtisodiyoti to’liq qaror topgan rivojlangan davlatlarda davlatning bank nazorati sohasidagi siyosatining asosiy maqsadlarini iqtisodchi olim V.Yu. Kuznets quyidagilardan iborat deb ta’kidlaydi: a) pul taklifi ustidan nazorat o’rnatish; b) iqtisodiyotdagi moliyaviy nobarqarorliklarga barham berish; v) banklarning foyda asosida faoliyat yuritishini ta’minlash; g) bank tizimiga nisbatan ishonchsizlik tuyg’ularini yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik. O’zbekiston bank tizimini qayta qurish mustaqil davlatimiz iqtisodiy tizimining muhim yo’nalishlaridan biri bo’ldi. Xo’jalik mexanizmi bir maromda faoliyat yuritishi barqaror ishlaydigan banklar milliy tizimini taqozo etadi. Bugungi kunda iqtisodiyotni bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida sifat jihatidan butunlay yangi bank tizimi hamda bank nazoratini tub asosini yaratish va qurish uzluksiz davom ettirilmoqda. O’zbekistonda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklarining to’lovga layoqatliligi va likvidliligini ta’minlash yo’llari. Tijorat banklarining barqarorlik darajasini ekzogen va endogen faktorlar orqali aniqlanadi.

Bankning moliyaviy axvolini tuzatish va uning iqtisodiy barqarorligini yaxshilash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz: 1Bank sarmoyadorlarini imkoniyatlarini ko’rib chikish va yil oxiriga kadar bankning ustav kapitalini elon qilingan miqdorga etkazishni taminlash. 2.Muddati o’tgan qarzlarni qaytarish uchun tegishli tadbir asosida choralar ko’rish va kaytishi mavhum bo’lgan kreditlar uchun zaxiralarni belgilangan me’yorga yetkazilishini taminlash. 3. Bankning aktivlarini daromad keltirmaydigan qismini kamaytirish va o ’ z navbatida daromadlik imkoniyatini oshirish uchun aktiv mablag ’ larni asosan tavakkalchilik darajasi kam bo ’ lgan DKK bozoriga yo ’ naltirish . 4. Bank bo ’ limlari va binolarini ko ’ rish bo ’ yicha amalga oshirilgan 290,5 mln sumlik kapital xarajatlarni bankning norentabel bo ’ limlarining bino va inshootlarini , bankning asosiy faoliyatida muhim bo ’ lmagan vositalarni sotish orqali qoplash . 5. Bank ssudalari bo ’ yicha muddati o ’ tgan foizlarni to ’ liq qaytarib olib , shu summani bankning muddatsiz depozitlardagi majburiyatlarga ishlatish uchun bankning vakillik varaqasida saqlab turish . 6. Bank mamuriyatiga , transportga , ish haqi va shu bilan birgalikda unga tenglashtirilgan xarajatlarni bank daromadligiga bog ’ liq ravishda hisoblash . 7. Bankning aktivlarini marketing tadqiqotlariga bog ’ liq ravishda taqsimlashtirishni yo ’ lga qo ’ yish . Xulosa qilib shuni ko ’ rsatishimiz mumkinki , banklarning bankrotlikka uchrash quyidagi eng asosiy xolatlarda ro ’ y berishi mumkin : ccudalarning qaytmasligi va boshqa aktivlar qiymatining yo ’ qotilishi , likvid mablag ’ larning minimum darajadaligii va asosiy faoliyatdan ko ’ riladigan zararlar shuningdek , ushbu zararlarni omonatchilar va mijozlar mablag ’ lari hisobidan qoplash . Bundan tashqari , bank majburiyatlarining aktivlarga nisbatan ortib ketishi , qimmatli qogozlar qiymatining tushib ketishi . Bunga misol , 1930 - 1933 yillardagi dunyo mamlakatlarida tijorat banklarining yoppasiga bankrotlikka uchrashining asosiy sabablaridan biri , bank obligatsiyalarining bozor narxining keskin tushib ketishi va

buning natijasida aholining o ’ z omonatlarini qaytarib olishi bo ’ lgan . Bunday vaziyat bank krizisi yoki sarosimalik deb ataladi . Bank likvidlikning o ’ zgarishiga ta ’ sir qiluvchi omillarni hisobga olgan holda likvidli aktivlarga zarur miqdorini beliglab olishlari shart . Mazkur omillarga quyidagilar kiradi : 1) omonatchilarning ko ’ payishi yoki kamayishiga ko ’ ra mablag ’ larga ega bo ’ lish yoki ularni yo ’ qotish bank jalb qilingan mablag ’ lar bo ’ yicha majburiyatlarni yaqin muddatlarda bajarishi lozim , bu omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari bilan bog ’ lik , hamda bankda qoladigan depozitlar miqdorini ( asosiy deponentlar ) hisob varaqdan olinadigan yoki darxol to ’ lanadigan depozitlar va boshqa passivlar bilan qiyoslangan holda taxlil qilish kerak ; 2) omonatlar summasining usishi yoki qisqarishiga muvofiq majburiy zaxiralar me ’ yoriy miqdorining ko ’ payishi yoki kamayishi ham likvidlikka bevosita ta ’ sir ko ’ rsatadi . 3) ssudalar va investistiyalar summasining oshishi yoki kamayiishaiga ko ’ ra mablag ’ lar oqib kelishining ko ’ payishi yoki pasayishi ushbu omilning ta ’ siri iboratki , ssudalar va investistiyalar miqdoridir xar bir oshishi likvidli aktivlar ulushini kamaytiradi , chunki investistiyalar uzoq muddatga asoslangan .

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Tijorat banklari likvidliligi va to’lovga layoqatliligi tahlili

Tijorat banklarining likvidlik ko’rsatkichlari

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari

Tijorat banklarining kapitalini boshqarish

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari