Standartlashtirish va sertifikatlashtirishning O’zbekistonda tashkillashtirilishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Standartlashtirish va sertifikatlashtirishning O’zbekistonda tashkillashtirilishi

Yuklangan vaqt:

10.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.4306640625 KB

Ko'chirib olish

Standartlashtirish va sertifikatlashtirishning O’zbekistonda tashkillashtirilishi Reja: 1.Standartlashtirishvasertifikatlashtirishning mazmuni, mohiyati 2.Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish davlat markazining tashkil etilishi 3.Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasining qonunlari va ularning ahamiyati 4.Standartlashtirish bo’yicha atamalar va ularning ta’rifi 5.O’zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi, sohalari va milliy organlari, standartlashtirish xizmati

1. Standartlashtirish va sertifikatlashtirishning mazmuni, mohiyati Mamlakatimizning bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitidagi asosiy vazifalaridan biri, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yaxshilash, uning ichki va tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshirish hamda aholining xalq iste’mol tovarlariga bo’lgan talablarini to’laroq qondirish hisoblanadi. Shuning uchun ham ushbu muammoni hal etishda standartlashtirish muhim rol o’ynaydi. Chunki, mahsulot sifatini, asosan ularni standartlashtirish orqali ta’minlanadi. Mahsulot sifatini ta’minlashga esa, uning sifat ko’rsatkichlarini me’yorlashtirish orqali erishiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda sifat ichki va tashqi bozorga chiqariladigan mahsulot hajmini ko’paytirish garovi va foyda olishning asosiy manbai hisoblanadi. Ma’lumki, mamlakatda sifatli mahsulot qancha ko’p ishlab chiqarilsa, shuncha sifatsiz mahsulotlar miqdorining kamayishiga, uning hisobiga xom ashyo va yarimfabrikatlarning tejalishiga, standart va boshqa me’yoriy hujjatlarning talablariga rioya qilish hisobiga tayyor mahsulot realizatsiyasining oshishiga olib keladi. Hozirgi kunda Respublikamiz birgina Mustaqil Davlatlar Hamdustligi (MDH) davlatlari bilangina emas, balki dunyoning ko’pgina rivojlangan mamlakatlari bilan ham savdo-sotiq munosabatlarini amalga oshirib kelmokda. Hech kimga sir emas, boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida tashqi bozorga chiqarish uchun mo’ljallangan mahsulot sifati hal qiluvchi omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ham sifatli mahsulot davlatlararo savdo-sotiq sohasidagi texnik to’siqlarni bartaraf etishda garov sifatida xizmat qilishi mumkin. Demak, ichki va tashqi bozor uchun mo’ljallangan mahsulotlar sifatini yaxshilash o’ta muhim zaruratlardan biri bo’lib hisoblanar ekan, chunki mahsulot sifati iqtisodiy islohotlarni yanada chukurlashtirish va davlat siyosatini mustahkamlashda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Milliy mahsulotni ichki va tashqi bozordagi raqobatbardoshligini ta’minlash uchun uning faqat sifatinigina yaxshilab qolmasdan, balki korxonalar (fermer

xo’jaliklari, firmalar va boshqalar) va jismoniy shaxslar tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni ham ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar, xizmat ko’rsatuvchilar va iste’molchilar sog’ligi, ularning mol-mulki hamda atrof-muhitga zararsizligini ta’minlashni talab etadi. Ma’lumki, mahsulot sifati uning asosiy ko’rsatkichlari orqali harakterlanadi. Shuning uchun ham mahsulot sifatiga qo’yiladigan talablar va me’yoriy hujjatlarga kiritiladigan sifat ko’rsatkichlari ilg’or fan va texnika, texnologiya va xalqaro tajribalarning talablariga javob beradigan bo’lishi kerak. Undan tashqari, mahsulotning sifat va xavfsizlik ko’rsatkichlari ishlab chiqaruvchilar, nazorat qilish, sog’liqni saqlash na tabiatni muhofaza qilish organlari bilan kelishilgan bo’lishi kerak. Hech kimga sir emas, ishlab chiqarilayotgan mahsulot qancha sifatli bo’lsa, u shuncha jahon bozorida o’z o’rnini topadi va mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham tashqi bozorga chiqariladigan mahsulotning hajmi mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatiga bog’liq bo’ladi. Shunday ekan, mahsulot sifatini ta’minlashda standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. 2ta Standartlashtirish mamlakat xalq xo’jaligini rivojlantirish rejasining tarkibiy qismi hisoblanadi. YAngi mahsulot ishlab chiqarish, ilg’or texnologiyalar, vositalar va nazorat usullarini yaratish, mahsulotni tashish va saqlash, standartlar va boshqa me’yoriy texnik hujjatlar (MTH) yaratish hamda ularga qat’iy rioya qilish sharoitidagina mumkin. Hozirgi kunda inson faoliyatini standartlashtirishsiz tasavvur etish qiyin, chunki inson o’zining faoliyat doirasida doimo standarlashtirish bilan o’zviy bog’langan. Standartlashtirishning mahsulot sifatini ta’minlashdagi ahamiyati birgina sifat va xavfsizlik ko’rsatkichlarini muvofiqlashtiribgina qolmasdan, balki tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish uchun sarflanadigan xom ashyo va qo’shimcha materiallar miqdorini, xom ashyo va mahsulotlarni saqlash harorati, nisbiy namligi, muddati hamda texnologik jarayonlarning paramertlarini miqdoriy jihatdan

me’yorlashtirishdan ham iborat. Undan tashqari ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlarni o’tkazish, asbob-uskunlardan foydalanish usullari va xom ashyo hamda tayyor mahsulotlarning ayrim sifat ko’rsatkichlariga yozma talablar qo’yadi. Standartlashtirish nazariy, amaliy, tabiiy va aniq fanlar (matematika, fizika, kimyo) asosida rivoj topadi va boshqa fanlarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Standartlashtirish bozor iqtisodiyoti sharoitida ham ishlab chiqarish samaradorligini oshirish vazifasini bajaradi, chunki uning qatiy texnik va texnologik talablari, ya’ni mahsulot ishlab chiqaruvchilarni barcha turdagi mahsulotlarning eng yaxshi namunalarini tayyorlashga undaydi. Shuning bilan birgalikda standartlarga rioya qilish buyum hayotiy davrining barcha bosqichlaridagi o’tishini engillashtiradi. Bu hol esa o’z navbatida, butun ishlab chiqarish maromini ta’minlaydi va natijada ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yaxshilashga olib keladi. Texnikaning rivoji mashina va asbob-uskunalarning o’zaro bog’langan tizimlarini, xom ashyo va materiallarning keng doiradagi nomenklaturasini qo’llagan holda, ularning ishlatish rejalari talabchanligini yanada kuchaytirishi bilan chambarchas bog’liq. Bu erda, albatta birlamchi xom ashyo va materiallar hamda butlovchi buyumlar sifatiga bo’lgan talablar yanada kuchayadi: ilmiy izlanishlar, loyihalashtirish, yaratish va buyumni ishlatish davrining barcha bosqichlarida mahsulot sifati va texnik darajasini boshqarish tizimida eng muhim zveno sifatida standartlashtirishning roli ortadi. Endi bir oz bo’lsada standartlashtirishning rivojlanish tarixiga e’tibor qaratamiz. Standartlashtirish elementlari - bu termin hali ma’lum bo’lmagan paytdan paydo bo’la boshlagan. Masalan, bizning eramizdan oldin 111-ming yillikda Egipet piramidasi - Xeops qat’iy ravishda ma’lum o’lchamlarda ishlov berilayogan toshdan yasalgan. YOki bo’lmasa, aniq o’lchamdagi 410x200x130 mmli g’isht ishlatish bilan Egipetda faraonlar qurilgan; qadimgi Rimda suv g’ildiragi va

katapult (harbiy tosh otish mashinasi) qurishda proporsional sonlar usuli qo’llanilgan; Rimda shahar suv quvurini qurishda ma’lum diametrdagi quvurlardan foydalanilgan; Egipet askarlari bir xil «standart» yoy va o’qlar bilan ta’minlangan; IX-X asrlarda Tojikiston va O’zbekistonda qurilish uchun bir namunadagi g’ishtlardan foydalanilgap; Amir Temur lashkarlari ishlatgan nayza va kamonlari, Ivan Grozniy qo’shinlari otgan to’p standart o’lchamda bo’lgan. Shunday qilib, asta-sekinlik bilan standartlashtirish tarixi rivojlana borgan. Standartlashtirish mashinalar ishlab chiqarishni takomillashtirishda yirik partiyadagi buyumlar ishlab chiqarishga undovchi radikal vosita sifatida paydo bo’ldi. Masalan, 1841 yildan Angliyada Djon Vitvort tomonidan yaratilgan Sint rezbalarining yagona tizimi qo’llanila boshlangan. Rossiyaliklar birinchi bor standartlashtirish XVI-asrning o’rtalaridan boshlab pushkalar uchun snaryadlar tayyorlashda qo’llanilgan. Keyinchalik XIX asrdan boshlab temir yo’l qurilishida standartlashtirish yanada rivojlandi. Natijada temir yo’l g’ildiraklarining kengligi va diametri, vagonlar rangi, birlashtiruvchi vositalar va boshqa elementlar standartlashtirildi. Sobiq ittifoqda standartlashtirishga 18-19 yildan boshlab mustahkam asos solindi. Mahsulot sifatini ta’minlashda standartlashtirish bilan bir qatorda metrologiyaning ham ahamiyati katta. Chunki, u xom ashyo va materiallar va tayyor mahsulot sifat ko’rsatkichlari, ularni saqlash va texnologik jarayonlar paramertlarining hamda boshqa me’yoriy ko’rsatkichlarini standart va texnik shartlarda belgilangan talablarga mos kelishini aniqlab beradi. Shunday ekan, standartlashtirishda mahsulot sifatiga ma’lum me’yorlar va talablar ko’yilsa, metrologiya ularning standartlar va boshqa me’yoriy hujjatlar talabiga mosligini aniqlaydi. Mahsulot sifatini ta’minlashdagi yana bir omillardan biri sertifikatsiyalashtirish hisoblanadi, chunki sertifikatlashti-rish mahsulotning iste’molchi va ishlab chiqaruvchi sog’ligi hamda atrof muhit uchun xavfsizligini

ta’minlaydigan ko’rsatkichlarni standart va boshqa me’yoriy hujjatlar talablariga mos kelishini aniqlaydi va nazorat qiladi. Demak, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish o’zaro bir-biri bilan o’zviy bog’liq bo’lib, ularning asosiy vazifalari bir maqsadga, ya’ni ichki va tashqi bozor raqobatida qatnasha oladigan sifatli va inson hayoti hamda atrof- muhit uchun bezarar mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlashdan iborat. 2. Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish davlat markazining tashkil etilishi Sobiq ittifoqning parchalanishidan so’ng o’z mustaqilligiga erishgan respublikamiz oldida davlatlararo iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlikni rivojlantirish, milliy mahsulot sifatini bozor iqtisodiyoti talablari darajasiga etkazish, uning inson hayoti va sog’ligi hamda atrof-muhit uchun xavfsizligini ta’minlash muammolari paydo bo’ldi. Bu muammolarni echish uchun mamlakatimizda standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo’yicha davlat siyosatini amalga oshiradigan va ushbu masalalar bo’yicha kerakli ishlarni tashkil qiladigan davlat idorasini tashkil qilish hamda standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish va mahsulot sifati ustidan davlat nazoratini olib borishning huquqiy asoslarini yaratish vazifalari turar edi. Respublikamiz oldida turgan ushbu muammolarni hal etish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonida 1992 yilning 2 martida «O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo’yicha ishlarni tashkil qilish to’g’risida»gi 93-sonli qaror qabul qilindi. Ushbu qarorda respublikamizda bu yo’nalish bo’yicha bajariladigan ishlar Mustaqil hamdo’stlik davlatlari (MDH) bilan o’zaro xo’jalik, savdo, ilmiy-texnik va boshqa munosabatlarni saqlash, dunyo mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik qilishda texnik to’siqlarni yo’qotish maqsadida amalga oshirilishi ko’rsatib o’tilgan. Sobiq SSSR «Davlat standarti»ning respublika hududida joylashgan tashkilotlari va korxonalarini birlashtirish asosida, O’zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasi qoshida O’zbek standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish O’zbekiston davlat markazi (O’zdavstandart) tashkil etildi (hozirgi kunda «O’zstandart» agentligi deb ataladi). O’zdavstandart sobiq SSSR «Davlat standarti»ning vorisi deb elon qilindi. Shuning bilan bir qatorda u sobiq SSSR davlat standarti malaka oshirish institutining respublikadagi filiali O’zbekiston standartlashtirish va mahsulot sifatini boshqarish sohalaridagi tadqiqot va mutaxassislar tayyorlash institutiga (O’zTMTI) aylantirildi. Hozirgi kunda O’zTMTI O’zdavstandartning ilmiy bazasi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 2 martdagi «O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo’yicha ishlarni tashkil qilish to’g’risidagi 93- sonli qaroriga asosan O’zdavstandart tarkibiga quyidagi korxona va tashkilotlar kiritilgan: - O’zTMTI; - O’zbekiston «Etalon» ishlab chiqarish birlashmasi; - Toshkent «Standartlar» 2-son do’koni; - Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo’yicha hududiy markazlarga (HSMSM) aylantirilgan Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlar standartlar va o’lchash texnikalari ustidan davlat nazorati laboratoriyalari. Hozirgi kunda HSMSMlar Qoraqalpog’iston Respublikasi poytaxti Nukus shahrida va respublika viloyatlarining markazlarida hamda O’zdavstandart idoralarini yirik ishlab chiqarish markazlariga yakinlashtirish maqsadida Olmaliq, Bekabod, Qo’qon, Toshkent va Chirchiq shaharlarida tashkil etilgan. Bu erdan ko’rinib turibdiki, respublikamizda yirik ishlab chiqarish markazlarining ko’payishi HSMSMlar sonini yanada oshishiga sabab bo’lmoqda. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan O’zdavstandart tarkibiga kiradigan barcha tashkilotlar O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasidagi korxonalar to’g’risida», «Standartlashtirish to’g’risida», «Metrologiya to’g’risida», «Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida», «Oziq-ovqat mahsulotlari sifati va xavfsizligi to’g’risida», «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish

to’g’risida»gi qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 93- sonli qarori bilan 1992 yilning 2 martida tasdiqlangan «O’zbek standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlash markazi to’g’risida Nizom»ga va O’zdavstandart tomonidan tasdiqlangan korxona va tashkilotlar nizomlariga asosan faoliyat ko’rsatadi. Shuning bilan birgalikda O’zdavstandart tashkilotlariga vazirliklar, muassasalar, shu jumladan o’quv yurtlari, korxonalar va ularning birlashmalariga uslubiy va amaliy yordam ko’rsatish vazifasi ham yuklatilgan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining yuqorida ko’rsatib o’tilgan qaroriga asosan korxona standartlarini ishlab chiqishga huquq beradigai me’yoriy hujjatlarda qo’llash uchun majburiy va tavsiya etiladigan asosiy talablar, standartlashtirish organlari va xizmatlarining vazifalari belgilangan hamda O’zbekiston davlat standartlashtirish tizimining asosiy tamoyillari tasdiqlangan. Respublikamiz mustakillikka zrishgandan so’ng mamlakatda standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ishlarnni huquqiy ta’minlash bo’yicha O’zbekiston Respublikaning «Standartlashtirish to’g’risida» (28.12.1993 y.)», «Metrologiya to’g’risida» (28.12.1993 y.), «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida» (28.12.1993 y.) va «Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi to’g’risida»gi (30.08.1997 y.) qonunlari qabul qilindi. Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini hozirgi zamon talablari darajasiga etkazish bo’yicha qatnashadigan tashkiliy ishlarni o’z vaqtida bajarilishi, mamlakatimizda O’zbekiston Davlat standartlashtirish milliy tizimi (O’zDST), O’zbekiston o’lchashlar birligini ta’minlash tizimi va O’zbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimini shakllanishiga imkon yaratib berdi. 3. Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasining qonunlari va ularning ahamiyati O’zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to’g’risida», «Metrologiya to’g’risida» va «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida»gi qonunlarining asosiy maqsadi O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan ishlab chiqarish canoat korxonalarida, xususiy ishlab chiqaruvchilarning

mahsulotlari snfatini bozor iqtisodiyoti talablari darajasiga etkazish hamda iste’molchilar hayoti sog’ligi, mol-mulki va atrof-muhit uchun xavfsizligini ta’minlashdan iborat. O’zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to’g’risida»gi qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan va u 1994 yilning 28 fevral oyidan boshlab kuchga kiritildi. Ushbu qonun 4 bo’lim va 12 moddani o’z ichiga oladi. 1- bo’lim. Umumiy qoidalar. 2- bo’lim. Standartlashtirish bo’yicha me’yoriy hujjatlar. 3- bo’lim. Standartlar ustidan davlAt nazorati. 4- bo’lim. Davlat standartlashtirish va nazorati bo’yicha ishlarni moliyaviy ta’minoti. Standartlarni qo’llashni rag’batlantirish. Qonunning «Umumiy qoidalar» bo’limida standartlashtirishning asosiy maqsadi, standartlashtirishning davlat tizimi, standartlashtirish bo’yicha ishlarni bajarish tartibi, standartlashtirish bo’yicha qonunlar va xalqaro shartnomalar hamda bitimlar (1-5 moddalar) to’g’risidagi masalalar ko’rsatilgan. Qonunning «Standartlashtirish bo’yicha me’yoriy hujjatlar» bo’limi (6-7 moddalar) O’zbekiston Respublikasi hududida ko’llaniladigan me’yoriy hujjatlarning toifalari, ularga qo’yiladigan asosiy talablar va standartlashtirish bo’yicha me’yoriy hujjatlarni sertifikatlashtirishda qo’llanishiga doir ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Qonunning «Standartlar ustidan davlat nazorati» bo’limida (8-10 moddalar) davlag nazorati organlari (idoralari) va ob’ektlari, davlat inspektorlarining huquqlari va ma’suliyatlari, standartlashtirish to’g’risidagi qonunlarni bo’zganligi uchun javobgarliklari to’g’risidagi ma’lumot ko’rsatilgan. Qonunning «Davlat standartlashtirish va nazorati bo’yicha ishlarni moliyaviy ta’minoti standartlarni qo’llashni rag’batlantirish» bo’limi davlat standartlashtirish va nazorati bo’yicha ishlarni moliyaviy ta’minoti va standartlarni qo’llashni rag’batlantirish masalalarini o’z ichiga olgan (11-12 moddalar). O’zbekiston Rsspublikasining «Metrologiya to’g’risida»gi qonuni ham 1993 yilning 28 dekabrida qabul qilingan va 1994 yilning 28 fevralidan boshlab kuchga

kirgan. Bu qonun 5 bo’lim va 22 moddadan iborat bo’lib, ular quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1-bo’lim. Umumiy qoidalar 2-bo’lim. Fizikaviy kattaliklar birliklari, ularni tiklash va qo’llash. 3-bo’lim. O’zbekiston Respublikasining metrologik xizmatlari. 4-bo’lim. Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati. 5-bo’lim. Metrologiya bo’yicha ishlarni mablag’ bilan ta’minlash. Qonunning «Umumiy qoidalar» bo’limida metrologiyaning asosiy tushunchalari, metrologiya to’g’risida qonunlar majmui, xalqaro shartnomalar va bitimlar, metrologiya bo’yicha faoliyatning davlat tomonidan boshqarilishi ko’rsatilgan (1-4 moddalar). Qonunning «Fizikaviy kattaliklar birliklari, ularni tiklash va qo’llash» bo’limi (5-8 moddalar) fizik kattaliklar birliklari, fizik kattaliklar birliklarining etolonlari, o’lchash vositalari va o’lchashni bajarish uslublarini o’z ichiga olgan. Ushbu qonunning «O’zbekiston Respublikasining metrologik xizmatlari» bo’limida O’zbekiston Pecpublikasi metrologik xizmatining tuzilishi, davlat metrologik xizmatlarining tarkibi va yuridik shaxslar metrologik xizmatlari to’g’risida ma’lumotlar berilgan (9-11 moddalar). Qonunning « Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati» bo’limida (12-20 moddalar) metrologik tekshiruvi va nazorat o’tkazish tartibi, ularning ob’ektlari, davlat metrologik tekshiruvi va nazoratning tadbiq sohasi, davlat metrologik tekshiruvi va nazoratining turlari, o’lchash vositalarining tiplarini tasdiqlash, ularni qiyoslash va kalibrlash tartiblari ko’rsatilgan. Qonunning «Metrologiya bo’yicha ishlarni mablag’ bilan ta’minlash» bo’limi (21-22 moddalar) metrologik ishlarni davlat tomonidan mablag’ bilan ta’minlash va metrologik ishlar va xizmatlar uchun to’lov turlari haqidagi masalalarni o’z ichiga olgan. O’zbekiston Respublikasining «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida»gi qonuni 1993 yilning 28 dekabrida qabul qilingan va 1994 yilning 28dekabridan kuchga kirgan.

Ushbu qonun 4 bob va 23 moddadan iborat bo’lib, respublikada mahsulotlar, xizmatlar va boshqa ob’ektlarni sertifikatlashtirishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslari hamda sertifikatlashtirishda qatnashuvchi tomonlarning huquqlari, bo’rchlari va mas’uliyatlarini belgilaydi. Qonun quyidagi boblardan tashkil topgan: 1-bob. Asosiy qoidalar. 2-bob. Sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar. 3-bob. Mahsulotni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish. 4-bob. Nizolarni ko’rib chiqish. Sertifikatlashtirish to’g’risidagi qonun hujjatlarni bo’zganligi uchun javobgarlik. Qonunning «Asosiy qoidalar» bobi (1-6 moddalar) asosiy tushunchalar: sertifikatlashtirish milliy tizimi», «Mahsulotlarni sertifikatlashtirish», «Muvofiqlik sertifikati», «Muvofiqlik belgisi», «bir turdagi mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) sertifikatlashtirish tizimi va sinov laboratoriyasini akkreditatsiya qilish», sertifikatlashtirishning maqsad va vazifalari, sertifikatlashtirish to’g’risidagi qonun hujjatlari, xalqaro shartnomalar va bitimlar, O’zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish ob’ektlari va sub’ektlari to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan. Qonunning «Sertifikatlashtirish faoliyatiga doir umumiy talablar» bobida muvofiqlik sertifikati va muvofiqlik belgisi, sertifikatlashtirish faoliyatiga litsenziya berish, sertifikatlashtirish to’g’risida axborot haqida ma’lumotlar berilgan (7-9 moddalar). Qonunning «Mahsulotni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish» bobi majburiy sertifikatlashtirishni joriy etish, majburiy sertifikatlashtirishni o’tkazish shartlari, majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo’lgan mahsulotlarga qo’yiladigan talablar, tayyorlovchilarning (tadbirkorlarning) mahsulotlarni majburiy sertifikatlashtirish vaqtidagi majbo’riyatlari, chetdan olib kelinadigan va chetga olib chiqib ketiladigan mahsulotlarni majburiy sertifikatlashtirish, majburiy sertifikatlashtirish ishlarining davlat tomonidan moliyaviy ta’minoti, majburiy sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etilishini davlat tomonidan tekshirish va

nazorat qilish, ixtiyoriy sertifikatlashtirish, ixtiyoriy sertifikatlashtirishni amalga oshiruvchi sub’ektlar va ixtiyoriy sertifiktlashtirish tizimlari haqidagi masalalarni o’z ichiga olgan (10-19 moddalar). Qonunning «Nizolarni qarab chiqish. Sertifikatlashtirish to’g’risidagi qonun hujjatlarini bo’zganligi uchun javobgarlik» bobida (20-23 moddalar) mazkur Qonunni qo’llash bilan bog’liq nizolarni qarab chiqish, shikoyatlarni ko’rib chiqish, sertifikatlashtirish organlarining va sinov laboratoriyalarining (markazlarining) javobgarligi, tayyorlovchilarning (tadbirkorlarning) majburiy sertifikatlashtirish qoidalarini bo’zganligi uchun javobgarligi haqida ma’lumotlar berilgan. 4. Standartlashtirish bo’yicha atamalar va ularning ta’rifi Standartlashtirish bo’yicha chuqur bilimga ega bo’lish uchun standartlashtirish sohasidagi atamalar va tushunchalar, ma’lum bir tushunchalarning nomini bildiradigan so’z yoki so’z birikmalarining mazmunini yaxshiroq bilib olishni taqazo etadi. Shuning uchun ham atamalarning mazmunini tushunish orqali har qanday ilmiy-texnik va boshqa ma’lumotlarni o’zlashtirib olish mumkin bo’ladi. Standartlashtirish sohasida ko’plab standartlashtirilgan atamalar mavjud, ular ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi, sotuvchi va iste’molchilarning o’zaro tushunadigan mazmunida bo’lib, ilmiy-texnika rivojiga mos keladi va xalqaro talab me’yorlari bilan muvofiqdashtirilgan. Ushbu atamalar Respublikamiz milliy standartlari, ishlab chiqaruvchi (ta’minlovchi) va iste’molchi o’rtasida to’ziladigan shartnoma, dalolatnoma, qaydnomalar va boshqa rasmiy hujjatlarning barcha turlarida, ilmiytexnik, o’quv va ma’lumotnoma adabiyotlarida qo’llaniladi. Bu atamalar quyidagilardan iborat: - standartlashtirish; - xalqaro standartlashtirish; - mintaqaviy standartlashtirish; - milliy standartlashtirish;

- standartlashtirish ob’ekti; - standartlashtirish sohasi; - standart; - xalqaro standart; - mintaqaviy standart; - uyg’unlashtirilgan standart; - birxillashtirilgan standart; - aynan o’xshash standart; - standartlar majmui; - me’yoriy hujjat; - birxillashtirish; - moslashuvchanlik; - o’zaro almashuvchanlik; - mahsulotni himoya qilish; - bir turdagi mahsulotlar rypyhi; - xavfsizlik; - atrof-muhitni muhofaza qilish. Endi ushbu atamalarga qisqacha bo’lsada ta’rif berib o’tamiz. Standartlashtirish - bu ma’lum sohada aniq va ma’lum murakkab masalalarga nisbatan, hamma uchun umumiy, ko’p martalab foydalanish uchun o’rnatilgan tartiblar yordamida tartiblashtirishning eng maqbul darajasiga erishishga qaratilgan faoliyat. Standartlashtirish atamasi milliy, mintaqaviy va xalqaro standartlashtirish tushunchalari bilan o’zviy bog’liq. Milliy standartlashtirish - bu muayyan bir mamlakat (misol uchun O’zbekiston Respublikasi yoki sanoati rivojlangan ma’lum bir davlat) doirasida o’tkaziladigan standartlashtirish. Xalqaro standartlashtirish - bu barcha mamlakatlarning tegishli idoralari erkin holda ishtirok etishi mumkin bo’lgan standartlashtirish. Standartlashtirish jarayonida standartlashtirish ob’ektining sifati va inson hayoti hamda atrof-muhit uchun xavfsizligini ta’minlaydigan me’yorlar, qoidalar va talablar belgilanadi. Odatda standartlashtirish ob’ekti sifatida

standartlashtiriladigan narsa (mahsulot, jarayon, xizmat va boshqalar) tushuniladi. Ob’ektlarga materiallar, tarkibiy qismlar, asbob-uskunalar, tizimlar, ish olib borish tartibi yoki faoliyati va boshqalar kiradi. Standartlashtirish har qanday ob’ektning muayyan xususiyatlari bilan cheklanishi mumkin. Masalan, poyabzallarga nisbatan yondashiladigan bo’lsa, uning katta-kichikligi (razmeri) va pishiq-puxtaligini alohida standartlashtirish mumkin. Standartlashtirish faoliyatida «Standartlashtirish sohasi» degan ibora ham ko’p ishlatiladi. Standartlashtirish sohasi deb, o’zaro bog’langan standartlashtirish ob’ektlarining majmuiga aytiladi. Standartlashtirish natijasida faoliyat turlari yoki ularning natijalariga tegishli qoidalar yoki tavsiflar belgilanadi. Bularni o’z ichiga olgan hujjat me’yoriy jujjat deb aytiladi. Hujjat – bu ma’lumotlar yozilgan manbadir. Me’yoriy hujjat atamasi «Standart», «Texnik shart», «Rahbariy hujjat» «Yo’riqnoma», «Qo’llanma» va boshqa tushunchalarni o’z ichiga oladi. Standart ingliz so’zidan (standart) olingan bo’lib, me’yor, namuna, etalon degan ma’noni bildiradi. Standart - bu ko’pchilik manfaatdor tomonlar kelishuvi (konsensus) asosida ishlab chiqarilgan, ma’lum sohalarda eng maqbul darajali tartiblashtirishga yo’naltirilgan hamda faoliyatning har xil va turlariga yoki natijalariga tegishli bo’lgan umumiy qonun-qoidalar, tavsiflar, talablar va usullar belgilangan hamda tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan me’yoriy hujjat. Standartlar fan, texnika hamda ilg’or tajribalarning umumlashtirilgan natijalariga asoslanadi va jamiyat uchun yuqori darajadagi foydaga erishishga qaratilgan. Standartlar darajasiga ko’ra xalqaro, mintaqaviy va milliy bo’ladi. Xalqaro standart - bu standartlashtirish bo’yicha shug’ullanadigan xalqaro tashkilot tomonidan qabul qilingan va iste’molchilarning keng doirasi uchun yaroqli bo’lgan standart. Mintaqaviy standart - bu standartlashtirish bo’yicha shug’ullanadigan mintaqaviy tashkilot tomonidan qabul qilingan va iste’molchilarning keng doirasi uchun yaroqli bo’lgan standart.

Milliy standart – bu standartlashtirish bo’yicha shug’ullanadigan milliy idora tomonidan qabul qilingan va ise’molchilarning keng doirasiga yaroqli bo’lgan standart. Standartlar uyg’unlashtirilgan, birxillashtirilgan va aynan o’xshash standartlarga bo’linadi. Uyg’unlashtirilgan standart deb, mahsulot, jarayon va xizmatlarning o’zaro almashinuvchanligi va taqdim etilgan axborot yoki sinov natijalarini o’zaro tan olishni ta’minlaydigan standartlashtirish bo’yicha shug’ullanadigan turli idoralar bilan birgalikda qabul qilingan va bir xil ob’ektlarga tegishli bo’lgan standartlarga aytiladi. Mazmunan o’xshash, ammo taqdim etilish shakli tomonidan boshqacha uyg’unlashtirilgan standartlar birxillashtirilgan standartlar deb ataladi. Ham mazmunan, ham shaklan uyg’unlashtirilgan standartlar aynan o’xshash standartlar deyiladi. Standartlar majmui - bu o’zaro bog’langan standartlashtirish ob’ektlariga kelishilgan talablarni belgilovchi va ma’lum ilmiy-texnik yoki ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning echimini me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash uchun umumiy maqsad bilan birlashgan o’zaro bog’langan standartlar to’plami. Standartlashtirishning maqsadi ko’p qirrali bo’lib, ularga quyidagi atamalar kiradi: mahsulot, jarayon va xizmatlarning birxilligi, moslashuvchanligi, almashuvchanligi, odam organizmi va atrof-muhit uchun xavfsizligi, mahsulotni himoya qilish va boshqalar. Birxillashtirish - (unifikatsiyalashtirish) deganda, muayyan ehtiyojni qondirish uchun zarur bo’lgan eng maqbul o’lchamlar soni yoki mahsulot, jarayon va xizmat turlarini tanlash tushuniladi. Moslashuvchanlik - bu mahsulotlar, jarayonlar yoki xizmatlarning o’zaro nomaqbul ta’sir ko’rsatmaydigan holda birgalikda, topshiriqdagi sharoitlarda belgilangan talablarni bajarish uchun foydalanishga yaroqliligidir. O’zaro almashuvchanlik deb, bir xil talablarni bajarish maqsadida bir xil buyum jarayon va xizmatdan foydalanish o’rniga boshqa bir xil buyum, jarayon va xizmatning yaroqliliga aytiladi.

Mahsulotlarni himoya qilish deganda, mahsulotdan foydalanish, transportda tashish yoki saqlash paytida uni iqlim va boshqa noqulay sharoitlar ta’siridan saqlash tushuniladi. Xavfsizlik - bu zarar etkazish mumkin bo’lgan nojo’ya xavf-xatarning yo’qligidir. Atrof-muhitni muhofaza qilish deb, atrof-muhit, mahsulotlar, jarayonlar va xizmatlarni salbiy ta’sirlardan himoya qilishga aytiladi. Amaldagi standartlarning talablariga rioya qilish va ular asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlar, jarayon va xizmatlar ustidan olib boriladigan nazorat davlat nazorati deyiladi. Davlat nazorati – bu korxonalar, mansabdor shaxslar va fuqarolarni standartlarning majburiy talablari hamda mahsulotlar, jarayonlar va xizmat sifati, shuningdek sertifikatlashtirilgan mahsulotga nisbatan shartlarga rioya etishni nazorat qilish bo’yicha vakolatga ega bo’lgan davlat idorasining faoliyatidir. 5. O’zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi, sohalari va milliy organlari, standartlashtirish xizmati Hozirgi kunda standartlashtirish bilan bog’liq bo’lmagan birorta faoliyatni topish qiyin. Chunki, har qanday soha (fan, texnika, savdo, sanoat va boshqalar) standartlashtirish bilan bog’liq bo’lgan o’ziga xos me’yoriy-texnik hujjatlar asosida o’z faoliyatini yurgizadi. Standartlashtirish mahsulot sifatini yaxshilash, tabiiy boyliklarni tejash, boshqarish usullarini takomillashtirish, aholining iqtisodiy ahvolini yaxshilash, mamlakat iqtisodiyotini yanada mustaxkamlash, savdo-sotiq, ishlarni yaxshilash, mamlakatlar va xalqlar o’rtasidagi aloqalar va do’stlikni mustaxkamlash uchun xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan bir sharoitda O’zdavstandart respublikamizda standartlashtirish, mahsulot sifatini yaxshilash, metrologiya sohasida ilmiy-texnik progress talablariga javob beradigan standartlashtirish tizimi rivojining asosiy yo’nalishlarini belgilab berdi. Ma’lumki, mahsulot sifati, mamlakatda standartlashtirish davlat tizimining to’liq

shakllanganligi, mahsulot ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan standartlarda belgilangan me’yorlar, talablar va qoidalarning dunyodagi ilmiy-texnik rivoji darajasiga mos kelishi bilan bog’liq. Shuning uchun ham mahsulotlarga belgilangan me’yoriy hujjatlar xalqaro, mintaqaviy va sanoat bo’yicha eng rivojlangan xorijiy davlatlariing me’yoriy hujjatlari bilan doimo o’zviy bog’liq bo’lishi kerak. Mamlakatimizda standartlashtirish bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlar milliy standartlashtirish tizimi talablari asosida amalga oshiriladi. Milliy standartlashtirish davlat tizimi Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (MDH) mamlakatlari va rivojlangan xorijiy davlatlarning standartlashtirish bo’ycha milliy tizimlari bilan uyg’unlashtirilgan va dunyo ilmiy-texnik rivojiga asoslangan.Standartlashtirish davlat tizimi deb, respublikamizda standartlashtirish (ishlarini tashkillashtirish, standartlashtirish bo’yicha idora va xizmatlarni tashkil etish, O’zbekiston Respublikasi standartlari va texnik shartlarini ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlash, rasmiylashtirish, ularga o’zgartirishlar kiritish, bekor qilish va amaldagi standartlar talablari asosida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar ustidan nazorat o’tkazish qonun-qoidalarini ichiga olgan me’yoriy hujjatlar majmuiga aytiladi.O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimining mazmuni va uning me’yoriy hujjatlari majmui O'zDst 1.0-1998 (O’zbekiston respublikasini standartlashtirish Davlat tizimi. Asosiy qoidalar)da to’liq aks ettirilgan. O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimining standartlarining qoidalari barcha davlat, jamoa, ijarachi, aksionerlik, qo’shma va boshqa korxonalar hamda tashkilotlar, konsernlar, uyushmalar, aksioner jamiyatlari va boshqa birlashmalar tomonidan, ularning idoraviy mansubligi va mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, O’zbekiston Respublikasi vazirliklari va davlat boshqaruvining boshqa idoralari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish idoralari, shuningdek tashabbuskorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan fuqarolar tomonidan butun O’zbekiston Respublikasi hududida qo’llanishi shart. O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish - davlat tizimi quyidagilarni o’z ichiga qamrab oladi: standartlashtirish bo’yicha asosiy atama va tushunchalar,

standartlashtirishning maqsadi va vazifalari, tamoyillari, standartlashtirish bo’yicha ishlarni tashkil etish doiralari va standartlashtirish bilan shug’ullanadigan tashkilotlar nomlari va vazifalari, standartlashtirish obektlari, standartlashtirish bo’yicha me’yoriy hujjatlarni qo’llash, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni chop etish, ma’lumotlar bilan ta’minlash, me’yorin hujjatlar ustidan davlat nazoratini o’tkazish, davlat standartlashtirish va nazorati bo’yicha ishlarni mablag’ bilan ta’minlash hamda O’zbekiston Respublikasining standartlashtirish bo’yicha ishlarida xalqapo hamkorlik qilish qoida va tartiblarini. Hozirgi kunda O’zdavstandartning ma’lumotnoma - axborot fondi (spravochno-informatsionn ы y fond, SIF) 70 mingdan ko’proq me’yoriy hujjatlarni o’z ichiga oladi. Bularga ISO, MEK, EN va boshqa tashkilotlar standartlari ham kiradi. O’zbekiston Respublikasi 1994 yilning 1 yanvaridan boshlab Standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot ISOning a’zosi hisoblanadi. O’zdavstandart bu tashkilotda O’zbekiston Respublikasi (davlati) nomidan ish olib boradi. Xuddi shuningdek, O’zbekiston Respublikasi DEVKO tashkilotining ham doimiy a’zosi hisoblanadi. DEVKO – bu bozor iqtisodiyotiga o’tayogan va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ISOning dasturi hisoblanadi. Tayanch iboralar: Fan, texnika, texnologiya va ilg’or tajriba; metrologiya; sertifikatlashtirish; standartlashtirish; HSMSM, O’zDST; me’yoriy hujjatlar; standart majmui; xalqaro standart; milliy standart; mahsulot sifati.

Nazorat uchun savollar: 1. Milliy mahsulotni ichki va tashqi bozordagi raqobabardoshligini ta’minlashda nimalar talab etiladi? 2. Standartlashtirishda mahsulot sifatini ta’minlashdagi ahamiyati nimadan iborat? 3. Standartlashtirish elementlari va rivojlanish tarixi. 4. O’zbekistonda standartlashtirish ishlari qachon tashkil etilgan? 5. «O’zdavstandart» agentligi tarkibiga nimalar kiradi? 6. O’zbekiston Respublikasida standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo’yicha qanday qonunlar qabul qilindi? 7. O’zbekiston Respublikasida «Standartlashtirish to’g’risida»gi qonun qachon qabul qilingan va u qanday bo’limlarni o’z ichiga oladi? 8. O’zbekiston Respublikasida «Metrologiya to’g’risida»gi qonun qaysi bo’limlardan tashkil topgan? 9. Standartlashtrishda qanday atamalar mavjud? 10. Standart nima? 11. Standartlashtirish davlat tizimi deganda nimani tushunasiz? 12. O’zbekiston Respublikasi ISOga qachon a’zo bo’lgan?

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to’g’risida (yangi tahriri)”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2002 y. 29 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Tovar belgilari, xizmat ko’rsatish belgilari va tovar kelib chiqish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2001 y. 30 avgust. 3. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va ma’lumotlar ba’zalarini huquqiy muhofaza qilish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 1994 y. 6 may. O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartirishlar 05.04.2002. №364-11. 30.08.2002 y. №405-11. 4. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Integral mikrosxemalar topologiyalarini huquqiy muhofaza qilish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2001 y. 30 avgust. 5. O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 14 iyun 209 – sonli qarori: O’zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi to’g’risida Nizom. 6. Kak zaregistrirovat tovarn ы y znak v Respublike O’zbekistan. – Tashkent, GPV RO’z. 2006 g. 7. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Seleksiya yutuqlari to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2002 y. 29 avgust. 8. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Firma nomlari to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2006 y. 18 sentyabr.

O'xshashlar

O’zbekistonda intellektual mulk muhofazasi bo’yicha ishlarning tashkillashtirilishi

Standartlashtirish va mahsulot sifati

Turli sohalarda standartlashtirish

O'zbekistonda sertifikatlashtirishning tashkiliy tuzilmasi va uning asosiy bosqichlari

Turizm xizmatlarini litsenziyalashtirish, sertifikatlashtirish va standartlashtirish