Standartlashtirish va mahsulot sifati - Iqtisodiyot - Referatlar

Standartlashtirish va mahsulot sifati

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

427 KB

Ko'chirib olish

Standartlashtirish va mahsulot sifati Reja: 1. Sifatni boshqarishda standartlashtirish 2. Standartlarni ilmiy tashkil etish asoslari 3. Sifatni boshqarish tizimida ISO 9000 seriyasidagi xalqaro standartlar 4. Mahsulot sifatini boshqarishda standartlashtirishning ahamiyati 5. Standartlashtirishning iqtisodiy samaradorlikni baholash usullari va tamoyillari

Sifatni boshqarishda standartlashtirish Odatda biz “standart asosida” degan iborani ko`p ishlatamiz. Ko`pchilikda standart o`zi nima? degan savol paydo bo`lishi tabiiy. Standart - bu ko`pchilik manfaatdor tomonlar kelishuvi asosida ishlab chiqilgan va ma`lum sohalarda eng maqbul darajali tartiblashtirishga yo`naltirilgan hamda faoliyatning har xil turlariga va natijalariga tegishli bo`lgan umumiy va takror qo`llaniladigan qonun - qoidalar, tavsiflar, talablar va usullar belgilangan hamda tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan me`yoriy xujjatdir. Standartlar fan, texnika va tajribalarning umumlashtirilgan natijalariga asoslangan hamda jamiyat uchun yuqori darajadagi foydaga erishishga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. Davlat standartlari mahsulotni ishlab chiqarish va uni ishlab chiqarishga qo`yish bosqichida, yangi mahsulotlarni yuqori sifatli turlarini yaratish va ularni o`zlashtirishni tezlatishga, ishlab chiqaruvchi, tayyorlovchi va iste`molchi o`rtasidagi munosabatlarni yaxshilashga yo`naltirilgan. Standartlashtirish tizimi yangi buyumga o`z vaqtida yuqori sifatli loyixa - konstruktorlik xujjatlarini berish, yangi mahsulotlarni berilgan sifat ko`rsatkichlariga asosan tayyorlashni va kerak bo`lsa, mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlashni ta`minlaydi. Standartlashtirish mahsulot muomilada bo`lganida, sotish bosqichida uni joylashtirishda yaxshi tartib va sharoitlar yaratishga, yuklashga, joylashtirishga, to`g`ri saqlashga, buyumni transportda tashish, tarqatish talablarini sotuvchi tashkilotlarga belgilab beradi. Standartlashtirish deganda mavjud yoki bo`lajak masalalarga nisbatan umumiy va ko`p marta tadbiq etiladigan talablarni belgilash orqali ma`lum sohada eng maqbul darajada tartiblashtirishga yunaltirilgan ilmiy-texnikaviy faoliyat tushuniladi. Bu faoliyat standartlarni va texnik talablarni ishlab chiqishda, nashr etishda hamda tadbiq etishda namoyon bo`ladi. Standartlashtirishning muxim natijalari odatda mahsulot, jarayon va xizmatlarning belgilangan vazifaga mos

kelishi, savdodagi to`siqlarni bartaraf etish hamda ilmiy-texnikaviy hamkorlikka ko`maklashishda namoyon bo`ladi. “Standartlashtirish ob`ekti” tushunchasini keng ma`noda ifodalash uchun “mahsulot, jarayon, xizmat” iboralari qabul qilingan bo`lib, buni har qanday materialga, tarkibiy qismlarga, asbob-uskunalarga, tizimlarga, ularni mosligiga, qonun-qoidasiga, ish olib borish uslubiga, vazifasiga, usuliga yoki faoliyatiga keng darajada daxldor deb tushunmoq lozim. Standartlashtirish har qanday ob`ektning muayyan jixatlari bilan cheklanishi mumkin. Masalan, oyoq kiyimga nisbatan yondashiladigan bo`lsa, uning katta- kichikligi va pishiqligini aloxida standartlashtirish mumkin. Standartlashtirish ob`ekti sifatida xizmat – xalqqa xizmat qilishni, korxona va tashkilotlar uchun ishlab chiqarish xizmatini o`z ichiga oladi. Standartlashtirishning boshqa ob`ektlari faoliyatining biriktirilgan sohalarida O`zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi “O`zstandart”, O`zbekiston Respublikasi Qurilish vazirligi, Sog`liqni saqlash vazirligi, Mudofaa vazirligi, O`zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qumitasi tomonidan belgilanadi. Odatda xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlashtirish idoralari mavjud. Xalqaro standartlashtirish faoliyatida barcha mamlakatlarning tegishli idoralari erkin xolda ishtirok etishi mumkin. Mintaqaviy standartlashtirish deganda Dunyo miqyosida birgina jug`rofiy yoki iqtisodiy mintaqaga qarashli mamlakatlarning tegishli idoralari uchun erkin xolda ishtirok etishlari mumkin bo`lgan standartlashtirish tushuniladi. Milliy standartlashtirish – bu muayyan bir mamlakat doirasida o`tkaziladigan standartlashtirish faoliyatidir. Standartlashtirish har xil faoliyat turlari va uning natijalariga tegishli qoidalar, umumiy qonun - qoidalar yoki tavsiflarni o`zida qamrab olgan me`yoriy xujjat xisoblanadi.

“Me`yoriy xujjat” atamasi standartlar, texnik shartlar, shuningdek umumiy ko`rsatmalar, yo`riqnomalar va qoidalar tushunchasini ham o`z ichiga qamrab oladi. Standartlashtirish maqsadlari ko`p qirrali bo`lib, ular asosan quyidagilardan iborat: uyg`unlashtirish (har xillikni boshqarish), qo`llanishlik, maslashuvchanlik, o`zaro almashinuvchanlik, sog`liqni saqlash, xavfsizlikni ta`minlash, tashqi muxitni asrash, mahsulotni ximoyalash, o`zaro tushunishlikka erishish, savdodagi iqtisodiy ko`rsatkichlarni yaxshilash va boshqalar. Standartlashtirishda “mahsulotning o`z vazifasiga muvofiqligi” deganda mahsulot, jarayon yoki xizmatning belgilangan sharoitlarda muayyan vazifalarni bajarish qobiliyati tushuniladi. Moslashuvchanlik deganda ma`lum sharoitlarda belgilangan talablarni bajarish uchun salbiy ta`sir ko`rsatmasdan mahsulotlarning birgalikda ko`llanishga yaroqliligi tushuniladi. O`zaro almashinuvchanlik - bir xil talablarni bajarish maqsadida bir mahsulot (jarayon, xizmat) dan faydalanish o`rniga boshqa bir mahsulot (jarayon, xizmat) dan faoydalanishga yaroqliligidan iborat. Har xillikni boshqarish (unifikatsiyalashtirish) yoki birxillashtirish deb, muayyan extiyojni qondirish uchun zarur bo`lgan eng maqbul o`lchamlarni yoki mahsulot, jarayon va xizmat turlarini tanlashga aytiladi. Standartlashtirishning asosiy maqsadi quyidagilardan iborat: - mahsulot, ish va xizmatlarning (keyingi o`rinlarda “mahsulotlar” deb yuritiladi) insonlarning xayoti, salomatligi va mol-mulki, atrof - muxit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash masalalarida iste`molchilarning va davlatning manfaatlarini ximoya qilish; - mahsulotlarning o`zaro bir-birini o`rnini bosishini va bir-biriga monandligini ta`minlash; - fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek, axoli va xalq xo`jaligining extiyojlariga muvofiq xolda, mahsulotlarning sifati va raqobatbardoshligini oshirish;

- barcha turdagi resurslarni tejashga, ishlab chiqarishni texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini yaxshilashga ko`maklashish; - ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyixalarni amalga oshirish; - tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulotda vaziyatlar yuzaga kelishi xavfini xisobga olgan xolda, xalq xo`jaligi ob`ektlarining xavfsizligini ta`minlash; - iste`molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar namenklaturasi va sifati to`g`risidagi to`liq va ishonchli axborotlar bilan ta`minlash; - mudofa qobiliyatini va safarbarlikka tayyorgarlikni ta`minlash; - o`lchashlarning yagonaligini ta`minlash; - ishlab chiqaruvchi (sotuvchi, bajaruvchi) mahsulot sifati to`g`risidagi ma`lum qilgan ko`rsatkichlarni tasdiqlash. Standartlashtirishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - iste`molchi va davlatning manfaatlari yo`lida mahsulotning sifati va nomlariga nisbatan eng maqbul talablarni qo`yish; - davlat, respublika fuqorolari va chet el extiyoji uchun tayyorlangan mahsulotga kerakli talablarni belgilovchi me`yoriy xujjatlar tizimini va uni ishlab chiqarish qoidalarini yaratish, ishlab chiqish va qo`llash, shuningdek xujjatlarni nazorat qilish; - standart talablarining sanoati rivojlangan mamlakatlarning xalqaro, milliy va mintaqaviy standartlari talablari bilan uyg`unlashuvini ta`minlash; - bir-biriga moslikning barcha turlarini (konstruktiv, elektrik, elektromagnitli, informatsion, dasturli va boshqalar), shuningdek mahsulotning o`zaro almashuvchanligini ta`minlash; - parametrik va turlar o`lchovi qatorlarini, tayanch konstruktsiyalarni, buyumlarning konstruktiv jixatdan bir xil qilingan modullashgan bloki tarkibiy qismlarini aniqlash va qo`llash asosida uyg`unlashtirish; - mahsulot, uning tarkibiy qismlari, xom-ashyo va materiallar ko`rsatkichlari va tavsiflarining kelishib olinishi va bog`lanishi; - material va energiya sarfini kamaytirish, kam chiqimli texnologiyalarni qo`llash;

- mahsulotning ergonomik xossalariga talablarning áelgilanishi; - metrologik me`yor, qoida, nizom va talablarning belgilanishi; - standartlashtirish bo`yicha xalqaro tajribadan keng foydalanish, mamlakatning xalqaro va mintaqaviy standartlashtirishda ishtirok etishini kuchaytirish; - xorijiy mamlakatlarning talablari O`zbekiston Respublikasining xalq xo`jaligi extiyojlarini qondirgan xolda ularning xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlarini mamlakatimiz standartlari va texnik shartlari tariqasida to`g`ridan- to`g`ri qo`llash tajribasini kengaytirish; - texnologik jarayonlarga talablarni belgilash; - mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foydalanish sohasida xalqaro hamkorlik qilish ishlarini tashkil etish; - texnik-iqtisodiy axborotlarni tasniflash va kodlashtirish tizimini yaratish va joriy qilish; - sinovlarni me`yoriy-texnik jixatdan ta`minlash, mahsulot sifatini sertifikatsiyalashtirish, baxolash va nazorat qilish. Mahsulotning raqobatbardoshligini oshirish tartibini ko`rib chiqayotganda korxonalar o`z oldilariga qo`ygan quyidagi maqsadlariga ega bo`lishi kerak: 1. Mahsulot sifatining bozor talabi va aniq haridor talabiga muvofiq kelishi; 2. Mahsulotning sotib olish, yetkazib berish va foydalanish harajatlari yig`indisini kamaytirish; 3. Haridor istagan muddatga yetkazib berishni amalga oshirish; 4. Korxonaning bozorda yuqori mavqeini yaratish va korxonaning mustahkam hamkor sifatida tasdiqlaydigan dalillarni keltira bilish. Jahon tajribasi nafaqat amaldagi sifatni boshqarish tartibini umumiy belgilarini, balki har birida qo`llanishi mumkin bo`lgan tamoyil va usullarni vujudga keltirdi. Hozirgi vaqtda kontseptual farqlarni o`z ichiga olgan sifatni boshqarish tartibini uch darajasini ajratish mumkin: >9000 seriyasidagi ISO standarti talablariga muvofiq tizimlar.

>umumfirma sifatni boshqarish tizimi (TQM umum sifatni boshqarish-Total Quality Menejment). >Milliy me`zon va sifat bo`yicha halqaro (regional) mukofot va diplomlar tizimi. Sifatni boshqarish tartibi - korxonada amal qilayotgan, foydali texnik, boshqarish usullarini o`z ichiga olgan, insonlar va mashinalarning o`zaro munosabatini eng yaxshi va eng qulay usullarni ta`minlagan sifat uchun qilingan harajatlarni tejash hamda ma`lumotlarni berishni o`zida namoyon qilgan kelishilgan ish ko`rilishidir. Standartlarni ilmiy tashkil etish asoslari XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab umumjahon rivojlanishida standartlar, standartlashtirish masalalari, birinchi navbatda, mahsulot va xizmatlarni, aholining hayoti, sog`lig`i va mol-mulki, atrof-muhit uchun xavfsizligini ta`minlash, savdo- iqtisodiy va ilmiy texnikaviy hamkorlikda texnik to`siqlarni bartaraf etish va eng muximi ichki va tashqi bozorga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini hamda raqobatbardoshligini oshirishni ta`minlashga qaratilgan samarali vositaga aylandi. O`zbekiston respublikasida standartlashtirish bo`yicha ishlarning tashkil etishni muvofiqlashtirish va ularning ma`lum darajada olib borishni quyidagi idoralar tominidan amalga oshiriladi; - tarmoqlararo yo`nalishda belgilangan mahsulot bo`yicha “O`zstandart” agentligi; - qurilish va qurilish sanoati, loyixalash va konstruktsiyalash ishlari bo`yicha – O`zbekiston respublikasi qurilish vazirligi; - tibbiy yo`nalishdagi mahsulotlar, tibbiy texnika buyumlari, dori-darmonlar va respublika sanoatida ishlab chiqarilgan mahsulotlar tarkibida inson uchun zararli moddalar miqdorini tartibga solish bo`yicha – O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi; - tabiiy resurslardan foydalanishni yo`lga qo`yish, atrof muxitni ifloslanishdan va boshqa zararli ta`sirlardan muxofaza qilish sohasi bo`yicha – O`zbekiston

Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qumitasi; - mudofa qobiliyatini va safarbarlik tayyorgarligini ta`minlash, mudofaa ahamiyatiga molik mahsulotlar sohasida - O`zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi. Respublikamizda “O`zstandart” agentligi, Qurilish, Sog`liqni saqlash, Mudofaa vazirliklari, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qumitasi milliy iqtisodiyot tarmoqlarida standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya bo`yicha respublika standartlarini ko`rib chiqadilar, tasdiqlaydilar, ularning qo`llanish muddatini tuzadilar, bekor qiladilar hamda unga o`zgartirishlar kiritadilar. Rivojlangan davlatlar tajribasi standartlashtirish ishlarining yuqori sifatli va samarali bo`lishini ta`minlash uchun, ularni ishlab chiqish bosqichida quyidagi majburiy tamoyillarni bajarish shartligini ko`rsatmoqda: 1. Tizimlilik tamoyili. Texnik taraqqiyot va ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining o`sishi insonlar mehnati, mehnat vositalari hamda mehnat predmetlarini birlashtiruvchi ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan tizimli yondashuvni taqozo qiladi. Tizim deganda, ko`zlangan maqsadga maksimal samaradorlik va eng kam harajatlar bilan erishishni ta`minlaydigan, o`zaro bog`langan elementlar to`plamining faoliyati tushuniladi. Elementlar tizimining miqdoriy aloqalari determinatlashgan yoki tasodifiy bo`lishi mumkin. Tizimga kiruvchi o`zaro bog`langan elementlar majmui ularni turli darajalarda ierarxik bog`liqligini o`rnatishga imkon beruvchi tuzulmasini hosil qiladi. 2. Komplekslik va optimal chegaralanish tamoyili. Standartlarni ishlab chiqishda standartlashtirishning yakuniy ob`ektiga ta`sir etuvchi barcha asosiy elementlarni e`tiborga olish kerak. Standartlashtirish ishlarini mehnat sarfini qisqartirish uchun asosiy ob`ektga unchalik ta`sir ko`rsatmaydigan omillar e`tiborga olinmaydi. Standartlashtirishda moddiy va moddiy bo`lmagan o`zaro bog`langan elementlar kompleksiga talab va tavsiflar tizimi ko`rib chiqiladi.

3. Standartlarni optimallashtirish va progressivlik tamoyili. Standartlar tomonidan o`rnatilgan ko`rsatkichlar, me`yorlar, tavsiflar va shartlar fan, texnika va ishlab chiqarishning jahon darajasiga javob berishi kerak. Ular standartlashtirilayotgan ob`ektlarning rivojlanish yo`nalishlarini e`tiborga olishi shart. 4. Standartlashtirilayotgan mahsulotning bog`liqligini ta`minlash tamoyili. Mahsulotlar ekspluatatsiya qilish ko`rsatkichlari bo`yicha bir-birini o`rnini bosishini ta`minlashga imkon beruvchi bu tamoyil kompleks standartlashtirishda, shuningdek mahsulotlarni standartlashtirishda, texnik shartlarni ishlab chiqishda asosiy o`rin tutadi. 5. Standartlarning o`zaro bog`liqlik tamoyili . Umumtexnikaviy va tarmoqlararo standartlarning ko`p sonli, turli-tumanligi ular o`rtasida o`zaro bog`liqlik o`rnatishni taqozo etadi. Kompleks standartlashtirish usuli ushbu tamoyilning muhimligi va samaradorligining yaqqol misolidir. SHuningdek, standartlashtirish sohasida qo`llaniladigan tushunchalarning o`zaro bog`liqligi ham muhimdir. 6. Standartlarni ishlab chiqishning ilmiy-tadqiqot tamoyili. Standartlarning loyihalarini tayyorlash va muvaffaqiyatli tadbiq etish uchun, faqatgina amaliy tajribani keng umumlashtirishgina emas, balki maxsus nazariy, eksperimental va tajriba konstruktorlik ishlarini ham amalga oshirish zarurdir. Bu tamoyil barcha standartlarga tegishlidir. 7. Ustivorlik tamoyili. Odatda tipik birlashmalar va detallarning tipi va o`lchamlari, shuningdek boshqa parametrlari ishlab chiqarishning turli tarmoqlari uchun bir vaqtda standartlashtiriladi. SHuning uchun bunday standartlar parametrlari bo`yicha katta diapazonni egallaydi. SHu tamoyilga ko`ra rezbalarning metrik qadami va diametri qatori, normal burchaklar qatori va boshqalar tuziladi. Bundan tashqari mahsulot tiplari, tip o`lchamlari, parametrlarini qo`llashga ruxsat etiladigan zaruriy minimumga keltiradigan chegaralangan tarmoq standartlarini ham yaratish tavsiya etiladi. 8. Dinamika tamoyili. Iqtisodiyotning samaradorligini oshirish maqsadida standartlashtirish ob`ektlarining texnika taraqqiyoti shartlariga javob beradigan

darajada bo`lishi uchun, ularni vaqti-vaqti bilan qayta ko`rib chiqish zarur. 9. Minimal moddiy harajatlar ulushi. To`qimachilik va yengil sanoat mahsulotlarida moddiy sarf harajatlarni ulushi 65-80 foizni tashkil etadi. SHuning uchun ham mahsulot birligiga ketadigan xom-ashyo sarfini qisqartirish muhim ahamiyatga egadir. Mahsulotlarni standartlashtirishda xom-ashyo sarfi ulushini qisqartirishga imkon beradigan ilg`or texnologiyani tadbiq etish, eng maqbul bichish kartalarini qo`llash, mahsulotning uzoqqa chidamlilik, ta`mirlanuvchanlik xususiyatlarini yaxshilash moddiy harajatlar ulushini qisqartirishga imkon beradi. Zamonaviy standartlashtirishning nazariy asosi bo`lib ustuvor sonlar tizimi hisoblanadi. Ustuvor raqamlar deb yangidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning parametrlari qiymatlarini belgilashda boshqa raqamlarga nisbatan afzallikka ega bo`lgan raqamlarga aytiladi. Ustuvor raqamlar qatorlari quyidagi shartlarni qanoatlantirishi kerak: - ishlab chiqarish va ekspluatatsiya shartlariga javob beradigan chegarani ratsional tizimini aks ettirishi; - sonlarning ortib yoki kamayib borishi cheksiz bo`lishi; - har bir qatorning barcha o`ninchi darajali yoki kasr qiymatlarini kiritish; - oddiy va oson eslab qoladigan bo`lishi. Sifatni boshqarish tizimida ISO 9000 seriyasidagi xalqaro standartlar Sifatni boshqarish bo`yicha milliy standartlar qator davlatlarda XX asrning 70-yillaridan boshlab qo`llanib kelinmoqda. Ular birinchi navbatda aviatsiya, kosmonavtika, harbiy texnikalarni ishlab chiqarish kabi muhim tarmoqlarda loyihalashtirish va ishlab chiqarish bosqichlarida sifatni ta`minlash maqsadida ishlab chiqildi va qo`llanilmoqda. Standartlashtirish bo`yicha xalqaro tashkilot International Organization for Standardization ISO (ISO Xalqaro standartlashtirish tashkiloti) - Xalqaro standartlarni ishlab chiquvchi tashkilot xisoblanib, u 25 ta mamlakatning milliy

standartlash tashkilotlari tomonidan Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning 1946 yildagi qaroriga asosan tashkil topgan. U xozirgi kunda 160 dan ortiq davlatlar a`zoligi asosidagi nodavlat tashkiloti (har bir davlatdan bir tashkilot) xisoblanadi. Uning markaziy kotibiyati Jeneva shahrida joylashgan. U o`z faoliyatini 1947 yilda boshlagan. Bu nufuzli tashkilot Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi tarkibida foliyat ko`rsatib, rivojlanib kelmoqda. ISO 9000 - ISO xalqaro standartlar seriyasi bo`lib, korxonalarda sifatni boshqarish tizimini tartibga soladi. (Sababi: u jahon standartlari darajasidagi mahsulot ishlab chiqarish uchun yagona sifatni ta`minlash tizimi). “ISO” – atamasi brend hisoblanib, yunon tushunchasida “teng” degan ma`noni bildiradi va u tarjima qilinmaydi. ISO ning maqsadi: Xalqaro tovar ayirboshlashni jahon miqyosida yengillashtirish, shuningdek, intellektual, ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy faoliyat sohasidagi hamkorlikni kengaytirishdan iborat. rasm. ISO 9000 seriyasidagi standartlar kompleksining tuzilishi Standartlashtirish va sifatni ta`minlash tizimini qo`llash sohasidagi milliy tajribaga asoslanib, 1987 yilda ISO 9000 seriyasidagi birinchi 5 ta standart ishlab chiqildi, hamda sifatni ta`minlash sohasi MS ISO 8402 dagi tushunchalar va ularni ta`rifi bo`yicha lug`at tayyorlandi. ISO 9000 seriyasidagi standartlar quyidagi standartlardan tashkil topgan:

ISO 9000 “Sifatni umumiy boshqarish va sifatni ta`minlashda standart tanlash va qo`llash bo`yicha boshqaruv ko`rsatmalari”; ISO 9001 “Sifat sistemasi. Loyihalash, ishlab chiqarishga tayyorlash, ishlab chiqarish, montaj va xizmat ko`rsatishda sifatni ta`minlash modeli”; ISO 9002 “Sifat sistemasi. Ishlab chiqarish va montaj qilishda sifatni ta`minlash modeli”; ISO 9003 “Sifat sistemasi. Yakuniy nazorat va sinov jarayonlarida sifatni ta`minlash modeli”; ISO 9004 “Sifatni umumiy boshqarish va sifat sistemasining elementlari. Boshqaruv ko`rsatmalari”. 1994 yilda ISO/TK 176 ISO 9000 seriyasidagi standartlarni qayta ko`rib chiqishni yakunlandi. Standartlarni qayta ko`rib chiqishda ishchi guruhlar bozor talablariga muvofiq holda quyidagi vazifalarni bajarishni maqsad qilib qo`ydilar: • Standartlarda ularni qo`llashning ilg`or amaliy tajribalarini aks ettirishni ta`minlash; • Standartlarning muvofiqligi va stabilligini ta`minlash; •Ularning katta-kichikligi, qaysi tarmoqqa tegishli ekanligi, qanday mahsulot ishlab chiqarilishidan qat`iy nazar, kompaniyalar tomonidan standartlarning qo`llanishiga imkon berish. Keyinchalik ISO 9000 seriyasidagi standartlarga o`zgarishlar kiritildi va ISO 9001, ISO 9002, ISO 9003 standartlari qayta ko`rib chiqildi. ISO 9004 standartlariga kamroq o`zgarishlar kiritildi. Masalan, “Sifat halqasi” tushunchasi “Mahsulot hayot tsiklining tipik bosqichlari” tushunchasi bilan almashtirilib, “Texnikaviy yordam va xizmat ko`rsatish” bosqichidan keyin qo`shimcha “sotilgandan keyingi faoliyat” qo`shildi. Hozirgi kunda oltinchi bo`lim “Sifat sistemasining moliyaviy aspektlari” deb ataladi va moliyaviy ma`lumotlar elementlarini namoyon va tahlil qilish uchun ma`lumotlar to`plashning turli usullarining qisqacha tavsifi bilan to`ldirilgan.

2-rasm. Sifatni boshqarish tizimi Rivojlangan davlatlarda sifat tizimi bo`lmagan korxona yoki firma bilan ishlab bo`lmaydi. CHunki birinchidan xech qanday kafolat yo`q, ikkinchidan esa siz shartnoma tuzganigizda ham, siz bilan ishlovchi boshqa sub`ektlar bundan boxabar bo`lganlarida ularning sizga nisbatan ishonchlari kamayishi mumkin. SHu sababdai sifat tizimlariga nixoyatda jiddiy ahamiyat berishimiz kerak. ISO 9000 seriyasidagi to`ldirilgan standartlar 1994 yil iyulida nashr qilindi. Hozirgi kunda bu standartlar rus tiliga tarjima qilingan. Sifatni boshqarish tizimi (CBT)ning maqsadi – mahsulotlar yoki xizmatlar sifatini ta`minlash va iste`molchilar tomonidan kutilayotgan sifatga moslashtirish, ya`ni iste`molchilarning talablarini aniqlash va qondirish, sifatga bilvosita va bevosita ta`sir qiluvchi, o`zaro bog`liq bo`lgan jarayonlarni boshqarish, mahsulot hajmini oshirishga erishish.

3- rasm . Sifatni boshqarish tizimini joriy etish orqali erishiladigan natijalar Sifatni boshqarish tizimi ( CBT ) ning asosiy vazifasi – har bir mahsulotni nazorat qilish emas , balki shunday qilish kerakki ishlab chiqarishda xatolar yuzaga kelmasligi ( sifatsiz mahsulot ) va nuqson kelib chiqmasligini ta ` minlash zarur . • Jarayonlarni aniqlash va ularga bo`lgan talablarni belgilash; • barcha xodimlarni malaka oshirishga jalb qilish; • mas`uliyat, vazifa va vakolatlarni belgilash). • Ma`muriy bo`linmalar ishi samaradorligini oshirish, infratuzilmani optimallashtirish va mahsulot/xizmatlar tannarxini pasaytirish; • Xodimlarni korxonaning maqsad va vazifalari haqidagi tushunchasini oshirish; • Xodimlar intizomi va saviyasini oshirish, ularni ishdagi natijalari bo`yicha javobgarlik hissi va shaxsiy natijalari evaziga mehnat unumdorligini oshirish; • Davlat buyurtmasini olish uchun raqobatchilarga nisbatan manfaatli holatda bo`lish; Sifatni boshqarish tizimini tadbiq etish korxona va muassasalarning iqtisodiy holatini mustaxkamlash, ularni eksport soloxiyatini kengaytirishda muxim ahamiyatga ega. Tobora kuchayib borayotgan raqobat sharoitida iste`molchilarning, ayniqsa haridorlarning mahsulotlar va xizmatlarga qo`ygan talablari ortib boradi.

4-rasm. ISO 9001standarti bo`yicha SMT tomoyillari Respublikamizda ISO 9000 xalqaro standartlari asosidagi sifat menejmenti tizimini joriy etishga katta e`tibor qaratilmoqda. CHunki, xalqaro standartlar talabi asosida sertifikatlangan korxonalar jaxon bozorida unumli faoliyat ko`rsata oladilar. Xozirgi kunda respublikamizda 10598 ta sanoat korxonalarida, jumladan 1653 ta yengil sanoatda, 3586 ta oziq ovqat sanoatida, 756 ta neft va kimyo sanoatida, 1376 ta qurilish materiallari sanoatida, 506 ta metal va mashinasozlikda va boshqa sohalardagi korxonalarda 2691ta menejment tizimlari joriy etilgan (6.3.5-rasm). Respublikamiz sanoat korxonalarida ISO seriyalari bo`yicha joriy etilgan 10878 ta menejment tizimlaridan, 10072 tasi ISO 9001 Sifat menejmenti tizimi, 108 tasi ISO 14001 Ekologik menejment tizimi, 267 tasi ISO 22000 Oziq ovqat xavfsizligi menejment tizimi, 74 tasi ISO 50001 Energiya menejment tizimi va 154 tasi 18001 OHSAS Sog`liq va sanoat xavfsizligi menejment tizimini tashkil qiladi.

5-rasm. Respublikamiz sanoat korxonalarida ISO standartlariga muvofiq sifat menejmenti tizimlarini joriy etilishi 2020 yilning 5 oyi davomida (1 iyun xolatiga) respublikamizda yengil sanoatda 8 ta, oziq ovqat sanoatida 11 ta, neft va kimyo sanoatida 3 ta, qurilish mollari 7 ta, metal va mashinasozlikda 2 ta va boshqa sohalarda 33 ta, jami 64 ta sifat menejmenti tizimlari joriy etildi. Ulardan ISO seriyalari bo`yicha joriy etilgan 68 ta menejment tizimlaridan, ISO 9001 Sifat menejmenti tizimi 59 ta, ISO 14001 Ekologik menejment tizimi 2 ta, ISO 22000 Oziq ovqat xavfsizligi menejment tizimi 6 ta va ISO 50001 Energiya menejment tizimi 1 tani tashkil qiladi (6-rasm). 6- rasm . Respublikamiz sanoat korxonalarida 2020 yil 5 oyi davomida (1 iyun ) xolatiga sifat menejmenti tizimlarini joriy etilishi Xozirgi vaqtda mamlakatimiz

iqtisodiyotni modernizatsiyalash , tarkibiy o ` zgarishlarni amalga oshirish jarayonlari muvaffaqiyatli amalga oshirilib , milliy iqtisodiyotimiz tarmoqlari jadal sur ` atlarda rivojlanmoqda . Bu jarayonlarning jaxon iqtisodiyotiga integratsiyasi davridagi va kelgusidagi rivoji uchun xalqaro tajribani , xususan , sifat boshqaruvi sohasidagi tajribani inobatga olish zarur , bu esa ISO 9001:2000 asosidagi SMTdan foydalanishni kengaytirishga ko ` mak beradi . Mahsulot sifatini boshqarishda standartlashtirishning ahamiyati Standartlashtirish - mahsulot sifatini yaxshilashda davlat tashkiliy - texnikaviy siyosatini amalga oshirish imkonini beradi va mamlakat milliy iqtisodiyotini boshqarishning barcha sohalarida hamda mahsulot hayot tsiklining xamma bosqichlarida sifatni boshqarishning ilmiy - uslubiy birligini ta ` minlaydi . Tarmoqlararo sifatni boshqarish hayot tsiklining barcha bosqichlari va boshqaruv funktsiyalari bo ` yicha ishlab chiqilgan davlat standartlari asosida amalga oshiriladi . Bu standartlarda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari faoliyatida mahsulot sifatini boshqarish bo ` yicha umumiy reglamentatsiya beriladi : sifat bo ` yicha terminlar , tushunchalar , sifatni baholash , sanoat mahsulotini attestatsiyadan o ` tkazish , sifatni boshqarishning komples tizimini yaratish va boshqalar . Tarmoq ichida sifatni boshqarish davlat standartlari va texnikaviy shartlarga , shuningdek tarmoq xususiyatlarini e ` tiborga olgan holda ishlab chiqarish korxonalari va tashkilotlari faoliyatining uzviyligini ta ` minlash maqsadida standartlarni chegaralash yoki ularni rivojlantirishga asoslanadi . Korxona yoki firmada standartlashtirish ishlab chiqarishning o ` ziga xos tomonlarini : mahsulot turini , seriyalilikni , texnologik jarayonning o ` ziga xos tomonlarini e ` tiborga olishi kerak . Korxonada standartlashtirish mahsulot sifatini boshqarishda tarmoq hamda tarmoqlararo sifatni boshqarish bilan uzviyligini ta ` minlaydi .

Mahsulot hayot tsiklining barcha bosqichlarida sifatni boshqarishni amalga oshirish uchun sifatni boshqarish tizimining tashkiliy , texnikaviy hamda uslubiy asosi bo ` lib xizmat qiladigan standartlar va texnik shartlar kompleksi zarur . Mahsulot xayotiy tsiklining tadqiqot o ` tkazish va loyihalashtirish bosqichida standartlashtirish yordamida quyidagilar amalga oshiriladi : > mahsulotning, shuningdek, xom ashyo, yarim fabrikatlarning sifat tavsiflarini kompleks standartlash asosida tayyor mahsulotning sifatiga nisbatan shartlari o`rnatiladi; > mahsulotning ishlatilish maqsadlari va shartlariga bog`liq holda mahsulot sifatining yagona ko`rsatkichlari tizimi aniqlanadi; > optimal sifatni ta`minlash uchun me`yorlar, shartlar va mahsulotni loyihalash usullari ishlab chiqiladi; > ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish, fan- texnika taraqqiyotini jadallashtirish, mahsulot ishlab chiqarishda mehnat unumdorligini oshirish, iste`mol va ta`mirlashning samaradorligi, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishning muhim sharti sifatida unifikatsiyalashtirish darajasini oshirish ta`minlanadi. Standartlashtirishni tadbiq etish, texnologiyani ishlab chiqish jarayonini yaxshilash va jadallashtirishga, ishlab chiqarishning texnikaviy va tashkiliy darajasini oshirishga imkon beradi va sifatning muqimligini ta`minlaydi. Mahsulot ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish bosqichida davlat standartlari mahsulot ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirish, ishlab chiqarishni tayyorlash, fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish, ishlab chiqaruvchilar bilan buyurtmachilar o`rtasida uzviy aloqa o`rnatish orqali yangi, yuqori sifatli mahsulotlarni yaratish va o`zlashtirishga qaratilgan. Muomala va sotish bosqichida standartlashtirish mahsulotni o`rash-joylash, joydan-joyga tashish, omborxonalarda saqlash ishlarining yaxshi yo`lga qo`yish shartlarini belgilashga qaratilgan. Iste`mol va ekspluatatsiya bosqichida standartlashtirish mahsulotni ishlatishga, ta`mirlashga (shu jumladan kafolatli) nisbatan yagona shartlarni

o`rnatadi, ekspluatatsiya bosqichida mahsulotning sifati to`g`risidagi ma`lumotlarni to`playdi va tahlil qiladi, ta`mirlash va xizmat ko`rsatishni yaxshilaydi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish harakatlarini qisqartirib, undan foydalanish samaradorligining ortishiga imkon beradi. Sanoat mahsulotini attestatsiyadan o`tkazishda standartlar tizimi, uni ob`ektiv baholash uchun zarur bo`lgan sifat ko`rsatkichlari ro`yxatini va o`tkazilish tartibini o`rnatadi. Mahsulot sifati muammosining hal etilishi metrologik ta`minlanish darajasiga bog`liq. Mamlakatimiz bo`ylab o`lchamlarning yagona va ishonchli bo`lishini ta`minlash uchun rivojlangan etalon bazasi yaratilgan, o`lchamlar yagonaligini ta`minlovchi standartlar tizimi ishlab chiqilgan. Standartlashtirishni rivojlantirishning zamonaviy bosqichining o`ziga xos tomonidan biri alohida standartlarni ishlab chiqishdan kompleks standartlashtirish dasturiga o`tishdir. Standartlashtirish ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tipi va tipoo`lchamlari nomenklaturasini tartibga soladi. Seriyali va ommaviy ishlab chiqarishda odatda, konstruktsiyasi, sifat ko`rsatkichlari, o`lchami standartlashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqariladi. Mahsulotga nisbatan standartlarning bekor qilinishi uni ishlab chiqarishdan olib tashlanganligini bildiradi. Kompleks standartlashtirish usuli agregatlashtirish tamoyilini keng qo`llashga imkon beradi, xom ashyoga, materiallarga, komplektlovchi buyumlarga, texnologik jarayonga, dastgohlarga, o`lchov asboblariga va boshqa mahsulot sifatini ta`minlovchi ob`ektlarga nisbatan o`zaro bog`langan shartlarni qo`yadi. Standartlashtirish natijasida mahsulotlar nomenklaturasining qisqarishi ixtisoslashtirishning rivojlanishiga, korxonalarning tarmoqlar hamda tarmoqlararo kooperatsiyalashuvining chuqurlashuviga imkon beradi. Unifikatsiyalangan va standartlashtirilgan agregatlar va mashinalar elementlarini qo`llash, mehnat unumdorligini va ularni loyihalashtirish sifatini oshiradi. Bunda loyihalashtirish ishlariga ketadigan harajatlar qisqaradi. Ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning yagona tizimini joriy etilganda standart

asbob va aslaxalardan foydalanish hisobiga ishlab chiqarishni tayyorlash muddati qisqarib, harajatlar kamayadi. Xulosa qilib aytganda, standartlashtirish mahsulot sifatini oshirishda yagona davlat tashkiliy texnikaviy siyosatini amalga oshirish imkonini beradi va mamlakatimiz milliy iqtisodiyotini boshqarishning ilmiy-uslubiy birligini ta`minlaydi. Korxona miqyosida standartlashtirish sifatni boshqarishda tarmoq hamda tarmoqlararo standartlashtirish bilan uzviy bog`liqlikni ta`minlaydi. Standartlashtirishning iqtisodiy samaradorlikni baholash usullari va tamoyillari Iqtisodiy rivojlanishning bugungi bosqichida standartlashtirish ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlantirish va uni samaradorligini oshirishda texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyat kasb etmoqda. Standartlashtirish – tarixan moddiy va ijtimoiy sohalarni, juda ko`p turli ob`ektlarni chegaralash faoliyati sifatida yuzaga kelgan. SHuni ta`kidlash kerakki, u tartibga solish faoliyati sifatida juda ko`p ob`ektlarni qamrab oladi. Bunday hollarda standartlashtirishning iqtisodiy samaradorligini hisoblash alohida ahamiyat kasb etadi, chunki samaradorlik ko`pchilik aspektlarning jumladan: ♦ standartlashtirishning kelgusi rivojlanish alьternativalarini baholash, ya`ni makro darajada standartlashtirish muhim masalalarni yechimini belgilaydi; ♦ standartlashtirishni ba`zi takrorlanadigan jarayonlar, voqealarni tartibga solishda foydalanishning maqsadga muvofiqligi; ♦ standartlashtirish ob`ektlarining tavsiflarini tanlash va optimallashtirish masalalarini yechishda, standartlashtirish ob`ektining optimal parametrlari to`plami variantini tanlash; ♦ boshqaruv tsiklining turli bosqichlarida standartlashtirish tomonidan amalga oshirilayotgan boshqaruvni baholash; ♦ standartlashtirishni rivojlantirish yo`nalishlari orasida iqtisodiy resurslarni ratsional taqsimlash.

Standartlashtirishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash, mahsulotni standartlashtirish, uni sifatini oshirish bo`yicha ishlarni bajarishda yagona hisoblanadigan bir qator umumiy tizimlarga asoslanadi. Ularning birligi fan- texnika taraqqiyotini joriy etishning aniq shaklini ifodalaydi, shuning uchun standartlashtirishning iqtisodiy samaradorligi fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy samaradorligining yoki yangi texnika samaradorligining bir qismidir. Umumiqtisodiy yondoshuvning zarurligi standartlashtirish samaradorligini baholashni amalga oshirishni butun mamlakatimizning iqtisodiy manfaatlariga qaratishni taqozo qiladi. Standartlashtirishning umumiqtisodiy samaradorligini aniqlash - bu loyihalash, tayyorlash, muomala va iste`mol bosqichlarida standartlashtirish natijalarini e`tiborga olgan holda respublikamiz iqtisodiga uning ta`sirini aniqlashdir. Iqtisodiy samaradorlikni maksimal qiymati standartlashtirilayotgan ko`rsatkichlar nomenklaturasini, bu ko`rsatkichlarning qiymatlarini, parametrlar qatorini tanlash va sinovlar o`tkazish usullarini optimallashtirishda standartlashtirish va unifikatsiyalash masalalarini hal etishda kriteriya bo`lib xizmat qiladi. Umumiqtisodiy manfaatning ustuvorligi alohida standart yoki standartlar tizimining samaradorligini baholash butun mahsulotning hayot tsikli davomida amalga oshirilishi kerakligini bildiradi. Agar standart umumtexnikaviy yoki tashkiliy-uslubiy bo`lsa, u holda uning samaradorligini baholash umumiqtisodiy manfaatlar asosida amalga oshirilishi kerak. Ayrim ishlab chiqarish zvenolarida samara olinishining salbiy bo`lishi mumkinligi ular tomonidan standartlashtirish ishlarini amalga oshirishda manfaatdorlik masalalarida qiyinchilik tug`diradi. Standartlarning bir necha variantda bo`lishi - ular orasidan eng yaxshisini tanlab olish uchun zaruriy manbadir. Umumiqtisodiy yondoshuvning joriy etilishi alohida standartlar variantlaridan umumiqtisodiy nuqtai nazardan tanlash imkoniyati mumkinligiga tayanadi. Iqtisodiy samaradorlik - xususiy optimallashtirish uslubi sifatida o`zining barcha imkoniyatlaridan standartlar loyihalarining ko`p variantli emasligi sababli

foydalana olmaydi. Iqtisodiy nuqtai nazardan loyihalar samarasiz, faqatgina tavsiya etilgan parametrlarini hisobga olish faoliyatidan iborat bo`lib qoladi. Yana bir muhim aspekt - standartlarni joriy etganda, faqatgina ulardan qo`llanilgan holatlarda emas, balki ular ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan sohalarda ham ularni joriy etishning asosiy hamda yondosh oqibatlarini iloji boricha to`liqroq hisobga olishning zaruriyligidir. Standartlashtirishning iqtisodiy samaradorligini hisoblaganda standart mahsulotning butun hayotiy tsikli bo`yicha - loyihalash, tayyorlash, muomala va iste`molda qanday oqibatlarga olib kelishi hisobga olinadi. Loyihalash bosqichida loyihalash ishlari hajmi, mahnat sarfi, loyihalash muddatlarining quyidagi omillar hisobiga qisqarishi hisobga olinadi: > loyiha - konstruktorlik ishlarini tashkil etishni yaxshilash; > standart texnik hujjatlashtirishning takroran ishlatilishi; > standart shartli grafik tasvirlarning qo`llanishi; > nusxa ko`chirish ishlari hajmining qisqarishi; > texnikaviy arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar hajmining qisqarishi; > standartlarga to`liq mos kelgan holda loyihalarni qayta ishlashga ketgan harajatlarning qisqarishi; > yangidan chiqarilayotgan texnikaviy hujjatlashtirishni muhokama qilish va tasdiqlashga ketgan vaqtning qisqarishi. Ishlab chiqarish bosqichida iqtisodiy samaradorlikni hisoblash uchun quyidagilar aniqlanadi: ♦ material sarfining qisqarishi; ♦ jarayonlar mehnat sarfining qisqarishi; ♦ unifikatsiyani; ♦ fond sig`imining qisqarishi; ♦ yoqilg`i va elektr energiyasi harajatlari ulushining qisqarishi; ♦ mahsulot ishlab chiqarish hajmining ortishi hisobiga mahsulot birligiga to`g`ri keladigan shartli o`zgarmas harajatlar ulushining qisqarishi.

Muomala va iste`mol bosqichlarida iqtisodiy samarani hisoblash uchun iste`molchi harajatlarining qisqarishini hisobga olinadi. Bunda quyidagilar aniqlanadi: ■mahsulotning texnikaviy darajasini va sifatini oshirish; ■mahsulotni yuklash, tashish va saqlash harajatlarini qisqartirish; ■bitta standart mahsulot birligi bilan bir nechtasini almashtirish zarurligi; ■buyumlarning xizmat ko`rsatish muddatlarini uzaytirish; ■buyumlarning ishonchlilik ko`rsatkichlarini oshirish; ■yoqilg`i, energiya, yordamchi materiallar sarfi ulushini qisqartirish; ■xizmat ko`rsatuvchi personal sonini kamaytirish; ■ta`mirlash ishlari qiymatini kamaytirish. Umumiqtisodiy yondoshuv tamoyili samaradorlikni hisoblashda mamlakatimiz iqtisodi uchun yagona bo`lgan kapital qo`yilma samaradorligi me`yoridan, ya`ni ishlab chiqarish vositalarida buyumlashgan mehnatdan foydalanishni taqozo qiladi. Iqtisodiy samaradorlik ko`rsatkichi aniqlanish davriga ko`ra quyidagicha farqlanadi: ■yillik; ■standartlashtirilgan mahsulotni ishlab chiqarish yillari bo`yicha; ■ standart amalda bo`lgan muddat uchun; ■standartlashtirilgan mahsulotning butun xizmat ko`rsatish muddati va uni ishlab chiqarilgan barcha yillar uchun. Integral samara yangi mahsulotning natijaviy ko`rsatkichlarini yanada to`laroq tavsiflaydi. Ushbu ko`rsatkichlarni hisoblashda juda ko`p sonli omillarni yillar bo`yicha mahsulot ishlab chiqarish hajmini, har yili ishlab chiqarilgan mahsulotning xizmat ko`rsatish muddatini, vaqt o`tishi bilan samaraning o`zgarishini hisobga olish kerak. Umuman olganda integral samara ko`rsatkichi yangi mahsulot ishlab chiqarilishi to`g`risida qaror qabul qilinayotganda barcha omillarni umumlashtiradi.

Adabiyotlar: 1. Basovskiy L. Ye., Protas ь ev V. B. Upravlenie kachestvom: Uchebnik. – M.: INFRA – M, 2001. –212 s. 2. Ilenkova S.D. i dr. upravlenie kachestvom. –M.: izdatelskoe ob`edinenie «YuNITI», 1999. 3. ISO 9001 Razrabotka, vnedrenie, sertifikatsiya, uluchshenie sistem ы menedjmenta kachestva. Prakticheskoe rukovodstvo dlya spetsialistov po kachestvu. S-Peterburg. OOO “Izdatel ь stvo Forum Media”, avgust 2006 g. 4. Kanji J.K. An innovative approach to make ISO 9000 standards more effective // Total Quality Management. Vol.9. №1. 1998. pp. 67-78. 5. Lee-Peng Tan. ISO 9000: The answer for total quality management implementation? The Malaysian case. // Total Quality Management. Vol.12. №2. 2001. pp. 223-229 6. Mazur I.I. Upravlenie kachestvom: Ucheb. posob. - M.: Omega-L, 2005. - 400 s. 7. Mezher T., Ramadan H. The costs and benefits of getting ISO 9000 certification in the manufacturing sector in Saudi Arabia. Quality Assurance. №6 1999. pp. 107-122. 8. Peregudov V.L va boshq. Maxsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. T.: “Moliya”, 2002.

O'xshashlar

Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tizimi

Standartlashtirish va sertifikatlashtirishning O’zbekistonda tashkillashtirilishi

Turli sohalarda standartlashtirish

Mahsulot va xizmatlarni tanlash va dizayn.

Sanoat mahsulotining sifati va uning raqobatbardoshligi