logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tizimi

Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tizimi

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

347.5 KB
Ko'chirib olish
Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tizimi Reja: 1. Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tushunchasi 2. Mahsulotning sifat ko`rsatkichlari 3. Mahsulot sifatining ijtimoiy va funktsional ko`rsatkichlari 4. Mahsulotning sifat darajasini baholash 5. Mahsulot sifatining shakllanish bosqichlari 6. Mahsulot sifatini nazorat qilish Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tushunchasi Sifat tushunchasini anglab yetish va undan iste`molchi yoki ishlab chiqaruvchi sifatida samarali foydalanish unga berilgan ta`riflarni diqqat bilan o`rganishni talab qiladi. CHunki, sifatga berilgan ta`riflar ko`p va xilma-xil bo`lib, vaqt o`tishi bilan ular o`zgarib boradi. Ayniqsa, sifatga bo`lgan iste`molchilarning dunyoqarashi mahsulotlar takomillashib borgan sari o`zgarishda davom etmoqda. Mahsulot sifati deb, mana shu mahsulotga nisbatan qo`yilgan xalq ehtiyoji talablarini qondirilish darajasi, ularning xossa xususiyatlari, tashqi ko`rinishi, ishlatilishining qulayligiga aytiladi. Sifat ko`plab tasodif, maxalliy va sub`ektiv omillar ta`sirida aniqlanadi. Bu omillarni sifat darajasiga ta`sirini yo`qotish uchun sifatni boshqarish tizimi kerak. Sifatni boshqarish quyidagi tushunchalar bilan bog`liq: tizim, muxit, maqsad, dastur va boshqalar. Tizim boshqaruvchi va boshqariluvchiga farqlanadi. Boshqariluvchi tizim korxonalarni (firma va boshqalar) boshqarish har xil darajalari bilan ko`rsatilgan. Boshqaruvchi tizim sifat menejmentini yaratadi va ta`minlaydi. Zamonaviy adabiyotlarda va amaliyotda quyidagi sifat menejmenti kontseptsiyalari qo`llaniladi: - sifat tizimi; - sifatni boshqarishga asoslangan menejment tizimi; - sifatni umumiy boshqarish; - sifatni ta`minlash; - sifatni boshqarish; - sifatni statistik nazorati; - sifatni ta`minlash tizimi; - mahsulot kafolati; - umumiy ishlab chiqarish menejmenti; - ilg`or ishlab chiqarish tajribasi; - ishlab chiqarish resurslarini boshqarish tizimi; - “biz uylamoqdamiz” tizimi; - “ma`lum shaxslarning uylanishi”; - tashqi muxitni saqlash sohasida sifatning umumiy menejmenti; - ishlab chiqarishni umumiy ta`minlash; - jarayonlarni integrallangan menejmenti; - sifat va ishlab chiqarishni to`la (umumiy, total) boshqarish; - sifatning integrallangan menejmenti; - to`xtovsiz yaxshilanishlarni kiritish tizimi; - sifatni to`la qayta shakllash; - sifat tizimining menejmenti. Sifat menejmentining boshqa kontseptsiyalari ham bor. Biz ularning bir qismini, lekin sifatni boshqaruv ob`ekti sifatida tushunish uchun muximini keltirdik. Keltirilgan kontseptsiyalar, sifatning har xil muammolarini yechish uchun SMT (sifat menejmenti tizimi) metodologiyasida qo`llaniladigan, har xil usullar ma`nosini aks ettiradi. Sifat uchun menejment ob`ekti sifatida menejmentning hamma tarkibiy qismlari xos (rejalashtirish, taxlil, nazorat). Sifatni zamonaviy menejmenti sifatni boshqarish bo`yicha konsul ь tantlar dasturlari bo`yicha, yirik chet el korporatsiyalar tomonidan bajarilgan tadqiqotlar natijalarida asoslanadi. Buni “X ь yulett-Pakard” kabi mashxur firmalar tajribasida ko`rishimiz mumkin. Yetakchi firmalar ishini yaxshilashda asosiy omil bo`lib quyidagi yo`nalishlar xisoblandi: - yuqori bo`g`in raxbariyatini qiziqtirilishi; - ish sifatini yaxshilash bo`yicha yig`ilishni tashkil qilish; - ishni yaxshilash jarayoniga butun raxbariyat tarkibini jalb qilish; - jamoa qatnashuvini ta`minlash; - individual qatnashuvni ta`minlash; - tizimlarni takomillashtirish bo`yicha guruxlarni tuzush (jarayonlarni moslashtirish guruxlari); - etkazuvchilarni chuqurroq qiziqtirish; - boshqarish tizimining ishlash sifatini ta`minlash; - ishni yaxshilashni qisqa muddatli rejalarini va uzoq muddatli strategiyasini loyixalash va amalga oshirish; - xizmatlarni rag`batlantirish tizimini tashkil qilish. Ayniqsa, boshqarish tizimini ishlash sifatini ta`minlash kabi yo`nalishni belgilash lozim. Sifatni boshqarish bo`yicha konsul ь tantlar sifat va puxtalik bo`yicha xizmatlar kuch va resurslarni, muammolarni aniqlash va xatolarni to`g`rilashga katta e`tibor qaratishadi. Bu tizim xatolarga qaraydi va profilaktik tadbirlar, hamda, ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lmagan bo`limlar o`rnini inobatga olmaydi. Sifat bo`yicha yetakchi konsul ь tantlardan biri F. Krosbi rag`batlantirish tizimini muximligiga e`tibor qaratadi. Xodimlar xizmatlarini tan olish va ularni yuqori natijalarga intilishlarini rag`batlantirish, zamonaviy sifat menejmentining tarkibiy qismidir. Mahsulot sifatini boshqarish jarayoni quyidagigi operatsiyalar (ta`sirlar) dan iborat: - sifatni boshqarish dasturini ishlab chiqish va uni ko`tarilishini rejalashtirish; - mahsulot sifatiga ta`sir etuvchi ixtiyoriy boshqariluvchi jarayon holati to`g`risida axborotni olish va taxlil qilish; - sifatni boshqarish bo`yicha natijalarni qabul qilish va ob`ektga boshqaruvchi ta`sirni tayyorlash; - boshqaruvchi ta`sirlarini berish; - boshqaruvchi ta`sirlar tomonidan kelib chiqqan, mahsulotning sifat ko`rsatkichlarini o`zgarishi to`g`risida axborotni olish va taxlil qilish. Mahsulot sifatini boshqarishning printsipial sxemasi 5.1.1- rasmda keltirilgan. Mahsulot sifati to`g`risidagi ma`lumot bir nechta kanallar bo`yicha keladi (teskari bog`lanish). Printsipial sxemada ikkita asosiy kanal ko`rsatilgan: - birinchi kanal mahsulotni yaratish va tayyorlash darajasida ishlaydi (korxona-tayyorlovchida sifat nazorati); - ikkinchi kanal iste`mol sohasida joylashgan, mahsulot sifati to`g`risida ma`lumotni uzatadi. Belgilangan mahsulotning sifat ko`rsatkichlarining nomenklaturasini tanlash, bu ko`rsatkichlarning qiymatlarini aniqlash va ularni asos buluvchi qiymatlar bilan taqqoslashni o`z ichiga oluvchi ishlarning yig`indisisi mahsulot sifati darajasini baxolash deb ataladi. Mahsulot sifatining darajasini baxolash uchun mahsulotlar ikkita turkumga bo`linadi: - foydalanishda sarflanadigan mahsulot; - o`z resursini sarflaydigan mahsulot; Mahsulot sifatining ko`rsatkichlar nomenkulaturasini tanlab olishni asoslash quyidagilarni inobatga olgan xolda amalga oshiriladi: - mahsulotni ishlatilishidagi sharoitlarni va vazifasini; - iste`molchilar talablarining taxlilini; - mahsulot sifatining tavsiflanuvchi tarkibini va tuzilshini; - sifat ko`rsatkichlariga bo`lgan asosiy talablarni. 1.1- Rasm. Sifatni boshqarishning printsipial sxemasi Mahsulotning amaldagi sifati to`g`risidagi ma`lumot sifatning rejalashtirilgan ko`rsatkichlari bilan solishtiriladi. Bu omillarni texnik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiyga bo`lish mumkin. Texnik omillarga texnologik jixozlar, asboblar, uskunalar va nazorat vositalarining holati, boshlang`ich materiallar, xomashyo va tarkibiy qismlarning sifati, texnik xujjatlarning holati va sifati va boshqalar kiradi. Tashkiliy omillar guruxiga: - ishni reja davomiyligi va ritmliligi; - jixozlarning xizmat ko`rsatishi va ta`miri; - material, tarkibiy qismlar, uskunalar, asboblar, nazorat vositalari va texnik xujjatlar bilan ta`minlanganlik; - mehnatni ilmiy tashkil etish, ishda ovqatlanish, dam olishni rejalashtirish va boshqalar kiradi. Iqtisodiy omillarga: mehnatga xaq to`lash shakli; oylikni kattaligi; yuqori sifatli mahsulot va ishga rag`batlantirish, brak mahsulot ishlab chiqarganligi uchun maoshidan ushlab qolish; mahsulot tannarxi va baxo, mahsulotning sifat darajasi va boshqalar kiradi. Ijtimoiy omillar guruxiga: kadrlarni tanlash, taqsimlash va ko`chirish; malaka oshirishini tashkil etish; ilmiy-texnik yangiliklarni yaratish, yashash-xujalik sharoitlari, jamoadagi o`zaro munosabatlar va psixologik iqlim va boshqalar kiradi. Boshqaruvni ixtiyoriy tizimi, uning ishlashi bo`yicha samaradorligi aniqlanuvchi, boshqaruv kriteriyalariga ega. Bizning xolda mahsulot sifati, yuqorida aytilgandek, qo`llanilishiga mos ravishda ma`lum extiyojlarni qondiruvchi xossalar yig`indisi bilan harakterlanadi. Mahsulot sifatini boshqarish masalasidan kelib chiqib bu xossalarni boshqarish kriteriyalari qilib qabul qilish mumkin. Ko`rsatilgan kriteriyalar texnik kategoriyalarga qaraydi va ulardan keng foydalaniladi. Lekin ular xususiy kriteriyalardir. Ularda sifatni yaxshilanishiga erishiladigan harajatlar baxosi yo`q. Busiz mahsulot sifatini boshqarish tizimining ishlash samaradorligini baxolash mumkin emas. SHuning uchun sifatni boshqarishda mahsulotning texnik va iqtisodiy xossalarini jamlovchi, kriteriyalardan foydalanish kerak. Sifatning integral ko`rsatkichi deganda ekspluatatsiya qilishda yoki iste`mol qilishdagi foydali samarani uni tayyorlashga (ishlab chiqish va tayyorlash) va ishlatishdagi harajatlarga nisbati tushuniladi bu yerda: E – mahsulotni ishlatishdagi foydali samara; Z S – mahsulotni yaratishga ketgan harajatlar; Z E – mahsulotni ishlatishga ketgan harajatlar. Sifatning integral ko`rsatkichi ham, foydali xossalar o`sishi (E ni oshishi) ham, foydali xossalarni ko`rsatilgan o`sishiga sarflanadigan harajatlar kattaligiga (Z S= Z E ni oshishi) ga ta`sir etadi. Odatda sifatning integral ko`rsatkichi vaqt o`tishi bilan oshadi, chunki xossalar mahsulotni texnik takomillashtirish va uning modifikatsiyasi yo`li bilan yaxshilanadi, harajatlar esa mahsulotni yaratish va ishlatishda mehnat maxsuldorligini o`sishi xisobiga pasayadi. Tabiiy xol, sifatning integral ko`rsatkichini pasayishi mumkin emas. Agar pasayish kuzatilsa, ishlab chiqarish tizimini, mehnat, material va energiyani minimal harajatlarda iste`molchini to`la qondiradigan, modernizatsiyalangan yoki yangi mahsulot chiqishini ta`minlovchi, yuqoriroq darajadagiga o`tkazish kerak. Bunda sifatning integral ko`rsatkichi maksimal bo`ladi. Ko`pgina xollarda iste`molchilar talablarini qondiruvchi, ekspluatatsiya yoki iste`molda talab qilinayotgan samarani ta`minlovchi, mahsulotni ishlab chiqarish kerak. Bunday mahsulot, uni tayyorlash va ekspluatatsiya harajatlari yig`indisi minimal bo`ladigan, sifatning optimal darajasiga ega bo`lishi kerak. Bu, insonlar yashash faoliyatini va xavfsizligini ta`minlash uchun mo`ljallangan, mahsulotga ta`sir qilmaydi. U sifatning maksimal darajasiga ega bo`lishi kerak. Sifat darajasini oshirganda mahsulotni tayyorlashga harajatlar avval sekin o`sadi (5.1.2 rasm. 1 egri chiziq), chunki ishlab chiqarish berilgan talablarni oson yengadi. Keyinchalik sifat darajasini oshishi bilan harajatlar tez o`sadi. Oxir oqibatda shunday chegaraga erishiladiki, harajatlar cheksizlikka intiladi. Bu xolda jixozlar ham, ishchilar ham sifatni oshira olish imkoniyatiga ega bo`lmaydi. SHu vaqtning o`zida sifat darajasini oshirishda mahsulotni ekspluatatsiya jarayonida harajatlar pasayadi (2 egri chiziq). Oldin ular tez, so`ng esa sekin pasayadi. Bu yerda ham chegaraga erishiladi, mahsulotni ekspluatatsiyasida sifat darajasini o`sishi harajatlarni pasayishiga keltirmaydi. Yig`indi harajatlarga kelsak, sifat darajasi oshganda ular oldin pasayadi va optimal darajada minimal qiymatga erishiladi. So`ng sifat darajasi optimaldan katta bo`lganda yig`indi harajatlar o`sadi. CHegarada ular cheksizlikka intiladi. Mahsulot sifati ilmiy izlanishlarda, konstruktorlik va texnologik loyixalarda o`rnatiladi, tayyorlashda yaratiladi, ekspluatatsiyada amalga oshiriladi. Mahsulot sifatini joriy qilish, ta`minlash va saqlab turishning asosiy bosqichlarini tavsiflovchi “sifat sirtmog`i” mavjud. Bu bosqichlar: - Mahsulotga bo`lgan talablar, uning texnikaviy darajasi va sifatini oldindan ko`rish (marketing tadqiqotlari); - Ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini hisobga olib, sifat darajasini shakllantirish, me`yoriy-texnikaviy xujjatlarni tayyorlash; - Ishlab chiqaruvchi korxona imkoniyatlarini tahlil qilish; - Sifatli xomashyo, material, butlovchi buyumlar bilan moddiy - texnikaviy ta`minlash; - Ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash, texnalogik jarayonlarni ishlab chiqish. Jihoz, uskuna va asboblar bilan ta`minlash; - Tegishli me`yoriy - texnikaviy xujjatlar va standartlarga muvofiq mahsulotni ishlab chiqarish; - Texnikaviy nazorat va sinash, tayyorlash sifatini baxolash; - Tayyor mahsulotni sotish, mahsulotni saqlash, tashish va sotish jarayonlarida uning sifatini saqlab qolish; - Tayyor mahsulotni montaj qilish va unda foydalanish, xizmat qilish va ta`mirlash, sifatini ta`minlash, iste`molchini mahsulot sifati bilan qoniqqanligini baxolash; SHunday qilib, mahsulot sifatining optimal darajasiga erishish birinchi darajali muximlikdagi masaladir. Bu sifatni boshqarish tizimining bosh maqsadlaridan biri. Mahsulotning sifat ko`rsatkichlari Mahsulot sifatini baholash va uni oshirish uchun sifat darajasini baholash zarurdir. Mahsulot sifatini miqdoriy jihatdan baholash bilan bog`liq bo`lgan faoliyat sohasiga kvalimetriya deyiladi. Mahsulot sifatini baholash bosqichlarining mazmuni va ularning har birida bajariladigan ishlarning hajmi, unda qo`yilgan maqsadga bog`liq bo`ladi. Baholashdan maqsad-sifatning qaysi ko`rsatkichlarini tanlash, ularning qiymatini qanday aniqlikda o`lchash, buning uchun zarur vositalar, baholash natijalarini shaklini ifodalash va ko`rsatkichlarni qayta ishlash mumkinligini ko`rsatishdan iboratdir. Mahsulotning xossa va xususiyatlari ham miqdoriy, ham sifat jihatdan tavsiflanishi mumkin. Sifat tavsiflari - bular, mahsulotning zamonaviy moda yo`nalishiga, dizaynga, ranglarga mos kelishi va boshqalar bo`lishi mumkin. Mahsulotning bir yoki bir necha xossa xususiyatlarining miqdoriy tavsifiga sifat ko`rsatkichi deyiladi. Sifat ko`rsatkichlarini tanlash – mahsulot sifati tarkibiga kiruvchi, uning sifat darajasini baholashga imkon beruvchi xususiyatlarini miqdoriy tavsifi nomlarini aniqlashdir. Ishlatish sohasi ko`rsatkichi , mo`ljallangan vazifani bajarish va ishlatish sohasini ko`rsatish uchun, asosiy funktsiyalarini aniqlovchi, mahsulot xossalarini harakterlaydi. Ularga maxsuldorlik, manyovrlik, o`tuvchanlik, quvvat va boshqa ko`rsatkichlar kiradi. Ishlatish sohasi ko`rsatkichlari loyixalash bosqichida o`rnatiladi va ishlab chiqarish bosqichida amalga oshiriladi. Ma`lum miqdorda ular texnologik tayyorgarlik bosqichiga ham bog`liq, masalan, tayyorlash va ishlov turida materialni ishlatish koeffitsienti, demak, material sig`imgai ham bog`liq. Ishonchlilik ko`rsatkichlari puxtalik, uzoqmuddatlik, ta`mirlanish va saqlanish xossalarini harakterlaydi. Puxtalik ko`rsatkichi ob`ektning ma`lum vaqt ichida yoki qandaydir ishdan so`ng ishlash qobiliyatini saqlash xossasini harakterlaydi. Ularga puxta ish, nosozlikka ishlov va boshqa extimol ko`rsatkichlari kiradi. Uzoq muddatlik ko`rsatkichi o`rnatilgan texnik xizmat ko`rsatish va ta`mirlashda chegaraviy holatga yetguncha ob`ektni ishlash qobiliyatini saqlash xossalarini harakterlaydi. Ularga o`rta (kapital) ta`mirlar orasidagi resurslar, ishlash muddati, ruyxatdan chiqarishgacha resurs va boshqalar kiradi. Ta`mirlanish ko`rsatkichlari buzilishni oldini olish va uning sabablarini aniqlash hamda ta`mirlash yo`li bilan ularni yo`qotishda buyum xossalarini harakterlaydi. Bu ko`rsatkichlarga joriy va kapital ta`mirlar hamda texnik xizmatning o`rtacha operativ davomiyligi kiradi. Puxtalikning ko`rilgan ko`rsatkichlari loyixalash bosqichida ma`lum aniqlik bilan xisoblanadi. Ularning har xil qiymatlari buyumni ishlab chiqarish bosqichlarining ko`plab omillariga va ma`lum miqdorda ishlab chiqarishning texnik tayyorgarlik bosqichiga bog`liq. Saqlanish ko`rsatkichlari ob`ektni ishlash qobiliyati holatini yoki mahsulot va materiallarni saqlash davomida, yoki tashishdan so`ng ishlatishga yaroqli holatini saqlash xossalarini harakterlaydi. Ularga o`rtacha saqlash muddati kabi ko`rsatkichlar kiradi. Ergonomik ko`rsatkichlar “inson-buyum” (inson-mashina) tizimini harakterlaydi va shu buyum bilan ishlashda ishlab chiqarish va ro`zg`or jarayonlarida ta`sir qiluvchi gigienik, antropometrik, fiziologik va psixologik kabi inson xossalarini kompleksini xisobga oladi. Ularga shovqin darajasi, titrashlar, xavoning maksimal harorati, changni maksimal miqdori va x.k. kiradi. Sifatning gigienik ko`rsatkichlariga harorat, shovqin va titrash darajasi, changlanganlik va gazlanganlik, radiatsiya miqdori va boshqa shunga o`xshash ko`rsatkichlar kiradi. Antropometrik ko`rsatkichlar inson tanasi va uning a`zolarini shaklini buyum va uning elementlariga mos kelishini harakterlaydi. Bunday ko`rsatkichlarga dastaklar, tugmacha va pedallar shakli, ularning joylashishi, o`tirgichlarning shakli va joylashuvi, kabina gabaritlari, eshik va lyuk o`lchamlari va x.k. kiradi. Fiziologik va psixofiziologik ko`rsatkichlar buyum va uning qismlarini insonning kuch va tezlik imkoniyatlariga mos kelishini, uning sezgi a`zolarini, ko`rish, xidlash, sezish, eshitish, tam – o`ziga xosligi va imkoniyatlarini harakterlaydi. Psixologik ko`rsatkichlar insonning psixologik o`ziga xosligi va imkoniyatlariga buyumni mos kelishini, “inson-buyum-muxit” tizimida axborot almashuvchanlikni harakterlaydi. Sifatning ergonomik ko`rsatkichlari loyixalash bosqichida o`rnatiladi va ishlab chiqarish bosqichida amalga oshiriladi. Estetik ko`rsatkichlar shaklni ratsionalligi, kompozitsiya butunligini va mahsulot ishlab chikarilishini bajarilganligini harakterlaydi. Bu guruxga quyidagi ko`rsatkichlarni kiritish mumkin: stilni mos kelishi, modaga mos kelishi, xajm- fazoviy tuzilishi, rang koloriti, qismlarni bajarish tozaligi, firma belgilarini aniq bajarish va x.k. Texnologiklik ko`rsatkichlar ishlab chiqarishni tayyorlash va mahsulotni ishlatishga texnologik tayyorlashda material, mehnat vositasi va vaqt sarfini optimal taqsimlanishini, mahsulot xossalarini harakterlaydi. Texnologiklikni asosiy ko`rsatkichlari: mahsulotni tayyorlashning sermehnatliligi va tannarxi. Texnologiklikni quyidagi ko`rsatkichlar harakterlaydi: - buyum va uning elementlarini zamonaviy ishlab chiqarish sharoitlariga mos kelish darajasi; - konstruktsion materiallarning ratsional ishlatish; - ishlab chiqarishni progressiv texnologik usullarini, tipli texnologik jarayonlarni qo`llash imkoniyatlari va x.k. - texnologiklik ko`rsatkichlarini yaxshilashning yakuniy natijasi bo`lib, mehnat maxsuldorligini oshirish, tannarxni pastaytirish va ekspluatatsion harajatlarni kamaytirish xisoblanadi. Transportabillik ko`rsatkichlari ishlatish va iste`molsiz, mahsulotni fazoda ko`chirish (transportirovkalash)ga moyillikni harakterlaydi. Bu ko`rsatkichlarga transportirovkalashga mahsulotni tayyorlashning o`rtacha davomiyligi, transport vositasiga mahsulotni yuklashning o`rtacha davomiyligi, transport vositasidan foydalanish koeffitsienti kiradi. Patent-xuquqiy ko`rsatkichlar mahsulotda qo`llanilgan texnik yechimlarni yangilash darajasini, ularning patent sofligi va saqlanganligi, hamda mamlakat va chet elda mahsulotni qiyinchiliksiz harid qilish imkoniyatini harakterlaydi. Ayniqsa mahsulotning patent qobiliyatliligi va patent sofligi muxim ko`rsatkich xisoblanadi. Ekologik ko`rsatkichlar mahsulotni ekspluatatsiya va iste`mol qilishda xosil bo`luvchi tashqi muxitga zarar darajasini harakterlaydi. Bu ko`rsatkichlarga atrof muxitga zararli moddalarni tashlash extimoli va darajasi kiradi. Xavfsizlik ko`rsatkichlari xizmat ko`rsatuvchi personalga mahsulotdan foydalanishda uning xavfsizligini harakterlaydi. Xavfsizlik ko`rsatkichlariga to`xtovsiz ishlash extimoli, qurilmalarning ishlash vaqti, buyumning elektr tokini o`tkazuvchi qismlarining mustaxkamligi, tormozlashda o`rtacha to`xtashi, statistik mustaxkamlik burchagi, obzorlik va boshqalar kiradi. Xulosa qilib aytganda mahsulotning (tovar) sifati, loyixalash bosqichida qabul qilingan, texnologik tayyorgarlik va ishlab chiqarish bosqichlarida amalga oshiriladigan har xil sifat ko`rsatkichlarining yig`indisi bilan harakterlanadi. Mahsulot sifatining ijtimoiy va funktsional ko`rsatkichlari Mahsulot sifatining ijtimoiy va funktsional ko`rsatkichlari uning ijtimoiy- zaruriy ehtiyojlarga javob bera olishi va turli guruh iste`molchilari uchun ijtimoiy ahamiyatini tavsiflaydi. Bu ko`rsatkichlarga tovarlar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati, tovarning optimal assortimentga mos kelishi, ma`naviy eskirish va boshqa ijtimoiy samara ko`rsatkichlari kiradi. Tovar ishlab chiqarishning ijtimoiy zaruriyati ko`rsatkichi mana shu tovarga nisbatan aholining qondirilmagan talabi hajmining zarurligini ifodalaydi. Tovarga nisbatan qondirilmagan talabning zarurlik darajasi, aholining shu tovarlarga nisbatan ta`minlanganlik darajasi bilan tavsiflanadi. Masalan, oyoq kiyimlar bog`cha yoshidagi, maktab yoshdagilar, qiz bolalar, o`g`il bolalar, ayol yoki erkaklar oyoq kiyimlariga bo`linadi. Tovarning optimal assortimentiga mos kelish ko`rsatkichi uning shu turdagi mahsulotlar assortimenti tizimida foydalanish samaradorligini tavsiflaydi. Ma`naviy eskirish ko`rsatkichi mavsum va moda yo`nalishlarini o`zgarishi yoki yangi sifatli mahsulotning yaratilishi bilan mahsulotni ma`naviy eskirishini ko`rsatadi. Yondosh ijtimoiy samaralar ko`rsatkichilari deb mazkur guruhga kiruvchi tovarlarni ommaviy ishlab chiqarish, haridorlarning tovarlarni harid qilishlariga ta`sirini tavsiflovchi ko`rsatkichlarga aytiladi. Masalan, mazkur guruhga kiruvchi tovarlarni ishlab chiqarilganda, boshqa yondosh guruh tovarlariga nisbatan bo`lgan talab keskin o`zgarishi mumkin. Kiyimlarga nisbatan modalarning o`zgarishi, kiyinish madaniyatining o`zgarishi bosh kiyimlarga nisbatan bo`lgan talabni o`zgartirishi mumkin. Mahsulot sifatining funktsional ko`rsatkichlari ularning foydalanish maqsadlariga mos kelishini, moddiy va ma`naviy ehtiyojlarni qondira olish darajasini tavsiflaydi. Bu ko`rsatkichlar asosiy funktsiyalarining bajarilishini takomillashtirish ko`rsatkichi, universallik ko`rsatkichlari va yordamchi operatsiyalarni bajarishni takomillashtirish ko`rsatkichlariga bo`linadi. Asosiy funktsiyani bajarishni takomillashtirish ko`rsatkichlari iste`molning foydali samarasini, mahsulotning iste`molchilar tomonidan foydalanilganda ma`lum ehtiyojni qondirish darajasini ko`rsatadi. Universallik ko`rsatkichi mahsulotning o`z o`rniga qarab ishlatilishi bilan bir qatorda, kishilar uchun foydali boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi mumkinligini ko`rsatadi. Yordamchi funtsktsiyalarning bajarilishini takomillashtirish ko`rsatkichi mahsulotni “inson-mahsulot-tashqi muhit” tizimida asosiy va yordamchi faoliyatlarini bajarishning yondosh bosqichlarida: tashish, o`rnatish, ta`mirlash, xizmat ko`rsatish, saqlash va boshqa bosqichlarida mahsulotni o`ziga xos xususiyatlarini ko`rsatadi. Ishonchlilik ko`rsatkichi mahsulotning iste`mol yoki ekspluatatsiya vaqtida yaroqli holda bo`lishini ko`rsatadi. Bunga to`xtamasdan ishlashi, uzoqqa chidamliligi, ta`mirlanuvchanlik, saqlanuvchanlik kabi ko`rsatkichlar kiradi. To`xtamasdan ishlash ko`rsatkichi mahsulotning ma`lum vaqt davomida to`xtamasdan ishlatilish mumkinligini ko`rsatadi. Uzoqqa chidamlilik ko`rsatkichi xizmat ko`rsatish muddati davomida uzluksiz ishlashi mumkinligini ko`rsatadi. Ta`mirlanuvchanlik ko`rsatkichi mahsulotning realizatsiya qilish jarayonida ba`zi mayda kamchiligini tuzatish mumkinligini ko`rsatadi. Ajralib turuvchanlik ko`rsatkichi mahsulotga nisbatan jamiyatda shakllangan estetik dunyo qarashlarini aks ettiradi. Bu ko`rsatkich mahsulotni boshqa analogik mahsulotdan ajralib turishini, davr talabiga, zamon talablariga, moda yo`nalishlariga javob berish darajasini ko`rsatadi. Tashqi ko`rinishining ratsional bo`lishi mahsulotni funktsional - konstruktiv mohiyatining to`g`ri ifodalanishini, mahsulotni tayyorlash va ekspluatatsiya qilishning ob`ektiv sharoitlariga mos kelishini tavsiflaydi. Kompozitsiyasini to`liqligi mahsulot qismlarini organik bog`liqligini, uning boshqa ansambllariga ham mos kelishini ko`rsatadi. Ushbu ko`rsatkichlar mahsulotni modellashtirishda turli ranglarni o`zaro aloqada qo`llashda, konstruktsiyalash ishlarini badiiy tasvirlashda, to`liq kompozitsion yechimga erishishda badiiy vositalardan foydalanish samaradorligini ko`rsatadi. Mahsulotni ishlab chiqarishning mukammal va tovar ko`rinishining stabil bo`lishi mahsulotning estetik jihatdan tashqi ko`rinishiga ta`sir ko`rsatadi. Uni ishlab chiqarishda tashqi ko`rinishining mukammal, firma belgilarining aniq, informatsion material va hujjatlarning to`liq bo`lishi, mahsulotni tashqi ko`rinishiga zarar yetkazmaslik uchun uni o`rash-joylash ishlarining yaxshi yo`lga qo`yilganlik darajasini ko`rsatadi. Iste`molning havfsizligi ko`rsatkichi mahsulotni ekspluatatsiya yoki iste`mol qilish, montaj, xizmat ko`rsatish, ta`mirlash, saqlash, ortish va tashishda kishilarning xavfsizligini ta`minlovchi xususiyatlarini tavsiflaydi. Iste`molning xavfsizligi ko`rsatkichiga misol qilib, kishilarning ma`lum vaqt davomida xatarsiz ishlashi ehtimoli; himoya moslamalarining ishlatilishi va boshqalarni keltirishimiz mumkin. Ekologik ko`rsatkichlar mahsulotni ekspluatatsiya qilishda yoki iste`molda atrof muhitga zararli ta`sir ko`rsatishini xisobga olish, atrof muxitga ishlab chiqarish chiqindilarini chiqishini cheklash, biologik resurslardan oqilona foydalanish, ularni saqlash, atmosferani ifloslanish darajasini pasaytirishni ta`minlashi kerak. Ekologik ko`rsatkichlarga, atrof muhitga chiqayotgan chiqindilarning tarkibi, mahsulotni ekspluatatsiya qilish va iste`molda, ortish, tashishda, saqlashda zaharli gazlar chiqishini misol qilib keltirishimiz mumkin. Iqtisodiy ko`rsatkichlar - bu tajriba namunalarni tayyorlash va sinovdan o`tkazishga ketgan harajatlar, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, texnik ob`ektlarni ekspluatatsiya qilishdagi harajatlar va boshqalar. Sifat ko`rsatkichlari fizikaviy ko`rsatkichlar singari o`lchamga ega bo`lishi yoki ega bo`lmasliklari mumkin. Sifat ko`rsatkichlarining miqdoriy tavsifi deganda ma`lum birliklardagi ularning o`lchamalari tushuniladi. Masalan, mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarfi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bo`lib, ishchi-soatlarda ifodalanadi. Mahsulotning sifat darajasini baholash Sifatning maqbul darajasi – bu sifat, harajatlar, narx, tannarx va foyda o`rtasidagi bog`liqlikni aks ettiruvchi mahsulot sifati ko`rsatkichi bo`lib hisoblanadi. Sifatning maqbul darajasini aniqlashda ishlab chiqarish va sifatni oshirish bilan bog`liq omillar tahlili muxim o`rin tutadi. Sifatning maqbul darajasini quyidagi 4.1. va 4.2-rasmlar orqali yanada chuqurroq o`rganish mumkin. 5.4.1-rasmda tannarx va narx o`rtasidagi bog`liqlikni mahsulot foydasiga ta`siri yordamida maqbul sifat darajasiga erishish yo`nalishi ko`rsatib o`tilgan. Unda Q 1 va Q 2 mahsulot sifatiga sarflanadigan harajatlarni o`zgarishi evaziga foyda miqdorini ham o`zgarishini anglatadi. Q 0 esa mahsulot sifatini ma`lum bir darajasida foydani maksimal bo`lishini ko`rsatib beradi. Ya`ni sifatning maqbul darajasi bo`lib hisoblanadi. harajatlar Mazkur misolda mahsulot tannarxi va narxini o`sishi sifatni o`sishiga proportsional tarzda bog`langan. Lekin iste`molchilar yuqori narxli mahsulotlarni sotib olgandan ko`ra, o`z ehtiyojlarini qondiradigan mahsulotni arzonroq sotib olishni istaydilar. SHuning uchun, mahsulot sifati, tannarxi va narxini maksimal oshirib borgan bilan, bozor talabini qondira olmaslik ham mumkin. Korxonaning marketing strategiyasida ushbu masalalar batafsil ko`rib chiqilishi zarur. 4.2-rasmda sifat va harajat o`rtasidagi bog`liqlik ikkinchi yondoshuv bilan ko`rilgan. Sifat darajasi oshib borganda mahsulotni ishlab chikarish uchun qilinayotgan harajatlar boshida sekin oshadi (1-egri chiziq), chunki ishlab chiqarish berilgan talablarni osonlik bilan bajaradi. Keyinchalik, sifat darajasi o`sishi bilan harajatlar keskin oshib ketadi. Oxiri shunday chegaraga yetib boradiki, harajatlar cheksizlikka intiladi. Bu holda na jihozlar, na ishchilar sifatni oshirish imkoniyatiga ega bo`lmaydilar. SHu bilan bir vaqtda sifat darajasi oshganda mahsulotdan foydalanishdagi harajatlar kamayadi (2-egri chiziq). Boshida ular keskin, keyinchalik asta-sekin kamayib boradi. Bu yerda ham sifat darajasi oshishi bilan mahsulotdan foydalanishda harajatlar kamayishiga olib kelmaydigan chegaraga yetib kelamiz. Yig`indi harajatlarga kelganda (3-egri chiziq), ular sifat darajasi oshishi bilan boshida kamayib boradi va sifatning maqbul darajasida minimal bo`ladi. Undan keyin, sifat darajasi maqbuldan yuqorilaganda yig`indi harajatlar oshadi. Oxirida ular cheksizlikka intiladi. Ishlab chiqaruvchi korxonalar mahsulot tannarxini kamaytirishga intilib, ayrim xollarda mahsulot sifatini pasaytirib yuboradi. Bu holda mahsulotdan foydalanish jarayonida iste`molchining harajatlari oshib ketadi. SHuning uchun ishlab chiqaruvchining sifatli mahsulot ishlab chiqarishga qiziktirish maqsadida, chiqarilayotgan mahsulotdan foydalanish harajatlarini unga yuklab qo`yish kerak. Mahsulot sifatini maqbul darajasiga erishish birinchi darajali muxim masaladir. Bu-sifatni boshqarish tizimining asosiy maqsadlaridan biridir. Sifatni ta`minlashda harajatlar kalьkulyatsiyasining quyidagi usullari farqlanadi: 1. Sifatga harajat kalьkulyatsiya usuli mahsulot sifatining o`ziga sarflangan harajatlarni aniqlashga asoslangan. Bu harajatlarni ichki va tashqi turlarga bo`lishga qaratiladi. Bunda mahsulotni deffekt va braklarini kamaytirishga ichki va tashqi harajatlar hisobga olinadi. Ya`ni harajatlar kalьkulyatsiya qilinayotganda profilaktika, baholash va deffektni hisobga oladi. Profilaktika va baholash uchun harajatlar foyda keltiradi, deffekt uchun harajatlar esa zarar hisoblanadi. 2. Jarayonlar bilan bog`liq bo`lgan harajatlar kalьkulyatsiyasi usuli har bir jarayonga muvofiq va nomuvofiq keluvchi qiymatlar tushunchasiga asoslangan. - Muvofiqlik qiymati - bu mavjud jarayonlarni to`xtamasdan ishlatish, iste`molchilarning barcha talablarini qondirish maqsadida qilingan harajatlar. Bu harajatlar deffekt va braklar bo`lmagan sharoitda sifatni yaxshilash uchun amalga oshiriladi. - Nomuvofiqlik qiymati - mavjud jarayondagi xatoliklar uchun harajatlar. Bu harajatlar sifatni yaxshilash uchun yoki deffektlarni kamaytirish uchun amalga oshiriladi. 3. Sifatning pastligi sharoitida yo`qotishlarni aniqlash usuli. Mazkur yondoshuvda sifatning pasayishiga olib kelgan sabab sifatida ichki va tashqi hamda material va nomaterial yo`qotishlarga, ya`ni sifat nazoratiga, ishlab chiqarishning asosiy harajatlariga, deffekt natijasidagi yo`qotishlarga, ishlab chiqarishning jami harajatlariga asosiy e`tibor qaratiladi. Mahsulot sifati qanday degan savolga javob berish uchun bir turdagi mahsulotning sifat ko`rsatkichlarini ikkinchisi bilan taqqoslanadi. Taqqoslash natijasida qaysi mahsulotning sifati yuqori ekanligi to`g`risida xulosa chiqarish mumkin. (5.4.3-rasm) O`lchash usuli texnik o`lchov asboblari yordamida olingan ma`lumotlarga asoslangan. O`lchash usuli yordamida mahsulotning og`irligi, bo`yi, e`ni, o`lchami kabi parametrlarini aniqlash mumkin. Hisoblash usuli nazariy yoki empirik bog`lanishlar yordamida olingan ma`lumotlardan foydalanishga asoslangan. Bu usuldan loyiha bosqichida mahsulotlarning og`irligini, unumdorligini, quvvati, chidamliligi kabi ko`rsatkichlarni aniqlashda qo`llaniladi. Organoleptik usul - sezgi organlari ko`rish, eshitish, sezish orqali olingan ma`lumotlarni tahlil qilishga asoslangan. Organoleptik usuldan qandolatchilik mahsulotlari, tamaki mahsulotlarining sifatini baholashda, gazlamaga berilgan ranglarning tiniqligini, gullarning shaklini, poyafzal mahsulotlari, tikuvchilik mahsulotlarining tashqi ko`rinishi, ko`zga tashlanuvchanligini baholashda qo`llaniladi. Qayd etish usuli ma`lum voqeliklar, predmetlar yoki harajatlarning, masalan, sinov paytida sinovdan o`tolmagan mahsulotlar sonini hisoblash yo`li bilan olingan ma`lumotlardan foydalanishga asoslangan. An`anaviy usul - muassasalar va korxonalarning maxsus eksperimental va hisoblar bo`limlaridagi mansabdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi (ularga ixtisoslashgan laboratoriyalar, poligonlar, sinov stendlari va boshqalar kiradi). Ekspert usulida mahsulotning sifat ko`rsatkichlarini baholash mutaxassis ekspertlar guruhi, ya`ni dizaynerlar, degustatorlar, tovarshunoslar va shu kabilar tomonidan amalga oshiriladi. Ijtimoiy usul mahsulotning haqiqatdagi yoki potentsial iste`molchilariga tayanadi. Iste`molchilarning fikri to`g`risidagi ma`lumotlarni to`plash, so`rovlar o`tkazish yoki maxsus so`roq anketalari orqali, ko`rgazmalar, konferentsiyalar va boshqalar orqali amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish korxonalarida mahsulot sifati darajasini aniqlash uchun differentsial, kompleks va aralash usullardan foydalaniladi. Differentsial usul aniq buyumning sifat ko`rsatkichlarini, uning etalonining analitik ko`rsatkichlari bilan solishtirishdan iborat. Bu xolda sifatning nisbiy ko`rsatkichi quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi Agar sifat ko`rsatkichi P i kamayishi bilan yaxshilansa, bu yerda P iB - etalonning i-chi birlik ko`rsatkichi. q i >1 da ko`rilayotgan mahsulotning i-chi xossasining sifat ko`rsatkichi etalonidan yuqori ekanligini ko`rsatadi. Kompleks usul sifatning umumlashgan ko`rsatkichlaridan foydalanishni nazarda tutadi. U mahsulot sifati darajasining bir ma`noli raqamli baxolash imkonini beradi. Bu yerda: P va P B - tekshirilayotgan mahsulot va etalonning umumlashgan sifat ko`rsatkichlari. Sifat darajasini aralash usulda baxolashda mahsulot xossalari yig`indisini aloxida guruxlarga bo`linadi va ular uchun sifatning kompleks darajasini aniqlanadi. Umuman olganda baxolashni xossalar guruxini kompleks sifat darajalari bo`yicha va aloxida xossalarni birlik sifat darajalari bo`yicha bajariladi. Aralash usulda mahsulot sifatini baholash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 1. Sifatning birlik ko`rsatkichlarini bir qator guruhlarga birlashtiriladi. Guruhlar bo`yicha sifatning kompleks ko`rsatkichlari aniqlanadi. Mahsulot sifatini baholashda quyidagi tushunchalarni bir-biridan farqlash muhim ahamiyatga ega: •Mahsulotning sifati ko`rsatkichi deb uning sifatini belgilovchi bir yoki bir necha xossa-xususiyatlarning miqdoriy tavsifiga aytiladi. •Mahsulotning belgisi - uning barcha xususiyat va holatlarining sifat va miqdoriy tavsifidir. •Mahsulotning parametri - uning belgisi bo`lib, barcha miqdoriy xususiyat va holatlarni ifodalaydi. •Mahsulot sifatining birlik ko`rsatkichi deb, uning biror xossa yoki xususiyatini ifodalovchi ko`rsatkichga aytiladi. Mahsulot sifatining birlik ko`rsatkichiga misol qilib, gazlamalarning havo o`tkazuvchanligi, cho`ziluvchanligi, chidamliligi kabi xususiyatlarini keltirishimiz mumkin. •Mahsulot sifatining kompleks ko`rsatkichi deb, uning bir necha xossa xususiyatlarini ifodalovchi ko`rsatkichlarga aytiladi. Mahsulot sifatining kompleks ko`rsatkichiga tortilgan o`rtacha qiymat ko`rinishida aniqlangan ko`rsatkichni misol qilib keltirishimiz mumkin: bu yerda: K I - mahsulotning xususiyatining ko`rsatkichi. Z I - K I ko`rsatkichning ulushini ifodalovchi koeffitsient. 2. Guruhlar bo`yicha aniqlangan kompleks ko`rsatkichlar hamda alohida ajratib ko`rsatilgan, muhim ahamiyatga ega bo`lgan birlik ko`rsatkichlar, taqqoslash asos qilib qabul qilingan ko`rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Odatda, o`lchash yo`li bilan mahsulot sifatining birlik ko`rsatkichlari aniqlanadi. Huquqiy-patent va iqtisodiy ko`rsatkichlar, mahsulotning bir tekisdaligi ko`rsatkichi, standartlash va unifikatsiyalash, hisoblash orqali amalga oshiriladi. Hisoblash yo`li bilan, yuqorida aytib o`tganimizdek, sifatning kompleks ko`rsatkichlarini aniqlash mumkin. Sifat ko`rsatkichlarini taqqoslashni intervallar shkalasi yoki nisbatlar shkalasi orqali ham ifodalash mumkin. Sifat ko`rsatkichlarini taqqoslashda ko`rsatkichlar dinamikasining tavsifi ham e`tiborga olinadi. Texnikaviy daraja - mahsulotni texnikaviy takomillashtirishning nisbiy tavsifi bo`lib, mana shu mahsulot turini takomillashtirishda fan-texnika yutuqlarini tavsiflovchi, mahsulot sifatini belgilovchi eng asosiy xossa-xususiyatlarining yig`indisiga aytiladi. Texnikaviy darajani baholash - mahsulotning jahon, mintaqa, milliy yoki tarmoq darajasiga javob berishini o`rganishdan iborat. Bu vazifa mahsulotning texnikaviy darajasi ko`rsatkichini bazis namuna ko`rsatkichi bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Taqqoslash asosi qilib qabul qilingan bazis namuna - bu baholanayotgan mahsulot analoglari guruhidan ajratilgan va fan-texnikaning ilg`or yutuqlarini o`zida mujassamlashtiruvchi mahsulot namunasidir. Baholash natijasida mahsulotni quyidagi uchta darajadan biriga kiritiladi: > Jahon darajasidan yuqori; > Jahon darajasiga javob beradi; > Jahon darajasiga javob bermaydi. Baholash natijalaridan: ^ yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarishda • Texnikaviy topshiriqqa (TT) kiruvchi shartlarni asoslab berishda; • Normativ xujjatlarga (NH) kiruvchi shartlarni asoslab berishda; S Mahsulotni ishlab chiqarishga qo`yish to`g`risidagi qarorni qabul qilishda; ^ Mahsulotni ishlab chiqarishdan olib tashlash yoki almashtirishning maqsadga muvofiqligini asoslab berishda; ^ Mahsulotni eksporti yoki importi bo`yicha muloxazalarning shakllanishida foydalaniladi. Mahsulotning texnikaviy darajasini baholash bosqichlari o`z ichiga quyidagilarni oladi: A . Baholash uchun zarur bo`lgan ko`rsatkichlar nomenklaturasini aniqlash: Ko`rsatkichlar nomenklaturasi bir turdagi mahsulot namunalarini, ya`ni bir xil nomdagi va bir xil maqsadda foydalanilaniladigan mahsulot namunalarini taqqoslashni ta`minlashi zarur. Baholovchi ko`rsatkichlar baholanayotgan namunani bazis namuna bilan bevosita taqqoslash uchun va iste`mol xususiyatlarini, ishonchlilik, havfsizlik, ekologik hamda iqtisodiy ko`rsatkichlarni baholash uchun qo`llaniladi. B. Analoglar guruhining shakllanishi va ko`rsatkichlarining ahamiyati: Analoglar guruhiga kiritilganlarning hammasi va baholanayotgan mahsulot ishlatilish maqsadlari va qo`llanish sohasiga ko`ra mos bo`lishi, ya`ni bir xil guruhlovchi ko`rsatkichlarga ega bo`lishi kerak. Guruhlarga quyidagilar kiradi: - ishlab chiqarishga joriy etilayotgan mahsulotni baholashda - baholanayotgan mahsulotni ishlab chiqarish davrida jahon bozoriga kelib tushishi kutilayotgan ilg ` or hamda eksperimental namunalar ; - ishlab chiqarilayotgan mahsulotni baholashda - ko ` rsatkichlarining qiymati ularning hujjatlari yoki sinov natijalari asosida o ` rnatilgan , jahon bozorida sotilayotgan namunalar . V . Analoglar guruhidan bazis namunalarni ajratish : Bazis namuna sifatida baholanayotgan ko ` rsatkichlar qiymati bo ` yicha barcha analoglarni ketma - ket jufti , taqqoslash usuli bilan analoglar guruhidan bazis namuna sifatida eng yaxshilari ajratib olinadi . Bazis namunalarni analoglarni jufti bilan taqqoslash usulida ajratish quyidagicha amalga oshiriladi: • agar analog jami baholovchi ko`rsatkichlar bo`yicha boshqa analoglardan qolishmasa, ya`ni birorta ham ko`rsatkich bo`yicha boshqa analogdan farq qilmasa, boshqa ko`rsatkichlar bo`yicha ustun bo`lmasa, u namuna sifatida tan olinmaydi va keyingi taqqoslash ishlarida foydalanilmaydi; • agar birinchi analog ba`zi ko`rsatkichlari bo`yicha ustun bo`lsa, boshqa ko`rsatkichlar bo`yicha esa ikkinchi analog ustun bo`lsa, bunda analoglarning ba`zi ko`rsatkichlarining qiymati bir-biriga mos kelsa, ikkala analog ham boshqa analoglar bilan keyingi taqqoslash ishlarini bajarish uchun qoldiriladi. Analoglarni jufti bilan taqqoslash natijasida har bir baholovchi ko`rstkichlar to`plamida qolganlardan ustun bo`lgan analoglargina qoladi. Bu analoglar bazis namunalari hisoblanadi. G. Baholanayotgan namunani bazis namuna bilan taqqoslash - bosqichma- bosqich amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda mahsulotni va uning ko`rsatkichlari qiymatlarini xalqaro standart ko`rsatkichlariga havfsizlik ko`rsatkichi, ekologiya ko`rsatkichi va boshqa ko`rsatkichlarni ham inobatga olgan xolda mos kelishi tekshiriladi. Ushbu shartlardan birortasiga javob bermaydigan mahsulot jahon bozori darajasiga javob bera olmaydi. Yuqoridagi shartlar bajarilsa, ikkinchi bosqichga o`tiladi. Ikkinchi bosqichda baholanayotgan mahsulotni har bir bazis namuna bilan baholash ko`rsatkichlarining qiymati bo`yicha, uni jufti bilan taqqoslash usuliga ko`ra solishtiriladi. Mahsulotning texnikaviy darajasini baholashning ushbu bosqichlarini amalga oshirish yakuniga ko`ra mahsulot yuqoridagi 3 ta guruhdan qaysi biriga kiritish mumkinligi to`g`risida xulosa chiqariladi. Baholanayotgan mahsulotning analoglari bo`lmagan hollarda, agar mahsulot mualliflik guvohnomalari yoki patentlari bilan himoyalangan yangi texnik yechimlar bilan tavsiflansa, u jahon darajasiga javob beradigan hisoblanadi. Ishning yakunida qo`yilgan maqsadlar va olingan natijalarga bog`liq xolda mahsulotni ishlab chiqarishga qo`yish, ishlab chiqarish va takomillashtirish to`g`risida qaror qabul qilish uchun taklif va muloxazalar tayyorlanadi. Mahsulot sifatining shakllanish bosqichlari Sifat boshqaruvida mahsulot sifatiga ta`sir etuvchi omillar alohida o`rganiladi. Sifat ko`pgina tasodifiy, mahalliy va sub`ektiv omillar ta`siriga bog`liq. Bu omillarni sifat darajasiga ko`rsatadigan ta`sirini oldini olish uchun sifatni boshqarish tizimi zarur. Bunda ayrim uyushmagan va tasodifiy harakatlar emas, balki sifatning tegishli darajasini saqlab turish maqsadida mahsulotni yaratish jarayoniga muntazam ta`sir qilish choralari majmuasi zarur bo`ladi. Sifatga ta`sir qiluvchi tasodifiy omillar sifatni rejalashtirishda ko`zda tutilmagan, korxonada bir necha yillardan buyon sodir bo`lmagan voqea- hodisalarning rivoji natijasida mahsulot sifatini o`zgarishiga olib keladi. Ularga yong`inlar, ob-havoning o`zgarishi, tabiiy ofatlar, avariyalar yoki mol yetkazib beruvchilar bilan bog`liq tasodifiy hodisalar kiradi. Sifat boshqaruvida bunday hodisalarni oldindan boshqarishni imkoni yo`q. CHunki ular kutilmagan vaqtda vujudga keladi va sodir bo`ladi. Uni bartaraf etish uchun sifatni rejalashtirish jarayonida qo`shimcha variantlarni topib, bunday vaziyatga tayyor turishga yoki ular bilan bog`liq tavakkalchilikni diversifikatsiya orqali kamaytirishga harakat qilish kerak bo`ladi. Masalan, korxonada yong`in chiqishini oldini olish uchun barcha xodimlarni shu masalada qayta o`qitib, kerakli yong`inga qarshi vositalarni shay holatda saqlab turish zarur. Yoki binolar qurilayotganda ularning sifati zilzila oqibatida buzilishini e`tiborga olib, zilzilaga qarshi uskunalar yasab, binoning zilzilabardoshligi oshiriladi. Bu ham sifatni tasodifiy omillar ta`siri natijasida pasayib ketishini oldindan boshqarish bo`lib hisoblanadi. Mahsulotning sifatiga ta`sir etuvchi mahalliy omillarga mahsulot ishlab chiqaruvchining geografik joylashuvi, ishlab chiqarish sharoitlari, jamiyatning korxonaga nisbatan munosabati, korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotning milliy, diniy qadriyatlar asosida ishlab chiqarilishi kabilar kiradi. Masalan, go`sht mahsulotlaridan kolbasa mahsulotining sifati cho`chqa yog`idan foydalanganda mol yog`idan foydalanganga nisbatan yuqori bo`ladi. Ammo Respublikada cho`chqa yog`ini iste`mol qilish milliy va diniy qadriyatlarga to`g`ri kelmaganligi bois, mol yog`idan foydalaniladi. Agar sifatni oshirish maqsadida ishlab chiqaruvchi cho`chqa yog`idan foydalansa, uni hech kim sotib olmaydi. Bu ham mahalliy sharoitni sifatga ta`siri hisoblanadi. Mahsulot sifatiga ta`sir etuvchi sub`ektiv omillar qatoriga inson faoliyati natijasida mahsulot sifatini o`zgarishi tushuniladi. Ushbu omil qolgan omillarga nisbatan eng muxim sanaladi. CHunki, mahsulot sifatiga boshqa ishlab chiqarish omillariga nisbatan inson ko`proq ta`sir qiladi. Agar ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etayotgan ishchining malaka darajasi past yoki niyati yomon bo`lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini eng zo`r xomashyodan foydalanib ham yaxshilab bo`lmaydi. Aksincha, bu vaziyatda harajatlar ortadi. Masalan, malaka darajasi past ishchiga eng yaxshi xomashyoni berib mahsulot tayyorlash vazifasi yuklansa, u brak yoki deffektlar sonini ortiradi yoki mahsulotni noto`g`ri qadoqlaydi. Agar malakasi yuqori bo`lgan ishchiga eng sifati past xomashyodan mahsulot tayyorlash vazifasi yuklatilsa, u undan sifatli mahsulot ishlab chiqara oladi. Bu xuddi osh tayyorlashga kirishgan oshpaz va uning yordamchisiga o`xshaydi. Yaxshi oshpaz past navli guruchdan ham sifatli osh tayyorlay oladi. Uning yangi yordamchisiga eng zo`r guruchni bersangiz ham adashadi. Korxonada ishlab chiqilayotgan mahsulot sifatini oshirishga ta`sir etuvchi omillarni yana boshqa turlarga ham bo`lib o`rganish mumkin. Bu omillarni texnikaviy, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy turlarga ajratish mumkin 5.5.1-rasm. 5.5.1-rasm. Mahsulot sifatiga ta`sir etuvchi omillarning turkumlanishi Texnikaviy omillar guruhi: - texnologik jihozlar, uskunalar, asbob va nazorat vositalari holati; - dastlabki materiallar, xomashyo va jamlovchi buyumlar sifati; - texnikaviy xujjatlar va boshqalar holati va sifatidan iborat. Tashkiliy omillar guruhiga: - ishning muntazamligi va bir maromdaligi; - jihozlarga texnik xizmat ko`rsatish va ularni ta`mirlash; - material, butlovchi buyumlar, uskunalar, asboblar; - nazorat vositalari va texnikaviy xujjatlar bilan ta`minlanganlik; - mehnatni ilmiy tashkil qilish; ishda ovqatlanish, dam olish va boshqalar kiradi. Iqtisodiy omillar guruhi: - mehnatga haq to`lash shakli; - ish haqining miqdori; - yuqori sifatli mahsulot va ish uchun mukofatlash; - yaroqsiz mahsulot uchun maoshdan chegirib qolish; - mahsulot tannarxi va narxi; - sifat darajasi va boshqalar kiradi. Ijtimoiy omillar guruhi: - kadrlarni tanlash, joylash va ish joyini o`zgartirish; - malaka oshirishni tashkil qilish; - ilmiy-texnikaviy ijod va ixtirochilik; - turar-joy, maishiy sharoitlar, jamoadagi o`zaro munosabatlar, psixologik muhit va boshqalardan iborat. SHu bilan birga, shartli ravishda sifatga ta`sir etuvchi omillarni 3 guruhga bo`lish mumkin: - material-texnik (ishlab chiqarish asbob-uskunalari, dastgohlar ishlab chiqarishni texnik va metrologik ta`minoti, sinov va nazoratning uslub va vositalari, ishlatiladigan materiallar, bino va qurilmalar); - inson omili (malakasi, professional bilimi, o`z ishiga bo`lgan qiziqishi); - ma`muriy (tashkilotning umumiy ishlab chiqarish faoliyatini va qisman sifat boshqaruvini tashkil etish); Umuman olganda, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yuqori darajada ushlab turish va ta`minlash - kompleks muammodir. Faqatgina ilmiy asoslangan holda tizim va kompleksli, bir vaqtda va o`zaro bog`liq bo`lgan texnik, tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy hamda ijtimoiy tadbirlar yordamida tez va aniq holda mahsulot sifatini mukammalashtirish mumkin. SHu sababli, sifat boshqaruvini rejalashtirilayotganda, unga ta`sir qiluvchi har bir omilni diqqat bilan o`rganish va uni e`tibordan qochirmaslik lozim. Sifatni boshqarishda ko`plab korxonalar tizim va dasturlardan foydalanadi. SHu bilan birga, ushbu tizim aniq olingan maqsadga asoslanadi. Sifatni boshqarish tizimi - bu sifatni rejalashtirish, tartibga solish va nazorat qilishning majmuasi hisoblanib, u o`z ichiga me`yoriy-huquqiy yo`riqnomalarni ham oladi. Mahsulot sifatining zarur darajasini ta`minlash uchun mahsulotning “hayot tsikli”ni davom ettirmoq zarurdir. Hayot tsikli - bu yaratish jarayonining o`zaro bog`liqligi va mahsulotni ishlatilishi yoki unga ehtiyojni tugaguncha dastlabki talablarni shakllanishidan uning holatini asta-sekinlik bilan o`zgarib borishidir. Hayot tsiklining birinchi darajasini quyidagi bosqichlarga bo`lish mumkin: tekshirish va tayyorlash (ishlash); tayyorlash (yasash) va realizatsiya qilish (pullash) va muomalaga chiqarish; ekspluatatsiya qilish. (5.5.2-rasm.). Hisoblab chiqilgan bosqichlarni bosqichlarga, jarayonlarga bo`lish mumkin. Mahsulotlar sifatini bir xilda doimiy ta`minlash hayot tsiklida yuzaga keladigan ko`p omillarga bog`liqdir. Ularni quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Mahsulotni tekshirish va tayyorlash bosqichining maqsadi – yangi mahsulot sifatiga perspektiv talablarni, konstruktorlik va boshqa turdagi texnik qarorlar hujjatlarini shakllantirish, realizatsiyaning bu talablarini ko`proq iqtisodiy yo`llar bilan ta`minlash. Amerikalik mutaxassislarning baho berishicha, agar sifatni ta`minlashning hamma o`lchamlarini 100 foiz deb qabul qilinsa, unda 75 foizi konstruktiv qarorga, loyihalash, maket va tajriba namunasi asosida qayta ishlash, izlanishga, 20 foizi - ishlab chikarish jarayoniga, 5 foizi esa - mahsulotni tamomila qabul qilishga to`g`ri keladi. Mahsulotni tayyorlash GOST 15.001 “Tayyorlash sistemasi va mahsulotlarni ishlab chiqarishga qo`yish” bilan muvofiq holda quyidagilarni ko`zda tutadi: - texnik vazifalarni tayyorlash; - texnik va normativ hujjatlarni tayyorlash; - mahsulot namunalarini sinash va tayyorlash; - tayyorlash natijalarini qabul qilish. Texnik vazifa (TV) mahsulot tayyorlash uchun boshlang`ich asosiy hujjat hisoblanadi. Unda mahsulotga texnik – iqtisodiy talablar, qaytarish tartibi va tayyorlash natijalarini qabul qilish ko`rib o`tiladi. Etalon - namuna asosida mahsulotni ishlab chiqarishga qo`yish, ishlab chiqarish va saqlashda tasviriy-estetik ko`rsatkichlari bo`yicha ishlab chiqaruvchida mahsulot yoki tovarlar partiyasining sifatiga da`vo va reklamatsiyalarning oldini olish maqsadida taqqoslash uchun saqlanadi. Mahsulotni ishlab chiqarishga qo`yish to`g`risidagi dalolatnomaning tasdiqlanishi, qabul qilish komissiyasining tasdiqlagan qarorini tayyorlash tamomlanganligini, texnik vazifa harakati to`htatilganligini va mahsulotni ishlab chiqarishga ruxsat berilganligini bildiradi. Mahsulotni oluvchi korxona mahsulotlar partiyasi tarkibida etalon – namuna nusxasini kirish nazoratini amalga oshirish uchun berilishini talab qilishi mumkin. Nusxa yorlig`i tasviriy – texnik kengash yoki boshqa shaxs tomonidan etalon nusxa muvofiqligi haqida yozma holatda tasdiqlangan bo`lishi kerak. Mahsulot sifatini nazorat qilish Mahsulot sifatini nazorat qilish ikki bosqichda amalga oshiriladi: haqiqatda mahsulotning holati to`g`risida ma`lumotlar olish (uning miqdoriy va sifat belgilari to`g`risida), olingan ma`lumotlarni oldindan o`rnatilgan texnik shartlar bilan taqqoslash, ya`ni ikkilamchi ma`lumotlarni olish. Haqiqatdagi ko`rsatkich, normativ shartlarga mos kelmagan hollarda nazorat ob`ektiga normativ shartlardan chekkalanishni yo`qotish maqsadida boshqaruv ta`sirini amalga oshiriladi. Boshqarilayotgan ob`ekt to`g`risida ma`lumotlar to`plash maqsadida sifatni nazorat qilishning zaruriyligi GOST 15467-79 da “Mahsulot sifatini boshqarish – mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash, ishlab chiqarish, ekspluatatsiya yoki iste`mol sohasida mahsulot sifatini muntazam nazorat qilish va sifatga ta`sir qiluvchi omillarni maqsadga yo`naltirilgan ravishda boshqarish orqali zaruriy sifat darajasini o`rnatish, ta`minlash va saqlab turishdan iboratdir” deb ko`rsatilgan. Nazoratning asosiy tushunchalari GOST 16.501-81 da ko`rsatib o`tilgan. Nazorat turlarining klassifikatsiyasi 5.6.1-rasmda keltirilgan. Sifat muammosining murakkabligi korxonada mahsulot sifatini boshqarishga kompleks yondoshishni talab qiladi. Yirik korxonalarda sifatni nazorat qilish tizimiga mahsulotni ishonchlilik ko`rsatkichlari bo`yicha nazorat qilish, mahsulotning tajriba namunalarini, maketlarni tekshirish bo`linmalari kiradi. Nazorat funktsiyalariga bevosita o`lchov vositalaridan, elektron, kompьyuter qurilmalaridan to`g`ri foydalanishni ta`minlaydigan, ularning holatini nazorat qiladigan ishlab chiqarishni metrologik ta`minlash ham qo`shilib ketadi. Nihoyat, dasturlarni tayyorlash va kadrlarni o`qitish va malakasini oshirish, ularni motivlashtirish va rag`batlantirish sifat masalalarining muvaffaqiyatli yechilishi uchun zarurdir. Hamma korxonalar ham sifatni to`liq boshqarish imkoniyatiga ega emas. Kichik korxonalar, odatda, maxsus maslahatchi, injiniring firmalarining xizmatidan foydalanadilar, sifat bo`yicha muhandis bo`lishi bilan cheklanadilar. Zamonaviy texnikaviy nazoratning asosi bo`lib matematik-statistik uslublar hisoblanadi. Mahsulot sifatini boshqarish ikkita usulda ta`minlanishi mumkin: mahsulotni yaroqli va yaroqsizga ajratish bilan va texnologik aniqlikni oshirish yo`li bilan. Sifat har bir loyiha va har bir jarayonning asosi bo`lishi kerak. Unga faqat nazorat orqali erishib bo`lmaydi. Asosiy e`tibor nazoratga qaratilgan sifatni boshqarish – bu sifatni boshqarishning eski uslubidir. Boshqarishning asosida xatolar takrorlanishini oldini olish yotadi. Sifatni kompleks boshqarishning mohiyati sifatni boshqarishdan va har bir yangi mahsulotni ishlab chiqarishda sifatni ta`minlashdan iborat. Sifatni boshqarishni tadbiq qilish va amalga oshirishda Yaponiya firmalari “eng avvalo sifat” tamoyili bo`yicha rahbarlik qiladi. Sifatni ta`minlash deb, iste`mol talablarini to`la qondirish, undan uzoq vaqt foydalanish va iste`molchi sifatni kafolatlashiga aytiladi. Sifatni ta`minlash tayyorlovchi va buyurtmachi orasida shartnomani eslatadi. Sifatni samarali ta`minlash uchun yuqori rahbarlik quyidagi bo`limlarni: ilmiy tadqiqot, rejalashtirish, ixtirochilik, ishlab chiqarish, sotish va xizmat ko`rsatishlarni o`z ichiga olgan qattiq siyosatni belgilashi kerak. Yaponiyada sifatni ta`minlash quyidagi yo`nalishlar bo`yicha rivojlanmoqda: 1. Nazoratga asoslangan sifatni ta`minlash. 2. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishga asoslangan sifatni boshqarish. 3. Asosiy e`tiborni yangi xildagi mahsulotlarni ishlab chiqishga qaratilgan sifatni boshqarish. G`arbda asosiy e`tibor nazoratni kuchaytirish orqali sifatni ta`minlashga qaratilgan bo`lib, maxsus bo`limlar tashkil qilinib, ularga keng huquqlar berilgan, shuning uchun ishlab chiqarish xodimlari orasida nazoratchilar salmog`i juda yuqori. Yaponiyada nazoratchilar 5 foizni, ba`zi firmalarda esa 1 foizgachani tashkil qiladi. Sifatni boshqarish bilan sifatni nazorat qilish yoki texnik nazorat bo`limi shug`ullangan. Ammo nazoratchilar ortiqcha hodimlar bo`lib, firmadagi umumiy mehnat unumdorligini pasaytiradi, chunki ular xech narsa ishlab chiqarmaydilar. Xozirgi vaqtda Yaponiyada ishlab chiqarishning har bir bo`g`ini sifatni ta`minlashga javob beradi, texnika nazorati bo`limining burchi mahsulotni iste`molchi yoki rahbar sifatida tekshirishdir. Sifatni ta`minlash va xatolarni oldini olishda har bir firma sifatni ta`minlovchi dasturni rivojlantirish uchun quyidagi chegaralarni belgilashi mumkin: - nuqsonlarning tashqi ko`rinishini bartaraf qilish; - to`g`ridan-to`g`ri sabablarni bartaraf qilish; - eng birlamchi sabablarni bartaraf qilish; Umumiy ko`rinishdagi sabablarni bartaraf qilish, boshqarishni takomillashtirish va muhim standartlarni qayta ko`rib chiqish bilan bog`liq. Nazorat qilish uchun har bir firmada texnologik kartalar tuzilib, u hammaga ko`rinarli joyga osib qo`yiladi. Unda buyumni ishlab chiqarish muddati, donalab ishlab chiqarish vaqti, operatsiyalar ketma-ketligi va me`yoriy ishlab chiqarishni boshlanishi ko`rsatiladi hamda nazorat shakllari belgilanadi. Adabiyotlar: 1. Basovskiy L. Ye., Protas ь ev V. B. Upravlenie kachestvom: Uchebnik. – M.: INFRA – M, 2001. –212 s. 2. Ilenkova S.D. i dr. upravlenie kachestvom. –M.: izdatelskoe ob`edinenie «YuNITI», 1999. 3. ISO 9001 Razrabotka, vnedrenie, sertifikatsiya, uluchshenie sistem ы menedjmenta kachestva. Prakticheskoe rukovodstvo dlya spetsialistov po kachestvu. S-Peterburg. OOO “Izdatel ь stvo Forum Media”, avgust 2006 g. 4. Kanji J.K. An innovative approach to make ISO 9000 standards more effective // Total Quality Management. Vol.9. №1. 1998. pp. 67-78. 5. Lee-Peng Tan. ISO 9000: The answer for total quality management implementation? The Malaysian case. // Total Quality Management. Vol.12. №2. 2001. pp. 223-229 6. Mazur I.I. Upravlenie kachestvom: Ucheb. posob. - M.: Omega-L, 2005. - 400 s. 7. Mezher T., Ramadan H. The costs and benefits of getting ISO 9000 certification in the manufacturing sector in Saudi Arabia. Quality Assurance. №6 1999. pp. 107-122. 8. Peregudov V.L va boshq. Maxsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. T.: “Moliya”, 2002.

O'xshashlar

Standartlashtirish va mahsulot sifati
Mahsulot assortimentini boshqarish
Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari
Tovarlar sifatini baxolash va sifatni boshqarish sistemalari.
O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimi istiqbollari