Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

287.5 KB

Ko'chirib olish

Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari Reja: 1. Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari 2. Sifat nazoratining Teylor tizimi, statistik usullar. Sifatni umumiy nazorat qilish 3. Total Quality Management (TQM) kontseptsiyasi 4. Standartlarni vujudga kelishi 5. Sifatni boshqarishning majmuaviy tizimi 6. Mahsulot sifatini boshqarishning “DJIT” tizimi

Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari Sifatning mazmun-mohiyatini aniqlash borasida turli tushunmovchiliklarning kuchayishiga sabab, uni ham mutlaq ham nisbiy darajada tushunishning mavjudligidir. Kundalik turmushda sifat mutlaq tushuncha sifatida qo`llaniladi. Kishilar uni masalan, qimmat restoranlar (xizmat sifati) ni va qimmatbaho avtomobillar (mahsulot sifati) ni ta`riflashda ishlatishadi. Sifatni nisbiy tushuncha sifatida ham qo`llash mumkin. Ushbu holatda sifat mahsulot yoki xizmatning belgisi (o`ziga xos xususiyati, atributi) hisoblanmaydi. Sifat to`g`risida mahsulot yoki xizmatning mavjud standartlar yoki unga qo`yilgan talablarga javob berganida gapirish mumkin. Sifat o`z-o`zidan yakuniy natija bo`la olmaydi. U faqatgina uning yordamida yakuniy mahsulotning standartga mosligini aniqlash vositasidir. Sifatni nisbiy tushunishda sifatli mahsulot yoki xizmat qimmat yoki mushkul, chiroyli yoki mujmal bo`lishi shart emas. SHuningdek, u o`ziga xos, oddiy, siyqasi chiqqan va odatiy bo`lmasligi mumkin. Sanoatni rivojlanishi va ilmiy texnik taraqqiyot natijasida ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ko`rsatiladigan xizmatlar sifatiga bo`lgan talablar ham ortib borishi bu tabiiy hol. SHunday ekan, sifat menejmenti ham o`zining rivojlanish bosqichlariga ega bo`lib, uning rivojlanish tendentsiyalari hamda bosqichlarini shartli ravishda quyidagicha keltirish mumkin: - mexanik nazorat (1900 yilgacha); - usta nazorati (1900-1920 yillar); - inspektsion nazorat (1920-1940 yillar); - statistik nazorat (1940-1960 yillar); - sifatni ta`minlash (1960-1980 yillar); - umum sifat menejmenti (1990 yildan hozirgi vaqtgacha). Sanoat va umuman ishlab chiqarish taraqqiyoti sifatni boshqarishga va uni aniqlashga bo`lgan yondashuvlarni o`zgartirib borgan va ushbu tendentsiya kelajakda ham davom etishi kutilmoqda.

1.1- rasm . SHuxart - Deming tsikli ( PDCA ) Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlantirishga amerikalik olimlar SHuxart , Uolter ( Walter Andrew Shewhart 1891- 1967 va Deming , Uilyam Evards ( William Edwards Deming , 1900 — 1993) o ` zlarining katta hissalarini qo ` shishgan bo ` lib , ular o ` zlarining mashhur uzluksiz jarayonlarni yaxshilash “ SHuxart - Deming TSikli ” ( PDCA tsikli ) ga asos solishgan (1.1- rasm .). PDCA - rejalash ( Plan ), amalga oshirish ( Do ), tekshirish ( Check ), ta ` sir qilish ( Act ), uni turli sohalarda tizimli asosda qo ` llashda ushbu soha bo ` yicha tizimli faoliyatni samaradorligini oshirishga imkon beradi (1.2- rasm ). 1.2-rasm. Doimiy yaxshilash U. SHuxart birinchi bo`lib PDCA kontseptsiyasini yaratdi. (1939 y. “Sifatni boshqarishning statistik usullari” asarida. E. Deming SHuxart tsiklini faol targ`ibot qildi va keyinchalik PDCAni - tsikl PDSA (“study” - o`rganish) modifikatsiya qildi.

1950 yillarda E. Deming Yaponiyada uni qo`llashni taklif qilib Kaydzen tizimini yaratishga olib keldi (3.1.3-rasm). Kaydzen, kaydzen (yap. 改改 ; kaydzen ; Kaizen ;) bu-ishlab chiqarish jarayonlarini, ishlanmalarni, yordamchi biznes-jarayonlarni va boshqaruvni, shuningdek, hayotning barcha jabhalarini to`xtovsiz takomillashtirib borishga yo`naltirilgan yapon falsafasi yoki amaliyotidir. SHunday qilib, sifat menejmenti quyidagilarni o`zida namoyon etadi: - barcha manfaatdor tomonlarning ehtiyojlarini qondirishga yo`naltirilganlikni; - qaror qabul qilishning vositalari va usullarini; - faoliyatning samaraliligini kafolatlovchi usullarini; - mehnat jarayoni ishtirokchilari sa`i harakatlarini qo`yilgan maqsadlar sari safarbar qilishni ta`minlaydi: 1.3-rasm. Deming tsikli asosidagi Kaydzen “Meni eshitinglar yana besh yildan keyin sizlar G`arb bilan raqobatlashasizlar. G`arbliklar sizdan himoya so`rashmaganlarigacha eshitishni davom ettiringlar”. Ushbu so`zlar umum sifat menejmentining otasi hisoblanmish E. Demingning 1950 yilda Tokio shahrida Yaponiyaning 45 yirik kompaniyalari rahbarlari oldida so`zlagan nuqtida bayon etilgan. Deming yondashuvining mohiyati quyidagicha: past samaradorlik va yomon sifatning sababi aksariyat hollarda, xodimlarda emas, balki tizimda. SHunday ekan, ishlab chiqarish natijalarini yaxshilash uchun rahbarlarning tizimning o`ziga o`zgartirishlar kiritishlari kerak. Deming o`zining asosiy e`tiborini quyidagilarga qaratgan:

-standartlardan chekinishlar haqida statistik axborotlarni yig`ishning zarurligiga; -jarayonlar va kompaniya mahsulotlaridagi chetga chiqishlarning kamayishiga; -chetga chiqishlarning sabablarini izlash, tahlil etish va bartaraf etishga. Bugungi kundayam Edvard Demingning 14 tamoyillari butun dunyo bo`yicha sifatni boshqarishning asosiy tamoyillari bo`lib hisoblandi. Deming, Djuran va Isikava g`oyalarini bosqichma-bosqich dastlab Yaponiyada keyinchalik boshqa G`arb mamlakatlarda keng qo`llanila boshlandi. Bu davrda amerikalik olim A.Feygenbuam tomonidan umum sifat nazorati(TQC) kontseptsiyasi yaratiladi. TQC kontseptsiyasini Yaponiyada qo`llash ommaviylashib ketadi. Bu davrga kelib, hujjatlashtirilgan sifat tizimi paydo bo`ladi va unda nafaqat sifat xizmati mutaxassislarining, balki sifat sohasi uchun butun rahbariyatning mas`ulligi hamda vakolati o`rnatiladi. Umum sifat nazoratini Feygenbaum iste`molchilar, ishlab chiqaruvchilar va distribyuterlar foydasiga bog`liq bo`lgan holda mahsulot sifati va uning narxidagi muammoni hal etishga qodir bo`lgan tizim sifatida tushundi. Feygenbaum sifatni buyumni ishlab chiqarishning yakuniy natijasi sifatida emas, balki uni yaratishning har bir bosqichida ko`rib chiqishni taklif etdi. Mazkur kontseptsiyaga muvofiq sifatning umumnazorat kontseptsiyasi quyidagi tarzda namoyon bo`ladi (3.1.4- rasm): Yaponiyada TQCni munosib kutib olindi va professor K. Isikava o`zining ishlarida uni yanada rivojlantirdi. U sifatni menejmentning vazifasi sifatida va sifatni oshirish

tadbirlarida barcha xodimlarning ishtirok etishini talab qilgan holda, “iste`molchi– etkazib beruvchi aloqalari” terminini kiritdi. Filip B. Krosbi sifatni umumiy kontseptsiyasining buyuk allomalaridan biri hisoblanadi. U XX asrning 60–yillarining boshida Germaniyada ko`plab tortishuvlarga sabab bo`lgan “nol deffekt” dasturini aniq tushuntirib berdi. B. Krosbi e`tiborni korxonani boshqarish sohasidagi masalalarga qaratdi va asosan “nol deffekt”ga erishishga yo`naltirilgan fikrlash va sifat tushunchasini anglab yetgan tadbirkorlik madaniyatini singdirishni taklif qildi. Yaponiyada TQC statistik metodlarga e`tibor bergan va personalni sifat to`garaklariga jalb qilgan holda rivojlandi. Yaponlar uzoq vaqt TQSC yondashuvini undagi “S” statico ma`nosini beradigan holda ishlatilishni takidlab kelishgan. Bu bosqichda vakolat, javobgarlik, shuningdek sifat sohasida nafaqat sifat xizmati mutaxssislarini, shuningdek, butun korxona boshqaruvida hamkorlikni o`rnatuvchi xujjatlashtirilgan sifat tizimlari paydo bo`ldi. Ma`naviy rag`batlantirish ortib moddiy rag`batlantirish kamaydi. Jamoa bo`lib ishlash, hamkasblar va rahbariyatni qo`llab turgan lavozimni tan olish, hodimini kelajagi haqida firmaning qayg`urishi takomillashdi. Uning sug`urtasi, oilasiga yordam, sifatli ishni eng asosiy sabablaridan biri deb ko`rsatildi. Yaponiya va Janubiy Koreyada ishchilarni bir necha xaftadan to bir oygacha o`qitishda, shu jumladan mustaqil o`rganishdan ham foydalangan holda, hodimga e`tibor ko`proq ajratila boshlandi. TQS ni tadbiq etilishi va asosiy tamoyillarini rivojlantirish bir xilda amalga oshmadi. TQS ning asosiy g`oyalari AQSH va Yevropa davlatlarida ishlab chiqilgan bo`lishiga qaramay, Yaponiya bu sohada ancha ilgarilab ketdi. Natijada, Amerikalik va Yevropaliklar sifatni boshqarish tizimini Yaponlardan o`rganishga to`g`ri keldi. Bunda asosiy e`tibor yangiliklarni tadbiq qilish jarayoniga qaratildi. Yevropa davlatlarida asosiy e`tibor sifat ta`minot tizimini xujjatlashtirish va uni ro`yxatdan o`tkazish yoki uchinchi tomondan sertifikatlashtirishga qaratila boshlandi. “Etkazib beruvchi-iste`molchi” munosabatlari tizimida ham mahsulotlarni 3-shaxs tomonidan sertifikatlashtirilishi, sifatni boshqarish jarayonlarini nazoratda

ushlay boshladi. Bunda shartnomalarda xomashyo, materiallarning sifatiga jiddiy talablar qo`yila boshlandi. Uni bajarish kafolati mas`uliyatni oshirdi. Sifatni kompleks tizim kabi boshqarishni rivojlantirish bosqichi sobiq Sovet Ittifoqini ham chetlab o`tmadi. Ko`plab milliy tizimlar yaratildi. Ularga: Saratovda – mahsulotning nuqsonsiz tayorlash tizimi (bezdefektnogo izgotovleniya produktsii - BIP); Yaraslavldagi “Avtodizel” birlashmasida - motoresursni oshirish bo`yicha ishlarni ilmiy tashkil etish (nauchnaya organizatsiya rabot po uvelicheniyu motoresursa - NORM); Ribindagi motorqurilish zavodida - ishlab chiqarish va boshqaruvda mehnatni ilmiy tashkil etish (nauchnaya organizatsiya truda, proizvodstva i upravleniya - NOTPU); Gorkovskiyda - “sifat, ishonchlilik, birinchi mahsulotdan resurs” nomli sifat tizimi (kachestvo, nadejnost, resurs s perv ы x izdeliy KANARSPI) misol keltirish mumkin. BIP tizimi asosiga mehnatni bevosita bajaruvchi tomonidan nazorat qilish qo`yilgan. Ijrochi yaratilgan mahsulot sifati uchun mas`ul bo`lgan. NORM tizimi dvigatel motoresurslarini rejali, tizimli nazorat qilishni va uni rejalashtirayotgan motoresursni belgilovchi dizel va detallarning uzoq muddatliligi (yashovchanligi), ishonchliligini oshirishi asosida tsiklik o`stirib borishni nazarda tutgan. NORM tizimida sifatni miqdoriy ko`rsatkichlarini rejalashtirish, uni qo`llash, mahsulotning butun hayot tsikli davomida amalga oshirilgan. NOTPU uchun ishlab chiqarishni, boshqaruvni va mehnatni ilmiy tashkil etish usullaridan majmuaviy foydalanish, korxona bo`yicha va har bir ish joyi uchun texnologiya va texnologik jihozlarni doimiy yangilab borishni takomillashtirish harakterlidir. Korxonaning tsex va uchastkalari miqyosida boshqaruv, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish darajasini miqdoriy jihatdan baholash ishlari ko`rib chiqilgan. Eng yaxshi tizimlardan biri o`z davridan ancha ilgarilab ketgan KANARSPI tizimi xisoblangan. Unda:

- mahsulot sifatini pasaytirish sabablarini aniqlash , bartaraf etish uchun mahsulotni ishlab chiqarish jarayonidan samarali foydalanish ; - seriya namunasini yaratish jarayonida konstruktorlik va texnologik tajribalarni o`tkazish; - ishlab chiqaruvchi tashkilot ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotlarning mahsulotga yangidan ishlov berish jarayonini takomllashtirish va uni ekspluatatsiyasining texnologik darajasini oshirishda faol ishtirok etishi kabi talablar mavjud bo`lib, undan sanoatning ko`plab tarmoqlarida foydalanish imkoniyati yaratilgan. Sifatni majmuaviy boshqarishning xususiyati shundaki, avvallari korxonalar tomonidan ko`proq mahsulot ishlab chiqarish hajmi, yetkazish muddati, harajat va sifat ko`rsatkichlari bo`yicha alohida qarorlar qabul qilingan bo`lsa, bu davrga kelib, mahsulot sifati korxonaning birinchi raqamli harakat rejasiga aylandi va boshqa barcha yo`nalishlar ushbu maqsadga bo`ysundirildi. SHunday qilib, korxona faoliyatini boshqarishning barcha sohalari sifat manfaatlaridan kelib chiqib tashkillashtirildi. Agar TQC – o`rnatilgan tartiblarni bajarish maqsadida sifatni boshqarish bo`lsa, TQM – maqsadlarni talablar asosida boshqarish hisoblanadi. TQMga iste`molchida mahsulot sifati haqida ishonch qozonuvchi tadbirlar tizimini ifodalovchi sifatni ta`minlash ham kiritiladi. TQM tizimi doimiy sifatni yaxshilashga, ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishga va o`z vaqtida yetkazib berishga yo`naltirilgan majmuaviy tizim hisoblanadi. TQM ning asosiy g`oyasi rivojlantirishning chegerasi yo`q degan tamoyilga asoslanadi. Sifat doirasida nol deffekt, nol noishlab chiqarish harajatlari, o`z vaqtida yetkazish degan maqsadli harakat mavjud. TQM tizimi sifatni boshqarish usullarining bir-biriga mos keladigan maqsadlaridan foydalanadi. Tizimning asosiy xususiyatlaridan biri muammoni izlash usullarining jamoaviy shakllaridan foydalanish, tahlil qilish va yechish hisoblanadi.

TQMda insonning o`rni va personalni o`qitish masalalari ortib boradi. Bunda motivatsiyaning shunday darajasiga erishiladiki, ishchilar ishga kirishib ketganlaridan mehnat ta`tillarini rad etadilar, ishda ko`p ushlanib qoladilar va ishni uyda ham davom ettiradilar. Yangi ishchilar sinfi paydo bo`ladi. Ta`lim ishchilarni butun mehnat faoliyati davomida uzluksiz qamrab oladi. O`qitish shakllari o`zgarib yanada faollashadi, o`yinlardan, maxsus testlardan, AKT usullaridan foydalaniladi. O`qitish motivatsiyaning bir qismiga aylanadi, ya`ni yaxshi ta`lim olgan odam o`zini jamoada yaxshi his etadi, lider vazifasini bajara oladi, karerada afzalliklarga ega bo`ladi. Ishchilarning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishning maxsus usullari ishlab chiqiladi va foydalaniladi. Iste`molchi va yetkazib beruvchilarning o`zaro munosabati sifatni sertifikatsiyalash tizimiga, ayniqsa ISO 9000 standartlariga katta ta`sirini ko`rsatdi. Sifat tizimi maqsadli ravishda 9000 seriyali ISO standartlariga asosan qurildi, ya`ni iste`molchi tarafidan talab qilingan mahsulot sifatini ta`minlash, unga korxona ushbu ishlarni amalga oshirishga imkoniyati yetarli ekanligini isbotlash, biroq ISO 9000 seriyali standartlarida iqtisodiy samaradorlik masalalari biroz oqsab qolgan, o`z vaqtida yetkazish qoidalari bo`lmagan. Ushbu standartlar tizimi barcha masalalarni va vazifalarni qamrab ololmaganligiga qaramasdan uning bozor mexanizmidagi o`rni va mavqei oshib bormoqda. Sifat sertifikatlari korxonalar uchun ularning turli tender va loyixalarda qatnashishlarida asosiy shartlardan biriga aylandi. Keng qamrovda sifat tizimi sertifikatlarini qo`llanilishi sug`urta ishiga aylandi, ya`ni uning mavjudligi korxonaning ishonchliligidan dalolat beradi. Beshinchi bosqich. 1990-yillarga kelib jamiyatning korxonalarga bo`lgan ta`siri kuchayib ketdi va natijada korxonalar jamiyat qiziqishlari va manfaatlarini ko`proq o`rgana boshladilar. Bu holat, menejment tizimiga atrof-muhitni muhofaza qilish va mahsulot havfsizligi nuqtai nazaridan xosil bo`lgan talablar o`rnatilgan ISO 14000 seriyali standartlarini vujudga kelishiga olib keldi.

ISO 14000 seriyali standartlar asosida sifat tizimini sertifikatlashtirish ISO 9000 seriyali standartlar asosidagi sertifikatlashtirishdan kam mashhur bo`lmadi. Sifatga insoniy ta`sirlarning o`rni ortdi, o`z xodimlari ehtiyojlarini qondirish korxona rahbarlarining diqqat markazida bo`ldi. Korporatsiyalarning xususiyatini hisobga olgan va o`z maqsadlarini xalqaro standartlar talablarini kuchaytirish sifatida qo`ygan sifatni boshqarishning korporativ tizimlari vujudga keldi. Ya`ni, AQSHdagi yirik avtomobil kompaniyalari 1990 yilda (ikkinchi tahriri 1994 yilda ishlab chiqilgan) QS 9000 “Sifat tizimiga talablar” standartini ishlab chiqdilar. Mazkur standart ISO 9001 standartlariga asoslangan bo`lsada, keyinchalik yana boshqa og`ir avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyalar ham uni o`zlari uchun ishlab chiqdilar va unga rioya qila boshladilar. ISO 14000 va QS 9000 seriyali standartlarni tadbiq etish, shuningdek sifatni rag`batlantirish bo`yicha o`z-o`zini baholash modellarini vujudga kelishi sifat tizimini boshqarishning beshinchi bosqichini asosiy erishgan natijalari xisoblanadi. Sifat nazoratining Teylor tizimi, statistik usullar. Sifatni umumiy nazorat qilish Sifat menejmenti ildizlari ilmiy boshqaruv maktabi “Scientific Management” da 1885-1920 yillarda shakllana boshlagan F.U. Teylor tomonidan ishlab chiqilgan sifat boshqaruvining ilk usullari, mahsulot ishlab chiqarilganidan keyingi nazorati bilan bog`liq bo`lgan. Teylor tizimida, shablon va kalibr kabi o`lchov asboblari qo`llanilgan edi. Teylor tizimi muvaffaqiyatli ishlashini ta`minlash maqsadida, ilk marta, sifat bo`yicha nazoratchi lavozimini joriy etish zaruriyati asoslab berilgan, mahsulot sifatiga ta`sir etishning shakl va usullari, yaroqsiz mahsulot ishlab chiqaruvchilar uchun jarima solish tizimi ishlab chiqilgan edi. Mazkur yondoshuvning mohiyati shundaki, bunda asosiy e`tibor, yaroqsiz mahsulotlar iste`molchiga yetib bormasligiga qaratilgan. XX asrning 20-yillarida sifat nazoratining statistik usullari - “Statistical Qualiy Control” (SQC) ning vujudga kelishi va kelgusi rivojlanishi sifat

menejmenti taraqqiyotida muhim davr bo`ldi. 1924 yilda Amerikaning “BEN Telephone Labatories” kompaniyasining xodimi V. SHuhart mahsulotlar sifatini kuzatib borishning nazorat kartalarini ishlab chiqadi. Taxminan shu davrda G.F. Dodj va G.G. Roming ilk marta sifatni saralab nazorat qilish jadvallarini yaratishadi. SHu ishlarning barchasi birgalikda, sifat boshqaruvining statistik usullarini vujudga kelishi uchun turtki berdi va bu usullar keyinchalik E. Deming sharofati bilan Yaponiyada keng tarqaldi hamda shu mamlakatdagi iqtisodiy inqilobga katta ta`sir ko`rsatdi. Bu usul yaroqsiz mahsulotlarni iste`molchiga jo`natish oldidan aniqlash va konveerdan olib tashlashga emas, balki texnologik jarayon vaqtidayoq unga e`tibor qaratish imkoniyatini berdi. Asosiy e`tibor ishlab chiqarish jarayonlarining barqarorligini ta`minlashga va ularning variatsiyalarini kamaytirishga qaratildi. Ya`ni, nuqsonlar sababini aniqlash va jarayonlarni boshqarish asosida ularni bartaraf etish asosiy vazifaga aylandi. Sifatni boshqarish (Quality Control) 1950 - yillarga kelib, sifatga erishish – nafaqat sifat bo`yicha nazoratchi yoki muhandisning, balki har bir korxona xodimining muhim vazifasi ekanligi ayon bo`ldi. Sifat kontseptsiyasi endi nafaqat ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirishga, balki butun tizimni yaxshilashga, kompaniyalar rahbariyatining sifat muammolarida bevosita qatnashuviga, kompaniyaning barcha xodimlarini sifatni ta`minlashning asosiy usullariga o`rgatishga qaratiladi. Bu davr birinchi navbatda amerikalik mutaxassislar Deming va Juranning sifat sohasidagi faoliyati bilan bog`liqdir. Sifat nazoratining statistik usullarini tatbiq etishdan tashqari, bu olimlar qo`shgan salmoqli hissa shundan iborat ediki, ular ideal mahsulot o`lchamlariga ta`sir qiladigan, o`sha davrgacha ma`lum bo`lmagan va o`rganilmagan turli omillarning mavjudligini ixtiro qilishgan. Bu esa sifat to`g`risidagi yangi fan nazariyotchilari va amaliyotchilari uchun kelgusi tadqiqotlarni davom ettirish imkonini bergan. Aynan Deming va Juran birinchi bo`lib sifatni ta`minlashning tashkiliy masalalariga e`tibor qaratdilar, sifat muammolari yechimida rahbariyatning roliga alohida urg`u berdilar. SHunday

qilib, XX asrning 50-60 yillarida sifat ishlab chiqarish sohasidan sekin-asta umumiy menejment sohasiga o`ta boshlagan, bunda e`tibor yaroqsiz mahsulotlarni ishlab chiqarishdan olib tashlashdan xatolarning oldini olishga ko`chgan. Sifat masalalari rivojlanishidagi ushbu davrning muhim voqeasi - 1956 yilda Sifatni yalpi nazorat qilish– “Total Quality Control” (TQC) kontseptsiyasining vujudga kelishi bo`ldi. Mazkur kontseptsiya kelgusida sifatni boshqarishga tizimli yondoshuvni boshlab berdi. Uning muallifi – sifat bo`yicha mashhur amerikalik mutaxassislardan biri bo`lgan A. Feygenbaum hisoblanadi. Uning ta`kidlashicha, mahsulot hayotiy tsiklining barcha bosqichlarini o`z ichiga olgan to`liq ishlab chiqarish jarayoni sifatni belgilaydi. A. Feygenbaum taklif etgan sifatni boshqarish tizimi korxonaning ichki boshqaruviga sezilarli o`zgartirishlar kiritdi. Xususan, tashkiliy tuzilmalar o`zgardi: ilmiy, loyihalash-konstruktorlik, ishlab chiqarish, ta`minot va sotuv bo`linmalari tasarrufida sifatni boshqaruvchi markaziy bo`limlar va tegishli yacheykalar tashkil qilindi. TQC kontseptsiyasi Yaponiyada ham faol rivojlanib, bunda asosiy ahamiyat statistika usullari qo`llanishiga va xususan, xodimlarni ish jarayoniga “sifat to`garaklari” orqali jalb etishga qaratildi. Kaora Isikava bu kontseptsiyaning faol tarafdori va targ`ibotchilaridan biri edi. K. Isikava sifat to`garaklari falsafasi ustida izchil ish olib borib, uni tashkilotning barcha xizmatchilari va rahbariyatiga tanishtirdi. SHuningdek, olim birinchi bo`lib E. Demingning sifat falsafasini va A. Feygenbaumning TQC modelini o`zi kashf etgan butun tashkilot doirasida sifatni nazorat qilish tizimiga (Company-Wide Quality Control, CWQC) tatbiq etdi. CWQCning umumiy g`oyasi sifatni boshqarish falsafasining yangi shaklini o`zlashtirgan edi. Bu g`oya keyinchalik TQC kontseptsiyasiga aylanadi. K. Isikavadan tashqari, jahonda sifatni boshqarish nazariyasi va amaliyotiga salmoqli hissa qo`shgan yapon maktabi namoyandalariga Geniti Taguti va Sigeo Singni ham kiritish mumkin. Yaponiyada sifatni boshqarish usullarining keng joriy etilishi natijasida, XX asrning 60-80 yillari jahon bozorlarida yapon mahsulotlari hukmronligi davriga aylanishiga olib keldi. Yevropa mamlakatlari bozorlarini Yapon mahsulotlari egallashi,

sifatni ta`minlash tizimlaridan foydalanish bilan bog`liq faoliyatni kuchaytirib yubordi. Bu tizimlar nafaqat maxsus sifat xizmatlari, balki korxonaning butun rahbariyati sifat uchun birgalikda ishlashi, mas`uliyat va vakolatni o`z zimmasiga olishi zarurligini taqozo etdi. Buyuk Britaniyada 1979 yilda paydo bo`lgan BS 5750 shunday standart bo`lib hisoblanadi. Aynan shu standart keyinchalik ISO 9000 seriyali standartlarni yaratish uchun asos bo`ldi. SMT va ISO 9000 seriya standartlari rivojlanishiga katta hissa qo`shgan “G`arb maktabi” ning vakili, amerikalik mutaxassis F.B. Krosbi o`zidan oldingi hamkasblaridan farqli o`laroq, sifatni kompleks usulda takomillashtirish muammosini yechish taklifi bilan chiqdi. U sifat tizimini joriy etishning 14 ta qoidasini kashf etdi. ISO 9000 standartlarida bunday yondoshuv (unifikatsiyalash va standartlashtirish) 8 yil o`tgandan keyingina – 1987 yilda qo`llanilgan. SHunday qilib, bu davrda sifatni yaxshilash va ishlab chiqarish unumdorligining o`sishi o`rtasidagi avvalgi ziddiyat hal etildi. CHunki boshqaruvning yangicha g`oyalari qo`llanishi bir vaqtning o`zida sifatni oshirish va ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish uchun imkon berdi. Bunday taraqqiyot ko`p jihatdan J. Juran va A. Feygenbaum tadqiqotlariga bog`liqdir, chunki ular sifat harajatlarini (“cost of quality”) asoslash va umuman sifatning iqtisodiy samaradorligini aniqlashga salmoqli hissa qo`shishgan. Total Quality Management (TQM) kontseptsiyasi XX asrning 70-80 yillarida jahon mahsulot va xizmatlar bozorining rivojlanishi, unda raqobatning keskinlashuvi va protektsionizm siyosatini olib borilishi, sifatni boshqarishning yangi davriga o`tishini taqozo etdi. CHunki, iste`molchini raqobatchilar mahsulotidan ko`ra kamroq qondirgan mahsulot raqobatga dosh berolmay qolgan edi. Ta`kidlash lozimki, Total Quality Management (TQM) kontseptsiyasi bir vaqtning o`zida shakllanmagan, u sifatni boshqarish taraqqiyotining butun zamonaviy bosqichi davomida shakllanib kelgan. Masalan, sifatni statistik usullar vositasida boshqarish

bo`yicha V. SHuhart va E. Deming ta`riflashgan ko`pgina g`oyalar TQMning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. “Malaya entsiklopediya kachestva” muallifi N. Inyatsning fikricha, TQMning birinchi ma`lum bo`lgan modeli (garchi, bu model ilgari bunday atalmagan va nazarda tutilmagan bo`lsada) 1951 yilda Deming Mukofotini ta`sis qilish mezonlariga kiritilgan edi. SHunga qaramay, odatda XX asrning 80-yillarini TQM kontseptsiyasining shakllanishi davri deb hisoblashadi. Masalan, aynan 1983 yilda A. Feygenbaumning “Sifatni umumiy nazorat qilish” (Total Quality Control, 1983y.) kitobining 40-nashri chop etilgan edi. Feygenbaum bu kitobida TQM (Total Quality Management) “Sifatni yalpi boshqarish” kontseptsiyasiga birinchilardan bo`lib ta`rif bergan. Birinchi bo`lib sifat muammolarining ko`p qamrovli ekanligiga e`tiborni qaratgan “G`arb maktabi” namoyandalari (Filipp Krosbi, Tom Peters, Klaus Meler) TQM kontseptsiyasi shakllanishiga katta hissa qo`shganlar. Biroq TQMning shakllanish jarayoni shu kungacha ham tugallanmagan. Bu haqda ko`pgina nashrlar ham dalolat bermoqda. Jumladan, Yaponiya olimlar va muhandislar ittifoqining (JUSE) sifat bo`yicha tadqiqotchilar guruhi 1997 yilda ishlab chiqqan TQM Deklaratsiyasi shular jumlasiga kiradi. Hozirgi kungacha TQM kontseptsiyasining umum qabul qilingan yagona ta`rifi mavjud emas. ISO 8402 xalqaro standartida TQM tashkilotni boshqarishda sifatga qaratilgan, uning barcha a`zolari ishtirokiga asoslangan, iste`molchining ehtiyojini qondirish orqali va tashkilot, shu bilan birga jamiyatning barcha a`zolari foydasini ko`zlab, uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishga yo`naltirilgan yondoshuv, deb izohlangan. Panov A.N. tadqiqotida sifatni yalpi boshqarish - faoliyatning barcha yo`nalishlarini qamrab oluvchi boshqaruv tamoyilidir, ya`ni, bunda doimo takomillashib borish maqsadida, barcha xodimlar salohiyatidan imkon qadar ko`proq foydalanish evaziga iste`molchi va jamiyatning ehtiyoj va talablari, shuningdek, tashkilotning maqsad va vazifalari eng samarali tarzda qondiriladi, deb ta`rif beradi.

Sifat sohasidagi boshqaruvning yangi kontseptsiyasida rahbarlik uslubiga, xodimlar malakasiga, ularning xatti-harakatlari motivatsiyasiga va yangiliklarga bo`lgan munosabatiga ulkan ahamiyat beriladi. Korxonaning jamiyatdagi ijtimoiy rolining o`sib borishi, tashkilotchilik madaniyati, ya`ni qadriyatlar tizimi, axloq me`yorlari, mo`ljal va maqsadlar ahamiyatini yanada oshiradi. Xodimlar mehnati yanada ijodiy, yanada mas`uliyatli bo`lib qoldi. Inson resurslaridan oqilona, to`liq foydalanish va ularning ehtiyojlarini ko`proq hisobga olish orqali, TQM kontseptsiyasi tashkilotlar ichida o`z-o`zini rivojlantirish va malakasini oshirish uchun asos yaratdi. A.V. Glichevning fikricha, TQMning asl mohiyati - korxona faoliyatining barcha qirralarini, binobarin, barcha xodimlarni sifatni yaxshilash g`oyasi bilan qamrab olish vazifasini qo`yilishidadir. SHunday qilib, yangi kontseptsiyaning asosiy e`tibori tashqi iste`molchilarning, ya`ni, ayrim iste`molchilar va butun jamiyatning ehtiyojini qondirish va istagini aniqlashga, shuningdek, ichki iste`molchilarning, ya`ni tashkilot jamoasi a`zolarini qondirishga qaratilgan. Ya`ni, sifatning ijtimoiy yo`nalishi birinchi o`ringa chiqadi. Bundan tashqari, boshqa manfaatdor taraflar: investorlar, aktsiyadorlar, ta`minotchilarga ham katta ahamiyat beriladi. 1987 yilda ISO 9000 sifat standartlarining birinchi tahririni chiqishi muhim voqea bo`ldi. Bu standartlarda, sifat muammolarini yechish uchun, korxonalardagi barcha faoliyat turlarini bir butun holda rivojlantirish va muvofiqlashtirishga asoslangan tizimli yondoshuvni qo`llash zarurligiga alohida ahamiyat beriladi. Bu hujjatlar ikkinchi jahon urushidan keyingi sifatni rivojlanishida mavjud bo`lgan ikki yo`nalishning natijasidir. Bir tomondan, bu unifikatsiya va standartlashtirishga intilish bo`lsa, ikkinchi tomondan, sifatni yalpi va har tomonlama boshqarish tamoyillarini ommalashtirilishidir. ISO 9000 standartlaridan tashqari, TQM strategiyasining kompaniya va tashkilotlar o`rtasida keng ommalashishiga sifat sohasidagi milliy mukofotlar ham xizmat qildi. 1987 yilda sifat bo`yicha Malkolm Boldrij nomli Amerika mukofoti (Malcolm Baldrige National Quality Award)

ta`sis etildi. 1992 yilda esa ilk bor sifat bo`yicha Yevropa mukofoti (European Quality Award) topshirildi. Sifatning aniq kontseptsiyalari tadbirlarining ichiga iste`molchilar talablari bilan birgalikda, korxona bilan qiziquvchi investorlar, hamkorlar va boshqa jamiyat a`zolarining talablari ham bosqichma-bosqich kiritiladi. Bu bilan parallel ravishda menejmentning umumiy kontseptsiyasiga alohida yondoshuv asosida integratsiyalashishga jiddiy tartibda qabul qilinadi. Ya`ni menejmentning umumiy kontseptsiyasini ham sifat menejmenti kontseptsiyalari bilan integratsiyalashuvini ta`minlashga alohida e`tibor qaratiladi. Bu bilan bog`liq holda, korxona ma`muriyatining jarayonga mo`ljallangan ta`siri oshdi. Ya`ni umumiy menejment kontseptsiyasining sifat menejmenti bilan birikuvi korxona rahbariyatini mo`ljalini va mas`uliyatini oshirdi. “Sifatni majmuaviy boshqarish” (TQM) va “Sifatni majmuaviy boshqarish tizimi” (TQMS) tushunchalari sifat menejmentini rivojlantirish fazasini aks ettiradi. Standartlarni vujudga kelishi Yaponiyada sifatni boshqarishga yondoshuvlarning urushdan keyingi faol rivojlanishi bilan bir vaqtda, Yevropa va AQSHda ham standartlarni ishlab chiqish va qo`llashga katta e`tibor qaratilgan. Qo`shma SHtatlarda dastavval mahsulot sifatini texnik va texnologiya jihatdan nazorat qilishning ba`zi asosiy tamoyillari shakllanib, AQAP (Sifatni ta`minlash borasidagi jamlanma materiallar) nashr etilgan edi. Biroz vaqt o`tgach, bu tamoyillar Yevropada “Harbiy standartlar” NATO, AQAP 100 (Allied Quality Assuranje Publication ingl. “ittifoqchilarning sifat kafolatlari nashri”) hujjatlari seriyasi ko`rinishida chop etiladi. Dastlab Buyuk Britaniya AQAPni qabul qilmay, unga ekvivalent bo`lgan uchta mudofaa standarti - DEF STAN 05-21 / 05-24 / 05-29 larni afzal ko`rgan. Pirovard natijada AQAP standartlari DEF STAN standartlari bilan birlashtirilgan. Buyuk Britaniya Mudofaa

vazirligining haridlar bo`limi ularni DEF STANS hujjatlar seriyasi ko`rinishida nashr etgani tufayli, ular keyinchalik xususiy tashkilotlarda ham keng tarqaladi. Bu standartlardan AQAP (Sifatni ta`minlash borasidagia jamlanma materiallar) nomi bilan ma`lum bo`lgan NATO doirasida qo`llaniladigan standartlar seriyasiga asos sifatida ham qo`llanilgan. Sifat standartlariga zarurat nafaqat harbiy sohada, balki sanoatning boshqa tarmoqlari uchun xam zaruratga aylana boshladi. SHu tariqa BS 4891 va BS 5179 Britaniya standartlari vujudga kelib, ular amaliy jihatdan yo`riqnomaga o`xshash bo`lib, sifatning talablari sifatida qo`llash mumkin bo`lmagan. Keyinchalik uch qismli yanada takomillashtirilgan BS 5750 standarti ishlab chiqilgan. Yapon mahsulotlarining Yevropa mamlakatlarini egallashi sifatni ta`minlash tizimlaridan foydalanish bilan bog`liq faoliyatni kuchaytirib yubordi. Biroq, har bir mijoz sifat nazorati tizimiga o`zicha yondashgani sababli, umume`tirof etilgan standartlarni ishlab chiqishga zarurat tug`ildi. Buyuk Britaniyada 1979 yilda paydo bo`lgan BS 5750 shunday standart bo`lib hisoblanadi. Aynan shu standart keyinchalik ISO 9000 seriyali standartlarni yaratish uchun asos bo`ldi. SHunday qilib, bu davrda sifatni yaxshilash va ishlab chiqarish unumdorligining o`sishi o`rtasidagi avvalgi ziddiyat hal etildi. CHunki boshqaruvning yangicha g`oyalarini qo`llanishi bir vaqtning o`zida sifatni oshirish va ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish uchun imkon berdi. Sifatni boshqarishning majmuaviy tizimi Yuqorida ta`kidlab o`tilganidek, Deming, Djuran va Isikava g`oyalarini bosqichma-bosqich amalga oshirish bilan tabiiy resurslarga eng kambag`al bo`lgan, ikkinchi jahon urushidan qiyinchilik bilan chiqqan Yaponiya dunyoning eng boy mamlakatlaridan biriga aylandi. Agarda sifatni ta`minlash modeli metodologik nuqtai nazardan qaraladigan bo`lsa, ular tadqiqotlarini ierarxik sxema shaklida namoyon qilish mumkin (5.1- rasm).

TQM tarkibiga: sifatni ta`minlash, sifatni umumiy nazorati (sifatni boshqarish), sifat siyosati, sifatni rejalashtirish va sifatni oshirish elementlarini oladi. Sifat tizimi: sifatni rejalashtirish, boshqarish, ta`minlash va yaxshilashdan iborat. Sifatni rejalashtirish sifatga qo`yiladigan maqsad va talablarni aniqlash hamda sifat tizimi elementlariga qo`llash faoliyati hisoblanadi. Sifatni ta`minlash – sifat tizimi doirasidagi barcha rejalashtirilgan va tizimli amalga oshirilayotgan faoliyat turlarini o`z ichiga oladi. Bularga ob`ekt (mahsulot, jarayon yoki xizmat) iste`molchi talabini qondirishiga yetarlicha ishonchni tasdiqlash va hosil qilish zaruriyatidan kelib chiqadigan faoliyat turlari kiradi. Sifatni yaxshilash – bu samaradorlik va natijaviylikni oshirish maqsadida tashkilotlarda amalga oshirilayotgan tadbirlarni va tashkilot hamda iste`molchi foydasi uchun qilinayotgan tadbirlarni o`z ichiga oladi.

O`tgan asrning 70 yillarining oxiri va 80 yillarning boshlarida umum sifat nazoratidan umum sifat menejmenti (TQM) ga o`tila boshlangan. Bu ISO 9000 (1987 yil) standartining paydo bo`lishi bilan boshlangan. Bu hujjat uning metodologik asosini belgilaydi. Agar TQC – bu o`rnatilgan talablarni bajarish maqsadida sifatni boshqarish va nazorat qilishni talab qilgan bo`lsa, TQM – bu yana maqsadlar va talablarni boshqarishni ham o`z ichiga oladi. Standartlarning yangi versiyasini yaratuvchilar standartga global bozor va sifatni umumboshqarish (Total Quality Management-TQM) kontseptsiyasi talablariga javob beruvchi zamonaviy falsafani va sifat tizimini zamonaviy tushunishni kiritishga harakat qilishdi. Sifat bo`yicha mutaxassislarning fikricha, sifat tizimi standartlari korxonalarni umumiy boshqarish tizimining organik qismi hisoblanar ekan, shunga muvofiq TQMni korxonalarni zamonaviy boshqarish tizimining organik qismi sifatida qarash lozim. (Total Quality Management - TQM) Tashkilot rahbariyatining sifatni yaxshilashga qaratilgan faoliyati.

Kirish ma ` lumotlarini oluvchi va ularni chiqishda o ` zgartiruvchi har qanday faoliyatni jarayon sifatida ko ` rish mumkin . SHunday ekan , har bir tashkilotning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun ko ` p sonli o ` zaro aloqador , jarayonlarni aniqlash va ularni boshqarish zarur . Samarali boshqarish uchun tashkilotlar o ` zlarining bir nechta bo ` lishi mumkin bo ` lgan kirishlarini va chiqishlarini aniq belgilashlari lozim bo ` ladi . Ko`pincha bitta jarayonning chiqishi bevosita navbatdagi jarayonning kirishini namoyon etadi. Kengaytirilgan tashkilotlarni, tizimli identifikatsiyalash va jarayonlarni boshqarishni va shunday jarayonlar orasidagi o`zaro xatti-harakatlarni “jarayonga yondashuv sifatida” hisoblash mumkin. Model kirish ma`lumotlarini aniqlashda iste`molchilar muhim ahamiyat kasb etishlarini belgilab beradi. Tashkilotlar boshqa jarayonlar bilan o`zaro xatti- harakatga kirishda bir vaqtning o`zida moddiy va axborot mahsulotlarini yetkazib beruvchilar va iste`molchilar hisoblanadi. Ko`rib chiqilayotgan SMT modeli bir tomondan kirish ma`lumotlarini aniqlashda iste`molchilar sezilarli darajada muhim rol o`ynashlarini ko`rsatishadi. Boshqa tomondan iste`molchilarning qoniqqanligini monitoringi ular talablarining bajarilishini qabul qilish to`g`risidagi axborotlarni baholashni talab etadi. Umumsifat menejmenti (Total Quality Management - TQM) - Tashkilot rahbariyatining sifatni yaxshilashga qaratilgan faoliyati (ISO 8402:1994) “Umum sifatni boshqarish” kontseptsiyasini joriy etishdagi asosiy muammolar asosan personalni boshqarish sohasida ro`y beradi. Sifatni takomillashtirish bilan shug`ullanmoqchi bo`lgan har bir tashkilot kamida quyidagi to`rta to`siqqa uchraydi: 1. Personalning yangiliklarga qarshilik qilishiga; 2. Turli darajadagi menejerlarning mahsulot sifati bilan tashkilot faoliyati samaradorligi orasidagi o ` zaro bog ` liqlarni tushunishlaridagi cheklanishlar . 3. Sifatni takomillashtirishga yondashuvning bir martalik chora - tadbir yoki navbatdagi yangi turdagi kompaniya sifatida qaralishi .

4. Sifatni takomillashtirishga boshqarish sifatida emas balki statistik chora- tadbir sifatida qarash. Sifatni oshirish jarayonini joriy etish aksariyat hollarda korporativ madaniyatni tubdan o`zgartirishni talab etadi. Bunda asosiy e`tiborni o`rta bo`g`in menejerlariga, ularning malakalariga va TQM kontseptsiyasini qo`llab- quvvatlashlariga qaratish kerak. Aynan ushbu boshqaruv bo`g`ini xodimlariga oddiy xodimlarni mahsulot sifatini oshirishga jalb etishda, ular tafakkurida ushbu tizimning zarurligini shakllantirishda va mahsulot ishlab chiqarish jarayonini har tomonlama takomillashtirish, nazorat etish, bo`g`inlar orasida teskari aloqalar va xarajatlar samaradorligi bog`liq bo`ladi. Total Quality management (TQM) tamoyillari xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO)ning sifat menejmenti talablariga mos keladi. Sifatning aniq kontseptsiyalari tadbirlarining ichiga iste`molchilar talablari bilan birgalikda, korxona bilan qiziquvchi investorlar, hamkorlar va boshqa jamiyat a`zolarining talablari ham bosqichma-bosqich kiritiladi. Bu bilan parallel ravishda menejmentning umumiy kontseptsiyasiga alohida yondoshuv asosida integratsiyalashishga jiddiy tartibda qabul qilinadi. Ya`ni menejmentning umumiy kontseptsiyasini ham sifat menejmenti kontseptsiyalari bilan integratsiyalashuvini ta`minlashga alohida e`tibor qaratiladi. Bu bilan bog`liq holda, korxona ma`muriyatining jarayonga mo`ljallangan ta`siri oshadi. Ya`ni umumiy menejment kontseptsiyasining sifat menejmenti bilan birlashuvi korxona rahbariyatini mo`ljalini va mas`uliyatini oshiradi. Majmuaviy sifat (total quality TQ) – menejment tizimida insonlarga mo`ljallangan bo`lib, uning maqsadi – mahsulot va xizmat qiymatining doimiy ravishda pasaytirib borish natijasida iste`molchilar ehtiyojini qondirishni uzluksiz oshirib borishdir. TQ umumiy tizimli yondoshuv bo`lib, u yuqori darajadagi strategiyalarning ajralmas qismidir. TQ o`ziga barcha yuqori va quyi hamkorlarni, yetkazib beruvchilar va iste`molchilar tarmog`ini to`liqligicha egallagan holda, barcha bo`limlar funktsiyalarini qo`llab-quvvatlaydi. TQ tashkilot muvaffaqiyatiga uzluksiz

o`zgarishlarga moslashish va ularni o`rganish markazida turadi. Uning falsafiy asosida ilmiy metodlar turadi. TQ o`zida tizimlar, usullar va instrumentlarni jamlagan. TQ tizimi doimiy o`zgarishda bo`lgani bilan uning falsafasi o`zgarmaydi. TQ ning afzalligi individual harakatlar bilan birgalikda jamoa kuchiga tayanadi. TQM – bu boshqaruvning umumiy filosofiyasi, jami boshqaruv richaglari va uni amalga oshirish uslublaridir. TQM ning tarixan shakllanib borishi va uni korxonada miqdoriy baholashni vujudga kelishi natijasida Yevropada (European Foundation for Quality Management (EFQM)) Yevropa sifat menejmenti fondini vujudga kelishiga olib keldi. SHu bilan birga «Business Excellence» (“Biznesning afzalligi”) kabi ish faoliyatini takomillashtirish modellari paydo bo`ldi. Ular bugungi kunda korxonalar faoliyatiga TQM ning printsiplari, metodlari va erishilgan natijalarini tatbiq etishning tan olingan modellaridan biridir. TQM – yaponiyada sifat menejmenti mexanizmining markaziy g`oyalaridan biridir. Hammadan avval bunday tizim, mahsulot sifatini milliy taqqoslashlardan qochadi va mahsulotning sifat tavsiflarini pasaytirish natijasida ishlab chiqarish hajmini o`sishini rad etadi. Mantiqiy nuqtai nazardan TQM bir-birini inkor etuvchi namoyon bo`lganda sifat va samaradorlikni taqqoslashdan qochadi. Ya`ni u ham mahsulot sifatini ham samaradorligini ko`zlaydi. Agar mahsulot samaradorligiga sifatni pasaytirish natijasida erishilsa uni inkor etadi. Bu korxonaning haqiqiy strategiyasini va kelajakka bo`lgan ishonchini yanada oshiradi. SHu sababli ham g`arb mamlakatlari firmalari yo yuqori sifatni yoki minimal bozor narxlarini tanlab o`zaro raqobatga kirishadi. Ya`ni raqobat kurashida sifat va narx bo`yicha alohida mahsulotlar yoki firmalar bozorda raqobatlashadi. TQM ning asosiy kontseptsiyasi – bu korxonalarga sifat javobgarligini to`liq qayta taqsimlashdir. An`anaviy sifat javobgarligini taqsimlashda sifatni nazorat qiluvchi bo`limlar mahsulot sifatiga javob bergan, ishlab chiqarish tizimi esa mahsulot hajmiga javob

bergan va h.k. Ushbu usul bugungi kunda eskirib qoldi, uni amal qilishi ishlab chiqarish va sifat tizimi o`rtasidagi yirik farqni vujudga keltiradi. TQM esa mahsulot sifatiga chiziqli yondoshadi. Ya`ni unga oddiy ishchidan korxona rahbarigacha bo`lgan bo`g`in javob beradi. Bunda ishchi konveyrda mahsulot ishlab chiqish jarayonini nazorat qiladi. Agar deffekt yoki brakni sezib qolsa, konveyrni darhol to`xtatadi va bu holatni bartaraf etadi hamda bunga aybdor hodimni familiyasi korxona ishchilariga ko`rinadigan joyga, oshxonaga yoki tsexga ilib qo`yiladi. TQM da bunday psixologik yondoshuvning o`rni yetarli darajada yuqoridir. Bu holat AQSH da tashkil etilganidan so`ng ishlab chiqarish hajmi 15 foizdan 30 foizgacha ko`tarilgan. Ya`ni brak yoki deffekt vujudga kelganda uni bartaraf etish bilan bog` liq vaqt sarfining kamayishi to`g`ridan-to`g`ri mehnat unumdorligiga ta`sir qilgan. Mahsulot sifatini boshqarishning “DJIT” tizimi Mahsulot sifatini boshqarishning “DJIT” tizimi tashkillashning yangi shakli “just in time” bo` lib, u “muddatida ishlab chiqarish” ma`nosini anglatadi. Uning fundumental ma`nosi: “nol zapas, nol rad etish va nol deffekt”. DJIT ni kengroq tushunilsa, u o`zida ishlab chiqarishning har bir uchastkasiga o`z vaqtida, ular u yerda zarur bo` lganda kerakli detallarni yetkazib berish hisobiga material zaxiralarini kamaytirish texnolgiyasini aks ettiradi. Bu texnologiya “o`z vaqtida” deb ham nomlanadi. Bu yerda ortiqcha donishmandlik yo`q. Oddiy aytganda - bu ombordagi buyumlarni bo`shatish va hamkorlar hamda mol yetkazib beruvchilar tomonidan ideal ta`minotni amalga oshirish uchun kurash hisoblanadi. Masalan Toyota firmasida xomashyo va materiallar zaxirasi uzog`i yarim kun avval yoki 2-3 soat oldin omborga yetib keladi. Amerika avtomobil sanoatida esa ushbu ko`rsatkich bir oy yoki 35-40 kunni tashkil etadi. Ammo DJIT tizimiga o`tish oson ish emas. Bu tizim an`anaviy ishlab chiqarishni tashkil etish tizimini to`rtta qismiga: - material-texnik ta`minotni boshqarishga;

- ishlab chiqarish markazini strukturasiga; - “etkazuvchi-iste`molchi” munosabatlariga; - “ boshqaruv - bevosita ishlab chiqarish ” munosabatlariga alohida kuchli ta ` sir ko ` rsatadi . Oxir oqibatda DJIT tizimi ishlab chiqarishning har bir bosqichida , ya ` ni mahsulotni loyihalashdan boshlab , iste ` molchiga kafolatli xizmat ko ` rsatishgacha bo ` lgan davrda integratsiya va avtomatlashtirishga yo ` naltirilgan bo ` ladi . Buning harakterli tomonlari quyidagilardan iborat: - Ishlab chiqarish imkoniyatlarini hisobga olgan holda loyihalashtirish - Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish - Sifat nazoratini EHMdan foydalangan holda tashkil etish. DJIT bo`yicha mutaxassislar yuqorida keltirilgan talablarini to`liq bajarilmaganligi uchun uni ishlab chiqarishga tadbiq etmaydilar. CHunki bu tizimni tashkil etishdan olinadigan samaradorlik aniq bo` lishi lozim. Ombordagi zahiralar ustidan nazorat DJIT ishlab chiqarish usulining eng muhim nuqtalaridan biridir. Yirik seriyali ishlab chiqarish bilan mayda seriyali ishlab chiqarishni almashtirish orqali, qisqartirish va ishlab chiqarishni to`xtatib turadigan har qanday zaxiralarni tugatish bu uslubni tadbiq etishning birinchi qadami bo` lib hisoblanadi. Keyingi muhim qadam - omborda saqlanayotgan detallarni doimiy tartibda kamaytirib borish, yashirin muammolarni aniqlanishi va ombordagi ishlab chiqarish zahiralarini minimallashtirishga kirishish. Buni qanday amalga oshirish lozim? Bu menejerning qaroriga bog` liq. Bu holda u stanoklarni sozlashga sarflanadigan vaqtdan yo`qotishlarni qisqartirish, stanoklarni ishlashini tezlashtirish yoki jihozlarni o`zgartirishi lozim. DJIT tizimi kichik seriyali ishlab chiqarishni kuniga mahsulot assortimentini o`zgartirish natijasida rivojlanishiga imkon yaratadi. DJIT tizimining afzalligi ayniqsa kichik biznes korxonalarida ko`rinadi. Agar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish tizimini o`zgartirish zarur bo` lsa, uni kam harajatlar bilan amalga oshirish mumkin.

Mahsulot sifatini boshqarishda KSUKP tizimi. Mazkur tizim Sobiq ittifiqda o`tgan asrning 70 yillarida ishlab chiqilgan bo` lib uning asosida standartlashtirish yotgan. Unga ko`ra ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga davlat standartlari belgilangan va uni kompleks boshqarishga intilgan. KSUKP tizimini total quoliti menejmentdan farqi uni KSUKP davlat miqyosida belgilangan standartlarga asosan olib borilgan. Unda har bir mahsulotga belgalangan standart uni minimal va maksimal sifat chegaralarini birlashtirib yuborgan. TQMda esa mahsulot sifatiga minimal standart davlat tomonidan ishlab chiqilgani bilan, uni korxona miqyosida boshqarish imkoniyati mavjud bo`lgan. Bundan tashqari bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda standartlar mahsulotni insonlar hayotiga va ekologiyaga bezarar bo`lsa, ishlab chiqarishga ruxsat beriladi. Ularni sifatini esa iste`molchilar va raqobat hal etadi. KSUKP tizimida mahsulotning sifati markazlashtirilgan holda boshqariladi va uni o`zgartirish faqatgina davlat aralashuvi bilangina amalga oshiriladi.

Adabiyotlar: 1. Basovskiy L. Ye., Protas ь ev V. B. Upravlenie kachestvom: Uchebnik. – M.: INFRA – M, 2001. –212 s. 2. Ilenkova S.D. i dr. upravlenie kachestvom. –M.: izdatelskoe ob`edinenie «YuNITI», 1999. 3. ISO 9001 Razrabotka, vnedrenie, sertifikatsiya, uluchshenie sistem ы menedjmenta kachestva. Prakticheskoe rukovodstvo dlya spetsialistov po kachestvu. S-Peterburg. OOO “Izdatel ь stvo Forum Media”, avgust 2006 g. 4. Kanji J.K. An innovative approach to make ISO 9000 standards more effective // Total Quality Management. Vol.9. №1. 1998. pp. 67-78. 5. Lee-Peng Tan. ISO 9000: The answer for total quality management implementation? The Malaysian case. // Total Quality Management. Vol.12. №2. 2001. pp. 223-229 6. Mazur I.I. Upravlenie kachestvom: Ucheb. posob. - M.: Omega-L, 2005. - 400 s. 7. Mezher T., Ramadan H. The costs and benefits of getting ISO 9000 certification in the manufacturing sector in Saudi Arabia. Quality Assurance. №6 1999. pp. 107-122. 8. Peregudov V.L va boshq. Maxsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. T.: “Moliya”, 2002.

O'xshashlar

O'zbekistonda boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari

Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari

Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tizimi

Tovarlar sifatini baxolash va sifatni boshqarish sistemalari.

Menejment asoslarining rivojlanish bosqichlari