Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari R е ja: 1. «Ilmiy menejment» maktabining mohiyati va shakllanishi. 2. «Mumtoz (ma‘muriy) menejment» maktabining mohiyati va shakllanishi. 3. «Insoniy munosabatlar» maktabining mohiyati va shakllanishi. 4. «Miqdoriy, tizimli yoki zamonaviy menejment» maktabining mohiyati va shakllanishi. Tayanch so’z va iboralar: Ilmiy menejment maktabining shakllanishi, uning asoschilari. F.Teylor printsiplari, T.Emerson tamoyillari. Mumtoz menejment maktabining paydo bo’lishi. A.Fayol boshqarish tamoyillari. Insoniy munosabatlar maktabining mohiyati. X (iks) va U (igrik) nazariyasi. Zamonaviy menejment maktabining mohiyati.

1. «Ilmiy menejment» maktabining mohiyati va shakllanishi Xorijiy menejment monopol kapitalizm davrida vujudga kelgan. U shakllanishidan oldin boshqaruv mehnatining tarqalishi uning maxsus nazariy asosi yaratilishiga extiyoj o’sishi yuz berdi. Menejment nazariyasining asoschilari Teylor, Ford, Gilberd, Emerson, Fayol va boshqalardir. «Ilmiy menejment» maktabi XIX asrlarning oxiri va XX asrning boshlarida vujudga keldi. Bu maktabning asoschisi amerikalik muhandis va tadqiqotchi Fredrix Teylor (18o’6-191o’) hisoblanadi. Uning nazariyasi keyinchalik «Teylorizm» nomini olgan. F.Teylor ta‘limotining asosiy mazmuni yollanma ishchilar unumdorligini oshirishda ғ oyatda samarador va maqbul usullarni izlashdir. Uning printsiplariga binoan: - mehnatning xar jarayoni, uning ko’lami va ketma-ketligi aniq - puxta ixtisoslashtirilishi shart; - xar bir mehnat turi qatiy vaqt orali ғ ida taqsimlanishi lozim; - har bir mehnat jarayoni va xatto bir xarakat puxta ishlab chiqilgan qoidalarga bo’ysundirilgan bo’lishi kerak; - yuqoridan berilgan topshiriq va vazifalarni bajarishda doimiy talabchan nazorat bo’lishi lozim; - ishchilar iktidori, malakasi va qobiliyatiga qarab joy-joyiga qo’yilishi shart; - boshqaruvchi bilan boshqariluvchi ma‘suliyatini aniq belgilash va vazifalarni to’gri taqsimlash shart. F.Teylorning mehnatni samarali tashkil etish va boshqarishdagi bu bergan takliflari ishlab chiqarishga tadbiq etilganda mehnat unumdorligini 100% ga o’sishiga erishilgan. Ayniqsa uning qo’llagan xronometraj usuli diqqatga sazovordir. Teylorning zamondoshi va ishining davomchisi T. Emerson mehnatni ilmiy tashkil kilish bo’yicha yirik mutaxasis bo’lib, u boshqarish va mehnatni tashkil

qilishning kompleks sistemali tizimini ishlab chiqqan. Uning «Mehnat unumdorligining 12 printsipi» nomli asarida yoritilgan. T.Emerson (18o’3-1931) ilmiy boshqaruv printsipini mohiyatiga ko’ra quyidagi ketma-ketlikda bayon qilingan. 1. Anik qo’yilgan maqsad va ғoyalar. 2. Oqil soғlom fikr. 3. Jozibali, e‘tiborli maxsulot. 4. Intizom. 5. Xodimga nisbatan adolatli bo’lish. 6. Tezkor, ishonchli, to’liq, aniq va muntazam hisob-kitob. 7. Dispetcherlash. 8. Me‘yorlar va jadvallar. 9. Sharoit bilan ta‘minlash. 10. Operatsiyalarni me‘yorlash. 11. Standart yo’riqnomalarni tayyorlash. 12. Unumdorlikni raғbatlantirish . SHunday qilib, Teylor va uning izdoshi Gamilton Cherch (1866-1936), Genri Gant (1861-1919), Frenk Gilbert (1868-1924) va boshqalar boshqaruv nazariyasi rivojlanishning boshkaruv kontseptsiyasi vujudga kelgan XIX-XX asrlar chegarasida XX asrning 20-yillargacha davom etdi. Mumtoz (ma‘muriy) menejment maktabining mohiyati va shakllanishi «Mumtoz»chilar tashkilotga keng qamrovli kelajak nuqtai nazaridan yondashib, undagi umumiy xususiyatlar va qonunniyatlarni aniqlashga urinishgan. Maqsad – boshqarishning universal usullarini yaratish orqali muvoffaqiyatga erishish edi. Ular boshqarishning quyidagi ikki jihatiga e‘tiborini qaratishgan: - tashkilotning oqilona boshqaruv tizimini ishlab chiqish. Ular tashkilotning bo’linmalar yoki ishchi guruhlarga bo’lishni moliya, ishlab chiqarish va marketing boshqarishni takomillashtirishning muhim tomonlari deb hisoblangan;

- tashkilotning oqilona tarkibi va ishlovchilarning oqilona boshqarilishiga erishish. Shu maqsadda boshqarishda yakkaboshchilik bo’lishni va ishchi faqat bitta boshliqdan topshiriq olish va unga bo’ysunishi lozim degan ғ oyani ilgari surishgan. Anri Fayol boshqaruv fanining rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shgan frantsuz olimlaridandir. U Frantsiyadagi ko’mir qazib oluvchi yirik kompaniyani boshqargan. A.Fayol o’zining boy amaliy tajribasini «Umumiy va sanoat boshqaruvi» (1916) nomli kitobida umumlashtirgan. Uning ilgari surgan quyidagi boshqaruv ғ oyalari xozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Anri Fayol boshqarish tamoyillari: 1. Mehnat taqsimoti. 2. Vakolat va ma‘suliyat. 3. Intizom. 4. Yakkaboshlik. 5. Yo’nalishning (maqsad) bir xilligi. 6. Shaxsiy manfaatlarni umumiy manfaatga bo’ysunishi. 7. Xodimlarni taqdirlash. 8. Markazlashish. 9. Boshqaruvdagi ierorxiya. 10. Tartib. 11. Adolat. 12. Xodim uchun ish joyining doimiyligi. 13. Tashabbus. 14. Korporativ ruх. A.Fayol boshqarishni: kelajakni ko’ruvchi, faoliyatini takomilashtiruvchi, tashkilotni idora qiluvchi, faoliyat turlarini muvofiqlashtiruvchi qaror va buyruqlarning bajarilishini nazorat kiluvchi kuchli qurol deb ataydi. Bu fikrlar hozirgi kunda ham boshqarish fani asosida yotadi.

«Ilmiy menejmet» va «Mumtoz menejment» nomoyandalari mehnatni ilmiy tashkil qilish usullarini ishlab chiqishda va mehnatni texnokratik boshqarilishiga asos solishdi. Bu usulga ko’ra: - raxbarning xodimga bo’ladigan munosabatlari alohidalashtiriladi; - mexnatni raғbatlantirish qatiy normallashtirildi; - mehnatni rejalashtirish va nazorat qilish, qatiylashtirish; - mehnatni «jismonan majburlash» joriy qilish; - yollanma ishchidan «fikrsiz robot» sifatida foydalanish usuli qatiy o’rnatiladi. Ayniqsa bu usul G.Ford zavodlarida yuqori rivojlanishga erishdi. Uning boshqa izdoshlari ishlab chiqarishni uzluksiz – konveyr usulida tashkil etish orqali boshqarishni markazlashtirishga, mehnatni ilmiy tashkil etishga, unumdorligini oshirishga erishdilar. 3. «Insoniy munosabatlar» maktabining mohiyati va shakllanishi 1820-1830 yillari AQSH da ilmiy va mumtoz menejmentlarga muqobil xarakat sifatida «teylorizm»ga qandaydir darajada qarshi turuvchi yangi nazariya – «Insoniy munosabatlar» maktabi paydo bo’ldi. Bu maktabga amerikalik jamiyatshunos va ruhshunos E.Meyo (1880-1949) asos soldi. Bu maktab nuqtai nazaridan : - ishchi–bu fikrsiz robot emas, balki obro’-e‘tiborga, o’z-o’zini xurmat kilishga, o’z qadr-qimmatini xis etishga; - boshqa kishilar tomonidan ma‘qullashga, shaxsiy maqsadlar va manfaatlarga erishishga intilishda muayyan ijtimoiy ehtiyojlarga ega bo’lgan individdir. Ayni individlar kompaniya va firmalarning manbai ekanligidan kelib chiqib, insoniy munosabatlar maktabi boshqaruvining: - tashabbuskorlikdan; - ishchilar bilan hamkorlikdan; - kompaniyada «birdamlik ruhi» va «mushtaraklik tuyғusi»ni shakllantirishdan foydalanish hamda ularni raғbatlantirishga asoslangan tegishli usullarni ishlab chiqdi.

Bu maktabning yana bir namoyondasi Amerikalik olim D.Mak-Gregor (1906- 1964) inson xulk-atvorining ikki modeli, xodimning o’z mehnatiga ikki xil munosabatda bo’lishi mumkinligini inobatga olib X(iks) va U(igrik) nazariyasini yaratdi. X (iks) nazariyasiga ko’ra, namunaviy yollanma ishga-tabiatan yalqov bo’lgan kishi, shu sababli u topshirilgan ishdan bo’yin tovlashga urinadi, unda izzattalablik, ma‘suliyat sezish, faxm-farosat yetishmaydi. Bunday holda xodimni doimo majburlash, nazorat qilish, jazolash va jarima solish bilan qo’rqitib turish zarur. U (igrik) nazariyasi birinchisiga qarama qarshi: yollanma ishchilar tabiatan faol, ularga tashabbuskorlik va uddaburonlik, o’z zimmasiga ma‘suliyat olish solohiyati xosdir. Bunday holda menejerning vazifasi kishilar o’z maqsad va manfaatlariga ғ oyat maqbul tarzda erishadigan shart – sharoitni yaratishdan iborat bo’lgan. Bu nazariyaga muvofiq keluvchi ishchini ra ғ batlantirish va unga qulay muhit yaratib berishgina kifoya qiladi. Albatta, xar ikkala nazariya ham faqat nazariyadir. Amaliyotda ular sof ko’rinishda uchramaydi. Inson murakkab va ziddiyatli mavjudot. U o’zida ham birinchi, ham ikkinchi modellar sifatini mujassamlashtiradi. Boshqarishning yuksak san‘at ekanligi ham ana shu ikki jixatni uy ғ unlashtiradi. 4. «Miqdoriy, tizimli yoki zamonaviy» manejment maktabining mohiyati va shakllanishi XX asrning 60-80-yillarida ғ arbda zamonaviy menejment rivojlana boshladi. ғ arb nazariyotchilari boshqaruvning ijtimoiy tizimlar maktabini tashkil qilish maqsadida: - tizimli yondashuv asoslarini ishlab chiqishdi; - yaxlit tizim bilan uning qismlari munosabatlari masalalarini ko’rib chiqildi; - bir qancha o’zgaruvchi omillarning boshqaruvga ta‘sirini o’rganishdi. Umuman «Zamonaviy menejment» maktabining nomoyondalari Ch.Barnard, G.Saymon, P.Duruker, E.Deyl va boshqalar murakkab boshqaruv muammolarni

chukurroq tushunish maqsadida turli modellarni ishlab chiqish va qo’llash, shuningdek murakkab vaziyatlarning yechimi bo’yicha boshqaruv xodimlariga yordam beruvchi miqdoriy usullarni ishlab chiqishga erishishdi. Zamonaviy menejment maktabi nomoyondalari boshqarishga yondashuvining quyidagi turlarini ishlab chiqishdi: 1. Tizimli yondashuv –boshqaruv obektini yaxlit bir tizim deb qaralib, bunda uning ichki muhitiga (iqtisodiy, ilmiy-texnik, ijtimoiy-siyosiy), e‘tibor beriladi. 2. Vaziyatli yondashuv – yaxlitning qaysi bir qismini o’ta muhim degan savolga vaziyatli tahlil javob beradi. Bunda tashkilotning ichki tarkibidagi o’zgarishlar tashki muhitning ta‘siri bilan bo ғ lab o’rganiladi. Ammo turli darajadagi vaziyat turli darajadagi bilimni talab qiladi. 3. Funktsional yondashuv – boshqarish quyidagi funktsiyalarni bajaradi: rejalashtirish, tashkillashtirish, raxbarlik qilish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish va x.k. 4. Miqdorli yondashuv – miqdorli yondashuvdagi boshqarish jarayonida nafakat metematik; statistika, kibernetika, muhandislik fanlari bilan satsiologiya ruhshunoslik, tizimlar nazariyasi kabi fanlardan ham keng foydalaniladi.

O'xshashlar

Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi

Menejment asoslarining rivojlanish bosqichlari

O'zbekistonda boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari

Sifatni boshqarish nazariyasining rivojlanish bosqichlari

Menejment nazariyasining rivojlanishi. Menejmentga asosiy munosabatlar