Menejment nazariyasining rivojlanishi. Menejmentga asosiy munosabatlar - Iqtisodiyot - Referatlar

Menejment nazariyasining rivojlanishi. Menejmentga asosiy munosabatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.40625 KB

Ko'chirib olish

Menejment nazariyasining rivojlanishi. Menejmentga asosiy munosabatlar Reja: 1. Qadimgi amaliyot — yangi fan 2. Menejmentning fan sohasi sifatidagi evolyutsiyasi 3. Turli maktablarni ajratish asosidagi yondashuvlar 4. Axloq fanlarining rivojlanish maktabi 5. Operatsiyalar tadqiqoti va modellar 6. Menejment nazariyasi asoschilari

1. Qadimgi amaliyot — yangi fan Bu bob menejment tafakkuri evolyutsiyasining ta'rifini o'z ichiga Olgan: menejment tizimlangan ilm-fan va kasb-hunar sifatida shakllanishidan awal u qanday rivojlanganligini ko'rsatadigan. Oldimizda turgan eng muhim masalalardan biri — bu menejmentni samarali qilish uchun hech qanday universal usullar yoki qat'iy tamoyillar yo'qligini bilishdan iborat. Ammo, shunday yondashuvlar mavjudki, ular rahbarlarga tashkilot maqsadlarini samarali ravishda amalga oshirish ehtimolini orttirishga yordam beryapti. Keyinchalik bayon qilingan yondashuvlarning har biri bizning boshqaruv va tashkilotni tushunib yetishimizga sezilarli darajada hissa qo'shgan. Shunday qilib, bu bobni keyinchalik qator masalalarni ancha jiddiy va batafsil ravishda ko'rib chiqishning kirish qismi, shuningdek, boshqaruvga bo'lgan qarashlarning qisqacha tushunchasi deb hisoblash mumkin. Agar tashkilot muvaffaqiyatga erishmoqchi bo'lsa, menejment funksiyalari bajarilishi shart. Menejment amaliyoti tashkilotlarga o'xshash eski, bu uning haqiqatan ham qadimiyligini anglatadi. Sanasi eramizdan avvalgi uch minginchi yillarni ko'rsatuvchi loydan qilingan taxtachalarda qadimgi Shumerning savdo- sotiqqa oid bitimlari va qonunlari to'g'risida ma'lumotlar yozilgan, bu u yerda menejment amaliyotj mavjud bo'lganligining aniq isbotidir. Arxeologik qazilmalarga qarab bundan ham qadimiyroq tashkilotlar mavjud bo'lganligini, hatto qadimda insonlar tashkillangan guruhlar bo'lib yashaganligini bilsa bo'ladi. Ammo, qadimda menejmenti mavjud bo'lgan tashkilotlar mazkur kitobda yoritilganlardan katta farq qiladi. Menejment faoliyatning mustaqil sohasi sifatida faqatgina yigirmanchi asrda tan olingan. Keyinroq, biz qisman bo'lsa-da, buning sabablarini yoritishga harakat qilamiz. Hozir esa, tashkilotlarning rivojlanishi va ularni boshqarish tarixi haqida, ular qadimda qanday bo'lganliklarini ko'rsatish uchun qisqacha to'xtalib o'tamiz. Qadimda yirik tashkilotlarning vujudga kelishi ular menejment darajalarini ajrata olish mumkin bo'lgan rasmiy tuzilmaga ega bo'lganliklarini aniq ko'rsatadi. Bobil osma bog'lari, Machu Pikchu ink shahri va Misr piramidalari faqat muvofiqlashtirilgan, tashkillangan boshqarish natijasida paydo bo'lgan.

Iso tug'ilishidan ancha oldin yirik siyosiy tashkilotlar ham mavjud bo'lgan. Buyuk Iskandar davrida ular Makedoniya, Fors, keyinroq Rimdan Osiyo va Yevropagacha yoyilgan. Bu tashkilotlar rahbarlari — qirollar va generallar edi. Albatta, mavjud bo'lgan tashkilotlar faoliyatini ta'minlashga yordam bergan leytenantlar, g'alla omborlari asrovchilari, podachilar va ish nazoratchilari, hududlar gubernatorlari va g'aznachilar ham bo'lgan. Yillar o'tdi, ba'zi bir tashkilotlarni boshqarish ancha aniqlasha boshladi va murakkablashdi, tashkilotlarning o'zi esa, borgan sari kuchli va borgan sari barqaror bo'la boshladi. Bunga yuzlab yillar mavjud bo'lgan Rim imperiyasi yaxshi misol bo'ladi. General va ofitserlardan iborat aniq boshqaruv tuzilmasiga, armiyalarining diviziyalarga bo'linishiga, rejalashtirishga va intizomga ega bo'lgan Rim legionlari, yomon tashkillangan Yevropa mamlakatlari, O'rta Sharq davlatlari ustidan g'alabali yurish bilan o'tdi. Bosib olingan hududlar Rimga bo'ysingan generallar boshqaruviga berilgan, Rim bilan aloqani tezlashtirish uchun yo'llar qurilgan. Aloqa (biz buni keyinroq batafsil ko'rib chiqamiz) bu tashkilot muvaffaqiyatining eng muhim tarkibiy qismidir. Hozir ham ayrim joylarda ishlatilayotgan mashhur yo'llar imperator foydasiga soliq va to'lovlar yig'ishga yordam bergan. Undan ham muhimi, agar mahalliy aholi yoki mahalliy ma'muriyat rim boshqaruviga qarshi bosh ko'tarsa, yaxshi yo'llar mamlakat ichida joylashgan legionlarga chetda joylashgan provinsiyalar bilan tezda bog'lanishga irnkon bergan.

Zamonaviy menejment ko'rinishlarining deyarli hamma turlari, shakllarini ular bilan shug'ullangan qadimgi yirik tashkilotlarda ko'rishimiz mumkin, ammo, umuman ołganda, u vaqtdagi menejmentning xarakteri va tuzilmasi bugungidan farqlanadi. Masalan, rahbarlar va norahbarlar orasidagi mutanosiblik, o'rta bo'g'indagi rahbarlar kamroq bo'lgan. Oldingi tashkilotlar muhim qarorlarning deyarli barchasini o'zlari qabul qiladigan yuqori bo'g'indagi rahbarlarning kam sonli guruhlariga ega bo'lishiga intilganlar. Rahbarlik, ko'pincha, bir odam tomonidan amalga oshirilar edi, bu bir aktyor teatriga o'xshar edi. Agar menejmentning yuqori darajasidagi shaxs (bu, deyarli hamma vaqtda, erkak kishi bo i lgan) Yuliy Sezar yoki Adrian kabi yaxshi lider va hukmdor bo'lsa, unda hamma narsa birmuncha silliq o'tar edi. Hokimiyatga Neronga o'xshash noshud rahbar kelganda, hayot zim-ziyoga aylanishi mumkin edi. Eski va zamonaviy tashkilotlarni taqqoslash Eski tashkilot Zamonaviy tashkilot Yirik tashkilotlarning kam soni, gigant tashkilotlarning yo'qligi Favqulodda tijorat va notijorat qudratli tashkilotlarning ko'p sonliligi Rahbarlarning nisbatan ko' p bo'lmagan soni, o'rta bo'g'in rahbarlarining amalda yo'qligi ah arlarning, o'rta o'g'in ra barlarining ko'p sonliligi Boshqaruv ishi nomenejment faoliyatidan ko'pincha ajralmagan va bo')inmagan Menejment guruhlari aniq tavsiflangan. Menejment ishi nomenejment ishidan aniq idrok qilinadi va ajratiladi Tashkilotda rahbar lavozimini egallash ko'pincha Tashkilot uchun muhim qarorlarni qabul qilish qobiliyatiga ega 4

tu$lish huquqi bo'yicha yoki kuch ishlatish yo'li bilan amalga oshirilgan bo'lgan ko'p sonli kishilar Buyruq va intuitsiyaga e'tibor berish Jamoa ishiga va oqilonalikka e'tibor berish Tarixda bizning vaqtimizda boshqarilayotgan tashkilotlar kabi boshqarilgan tashkilotlar mavjud bo'lgan. Bunga Rim katolik cherkovi yorqin misol bo'ladi. Oddiy tuzilma: Papa, kardinal, arxiyepiskop, yepiskop va prixodskoy svyashennik. Bu xristianlik asoschilari tomonidan belgilab berilgan tuzilma hozirgi paytda ham muvaffaqiyatli ravishda ishlab turibdi va bugun paydo bo'lgan ko'p tashkilotlar tuzilmasiga qaraganda ancha «zamonaviydir». Balki bu ayrim amaliy tashkilotlar ham, butun xalqlar ham paydo bo'lib yo'q bo'layotgan bir paytda Rim katolik cherkovining ko'p asrlar davomida gullaganining muhim sababi bo'lsa kerak. Zamonaviy harbiy tashkilotlar ham ko'p tomonlama qadimgi Rim tashkilotlariga juda o'xshaydi. Ammo, qadimdagi boshqaruv va tashkilotlar zamonaviylaridan sezilarli darajada farq qiladi. Garchi tashkilotlar, dunyo qancha mavjud bo'lsa, deyarli shuncha mavjud bo'lsa- da, xali hech kim XX asrgacha tashkilotlarni qanday qilib tartibli ravishda boshqarish ustida o'ylab ko'rmaganga o'xshaydi. Insonlarni tashkilotlarni boshqarish emas, balki ulardan foydalanib, ko'proq mablag' orttirish, kuchli siyosiy hukmronlikka ega bo'lish qiziqtirgan. Hatto tashkilotni samarali boshqarishdan kelib chiqadigan pragmatik ko'rinishdagi manfaat ham menejment usullariga va vositalariga astoydil qiziqish uyg'ota olmagan. XX asr boshlarida Robert Ouen ko'p vaqtini boshqa insonlar yordamida tashkilot maqsadlariga erishish muammolariga bag'ishladi. U ishchilarga durust uy-joy berdi, ishchilarni ochiq-oydin va adolatli baholash tizimini ishlab chiqdi va vaxshi ishi uchun qo'shimcha ish haqi bilan moddiy rag'batlantirishni rivojlantirdi. O'z vaqti uchun nihoyatda zo'r bo'lgan UShbU novatorlik islohotlari rahbarlik roli va voqelikning inson idrokiga noyob ravishda shiddat bilan kirib kelishi bo'ldi. Insonlar «bu ajoyib ijtimoiy tajriba»ni o'z ko'zlari bilan ko'rish uchun uning Shotlandiyaning Nyu Lanark shahridagi fabrikasiga kelishar edi. Ämmo, fabrika g'oyat katta daromad keltirishiga qaramay, boshqa ishbilarmonlar Ouenning islohotlarida aqli rasolik ko'rishmagan. Bilishimizcha, ularning hech biri undan o'rnak olmagan. 5

Boshqarishga tizimlashtirilgan qarash Menejmentga birinchi qiziqish 191 1-yilda kuzatilgan. Xuddi o'sha paytda Frederik U. Teylor, an'anaviy ravishda, menejmentni ilm va tadqiqotning mustaqil sohasi deb tan olinishning boshlanishi deb hisoblangan «llmiy boshqaruvning tamoyillari» degan kitobini nashr etdi. Albatta, tashkilot maqsadlariga unumli ravishda erishish uchun uni tizimlashtirilgan hołda boshqarish tushunchasi darhol paydo bo'lrnagan. Bu konsepsiya uzoq muddat mobaynida, XIX asrning o'rtalaridan boshlab asrimizning 20-yillarigacha rivojlanib kelgan. Menejmentga dastlabki qiziqishning asosiy kuchi Angliyada boshlangan sanoat inqilobi bo'lgan. Ammo, menejmentning o'zi tashkilotning rivojlanishiga va muvaffaqiyatiga jiddiy hissa qo'shadi degan g'oya ilk bor Amerikada paydo bo'ldi. Bir necha omillar zamonaviy menejmentning vatani nega aynan Amerika bo'lganini tushunishga yordam beradi. Qo'shma Shtatlar XX asr boshlarida inson o'zining kelib chiqishi, millati bilan bog'liq bo'lgan qiyinchiliklarni o'zining omilkorligini namoyon qilib yengib chiqishini yaqqol namoyon etgan yagona mamlakat edi. O'z taqdirini yaxshilashga intilgan millionlab yevropaliklar XIX asrda Amerikaga ko'chib kelishdi, bu esa mehnatsevar insonlardan iborat bo'lgan g'ovat katta ish kuchi bozorini tashkil etdi. Qo'shma Shtatlar paydo bo'lganidan boshlab ta'lim olishni xohlagan barcha insonlar uchun ta 'lim g'oyasini jiddiy ravishda qo'llab kelgan. Ta'lim biznesda har xil rollarni, shu jumladan, menejmentni intellektuallik bilan bajarishga qobiliyatli insonlar sonining o'sishiga yordam berdi. Qurilishi XIX asr oxirida tugallangan transkontinental ternir yo'llar Amerikani dunyodagi eng yirik yagona bozorga aylantirdi. Qiziq, o'sha paytda biznesda davlat menejmenti deyarli mavjud emas edi. Aralashmaslik o'z biznesi rivojining boshlarida muvaffaqiyatga erishgan tadbirkorlarga monopolistlarga aylanishga imkon berar edi. Bu va boshqa ornillar yirik tarmoqlar, yirik korxonalarning tashkil topjshini tezlashtirdi. Bularning hammasi menejmentning rasmiyatchilik usullari ni talab qilardi. Menejmentning fan, ilmiy tadqiqot sohasi sifatida paydo bo'lishi va shakllanishi, qisman katta biznes ehtiyojlariga javob, qisman sanoat inqilobi davrida yaratilgan texnikaning afzalliklaridan foydalanishga urinish, qisman ishni bajarishning eng samarali usulKarini topish ishtiyoqida bo'lgan bir nechtagina qiziquvchan insonlarning yutug'i edi, 6

2. Menejmentning fan sohasi sifatidagi evolyutsiyasi Menejmentning ilmiy fan kabi rivoji birin-ketin oldinga qo'yilgan qator qadamlardan iborat bo'lmagan. To'g'risi, bu — ko'pincha birbiriga mos bo'lgan bir necha yondashuvlar edi. Menejrnent obyektIan• — bu texnika ham, insonlar ham edi. Demak, menejment nazariyasidagi muvaffaqiyatlar menejment bilan bog'liq bo'lgan matematika, muhandislik fanlari, psixologiya, sotsiologiya va antropologiya kabi boshqa sohalardagi muvaffaqiyatlarga bog'liq edi. Bu bilim sohalarining rivojlanishiga qarab, menejment sohasidagi tadqiqotchilar, nazariyachilar va amaliyotchilar tashkilotlarning rTlUvaffaqiyatiga ta'sir qilgan omillar to'g'risida ko'proq bilib borishgan. Mutaxassislarga bu ilmlar nega oldingi nazariyalar amaliyotdagi tekshiruvlarga bardosh bera olmaganligini tushunishga hamda menejmentga yangicha yondashuvlar topishga yordam bergan. Shu bilan bir paytda dunyo tez o'zgarishlar sahnasi bo'lib qolgan. Borgan sari ilmiy-texnik yangiliklar tez-tez va ma'noli bo'la bordi hamda hukumatlar biznesga o'z munosabatlarini qat'iyroq bildirishni boshladilar. Shu va boshqa omillar menejment tafakkuri vakillarini tashkilotga nisbatan tashqi aloqalar borligini chuqurroq aniqlashga majbur etdi. Shu maqsad uchun yangi yondashuvlar ishlab chiqildi. Menejmentga yondashuvlar. Hozirgi paytda menejment nazariyasi va amaliyoti rivojlanishiga jiddiy hissa qo'shgan to'rtta muhim yondashuv ma'lum. Vaqtga bog'liq davr 1885, 1920, 1930, 1940, 1950, 1960 yillar va hozirgi payt Menejmentda maktablar Ilmiy menejment yondashuvi Ma'muriy yondashuv Tartibli yondashuv Vaziyatli 7

yondashuv Insoniy munosabatlar nuqtai nazaridan yondashuv Axloq haqidagi fan nuqtai nazaridan yondashuv Miqdoriy usullar nuqtai nazaridan yondashuv Menejmentga jarayon kabi yondashuv Menejmentning fan sifatidagi evolyutsiyasi Menejmentda har Xil maktablarni ajratish nuqtai nazaridan vondashuv aslida to'rtta har Xil qarashlarni o'z ichiga oladi. Bu yerda menejment to'rt Xil nuqtai nazardan ko'rib chiqiladi. Bu ilmiy menejment, ma'muriy menejment, insoniy munosabatlar va axloq haqidagi fan hamda menejment ilmi yoki rniqdoriy usullar maktablaridir. Jarayon kabi yondashuv menejmentni o'zaro bog'liq bo'lgan menejment funksiyalarining uzluksiz qatori sifatida ko'rib chiqadi. Tartibli yondashuvda rahbarlar tashkilotni o'zgaruvchan tashqi muhit sharoitida har Xil maqsadlarga erishishga qaratilgan insonlar, tuzi]ma, masalalar va texnologiya kabi o'zaro bog'liq bo i lgan elementlar rnajmui sifatida ko'rib chiqishlari lozimligi ta'kidlanadi. Vaziyatli yondashuv menejmentning har Xil usullari yaroqIiligi vaziyat orqali aniqlanishiga e'tiborni jalb etadi. Tashkilotning o'zidagi kabi tashqi muhitda ham har Xil omillarning juda ham mo'lligi sababli tashkilotni boshqarishning yagona «eng yaxshi» usuli mavjud emas. Muayyan vaziyatda eng samarali usul ushbu vaziyatga ko'proq muvofiq bo'lgan usul hisoblanadi. 8

3. Turli maktablarni ajratish asosidagi yondashuvlar XX asrning birinchi yarmida to'rtta aniq farqlanadigan menejment tafakkuri maktablari o'z rivojini topdi. Xronologik tartibda ular quyidagicha sanab o'tilgan: ilmiy menejment maktabi, ma'muriy maktab, psixologiya va insoniy munosabatlar maktabi va menejment fani maktabi (yoki miqdoriy maktab). 11miy menejment maktabi l . Vazifani bajarishda yaxshiroq usullarni aniqlash uchun ilmiy tahlilning ishlatilishi. 2. Vazifalarni bajarishda eng yaxshi mos keladigan ishchilarni tanlab olish va ularning o'qishini ta'minlash. 3. Vazifalarni samarador bajarishga zarur resurslar bilan ishchilarni ta'minlash. 4. Unumdorlikni oshirish uchun moddiy rag'batlantirishni sistematik va to'g'ri ishlatish. 5. Rejalashtirishni va mulohaza qilishni ishning o'zidan ajratish. Menejmentning klassik maktabi l . Menejment tamoyillarini rivojlantirish. 2. Menejment funksiyalarini ta'riflash. 3. Butun tashkilotning boshqaruviga tizimlashgan yondashuv. Insoniy munosabatlar va axloq Îanlari maktabi l . Qoniqqanlik va unumdorlikni oshirish uchun shaxslararo munosabatlar menejmenti usullarini qo'llash. 2. Har bir ishchining o'z salohiyatiga muvofiq to'la-to'kis ishlatilishi mumkin bo'lgan tarzda insoniy axloq haqidagi fanlarning tashkilotni boshqarishga va shakllantirishga qo'llanilishi. Menejment fani maktabi 9

l . Modellarni ishlab chiqish va qo'llash tufayli menejmentning murakkab muomalalarini tushunishni chuqurlashtirish. 2. Murakkab vaziyatlarda qaror qabul qilayotgan rahbarlarga yordam sifatida rniqdoriy usullarni rivojlantirish. Shu yo'nalishlar har birining eng qat'iy ishongan tarafdorlari o'z vaqtida tashkilotning maqsadlariga eng samarali ravishda erishishga yo'l topdik deb o'ylaganlar. Keyinroq o'tkazilgan tadqiqotlar va maktablarning nazariy topilmalarini amaliyotda qo'llashga muvaffaqiyatsiz urinishlar menejment savollariga ko'pgina javoblar kamginagina vaziyatlarda qisman to'g'fi bo'lganligini isbotladi. Shunga qaramay, bu maktablardan har biri ushbu sohaga muhim va sezilarli hissasini qo'shdi. Shu maktablar doirasida vujudga kelgan aniq konsepsiyalar va usullardan, hattoki, eng progressiv zamonaviy tashkilotlar ham hozirgacha foydalanadi. Bizning maqsadimiz — menejment tafakkurining evolyutsion xarakterini baholashga yordam berish va ayrim usullar bir aniq vaziyatda muvaffaqiyatli bo'lsa, boshqa vaziyatda muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkinligini tushuntirish. Shuni tushunish kerak-ki, maktablar nazariya va amaliyot masalalarida kesishadi va bir tashkilot doirasida mana shu hamma munosabatlar elementlarini topish mumkin. Ilmiy menejment (1885—1920). Ilmiy menejment F.U. Teylor, Frenk va Liliya Gilbret hamda Genri Gantt ishlari bilan chambarchas bog'liq. Bu ilmiy menejment maktabining ijodkorlari kuzatish, o'lchashlar, mantiq va tahlil ishlatib ko'p tarmoqli operatsiyalarni mukammalashtirish mumkin deb hisoblashgan, shuningdek, ularni samarali bajarishga erishishga harakat qilganlar. Ilmiy menejmentning birinchi uslubiy davri — ish mazmunini tahlil qilish va uning asosiy komponentlarini aniqlashdir. Masalan, Teylor inson turli o'lchovli belkurakda qancha temir ruda yoki ko'mirni ko'tara olishini g'oyat sinchkovlik bilan o'lchagan. Gilbretlar esa mikroxronornetrni ixtiro qildi. Ular uni kinokamera bilan birga ishlatib, aniq operatsiyalarda qanday harakatlar bajarilishini va buning uchun qancha vaqt sarflanishini aniq bildilar. Olingan ma'lumotlarga asoslanib ular ortiqcha harakatlarni bartaraf qilish uchun ish operatsiyalarini o'zgartirgan va standart protseduralar va jihozlarni ishlatib ish 10

sarnaradorligini oshirishga intilgan. Masalan, Teylor shuni aniqladi-ki, agar ishchilar 21 funt (8,6 kg atrofida) sig'imli belkurak-kurakchalardan foydalansa, temir ruda va ko'mirning maksimal miqdori oshirilishi mumkin. Oldingi tizimga nisbatan bu fenomenal yutuqni berdi. Ilmiy menejment insoniy omilni e'tiborsiz qoldirmasdi. Ishlab chiqarish samaradorligini va ishlab chiqarish hajmini oshirishda ishchilarni qiziqtirish maqsadida rag'batlantirishdan muntazam ravishda foydalanish shu maktabning muhim hissasi bo'ldi. Shuningdek, ishlab chiqarishda qisqacha dam olishlar va muqarrar tanaffus]ar imkoniyati ham ko'zda tutilgan edi, shu sababli, belgilangan topshiriqlarni bajarishga ajratilgan vaqt miqdori realistik va adolatli belgilangan edi. Bu rahbariyatga ishlab chiqarishning bajarilishi mumkin bo'lgan me'yorlarni belgilashga imkoniyat bergan va kim belgilangan minimumdan oshgan bo'lsa, ularga qo'shimcha haq to'lanardi. Bu yondashuvda muhim element shuki, kim ko'p ishlab chiqarsa, O'Sha ko'p taqdirlanardi. Ilmiy rnenejmentga oid ishlar mualliflari ham o'zlari bajarayotgan ishlarga jismoniy va ma'naviy jihatdan mos keladigan insonlarni tanlashning muhimligini tan olardilar va ular, shuningdek, yo'qotishning ulkan ahamiyatini ta'kidlab o'tganlar. Ilmiy menejment, shuningdek, rejalashtirish va chuqur mulohaza qilish funksiyalarini ishlarni haqiqatan bajarishdan ajratishni himoya qilgan. Teylor va uning zamondoshlari menejment bo'yicha ish — bu aniq mutaxassislik va agar har bir ishchilar guruhi o'zi muvaffaqiyatli qiladigan narsaga e'tiborini mujassam etsa, unda tashkilot umuman yutuqqa erishishini tan olganlar. Bu yondashuv ishchilar o'z ishlarini o'zlari rejalashtiradigan eski tizimga keskin qarama-qarshi edi. Ilmiy menejment konsepsiyasi keskin burilish bosqichi bo'lib qoldi, shu tufayli menejment ilmiy tadqiqotlarning mustaqil sohasi kabi keng tan olindi. Birinchi bor omilkor rahbarlar va olimlar ilmfan va texnikada foydalaniladigan usullar va yondashuvlar tashkiIot maqsadlariga erishish amaliyotida ham samarali ishlatiiishi mumkinligini ko'rdilar. Menejmentda klassik yoki ma'muriy maktab (1920—1950). Ilmiy boshqaruv to'g'risida yozgan mualliflar o'z tadqiqotlarini asosan ishlab chiqarish menejmentiga bag'ishlaganlar. Ular menejment bo'yicha past darajada samaradorlikni oshirish ustida ishlashgan. Ma'muriy maktabning vujudga kelishi bilan mutaxassislar tashkiIot 11

boshqaruvini umuman mukammallashtirish uchun muntazam ravishda yondashuvlar ishlab chiqa boshlaganlar. Teylor va Gilbret o'z faoliyatlarini oddiy ishchidan boshlagan va bu, shubhasiz, ularning tashkilot bilan menejment to'g'risidagi tasavvurlariga ta'sir etgan edi. Ulardan farqli ravishda, ko'proq klassik maktab kabi tanish bo'lgan ma'muriy menejment maktabining mualliflari katta biznesda menejmentning oliy bo'g'ini rahbarlari sifatida bevosita ish tajribasiga ega edilar. ismi shu maktabning vujudga kelishi bilan bogliq bo'lgan va ba'zan menejmentning otasi deb atashadigan Anri Fayol ko'mir qazib oluvchi katta fransuz kompaniyasiga rahbarlik qilgan. Urvik Angliyada menejment masalalari bo'yicha maslahatchi bo'lgan. A K. Reyli bilan birgalikda ilmiy ishlarni yozgan Jeyms D. Muni Alfred P. Sloun boshchiligida «Jeneral Motors» kompaniyasida ishlagan. İlmiy menejment nazariyasini yaratuvchilar kabi klassik maktabning tarafdorlari ham menejmentning ijtimoiy jihatlari to'g'fisida unchalik tashvishlanmaganlar. Bundan tashqari, ularning ishlari ilmiy uslubiyotga asoslanmagan holda ma'lum darajada shaxsiy kuzatishlardan kelib chiqadi. «Klassiklar» tashkilotlarga porloq kelajak nuqtai nazaridan qarashga harakat qilardilar, shuningdek, ular tashkilotlarning umumiy tavsiflarini va qonuniyliklarini aniqlashga urinar edilar. Klassik maktabning maqsadi menejmentning universal tamoyillarini ishlab chiqishga, shu bilan birga, bu tamoyilarga ama] qilish tashkilotni shubhasiz muvaffaqiyatga olib keladi degan g'oyaga asoslangan edi. Bu tamoyillar ikkita asosiy jihatlarga to'xtalib o'tadi. Ularning biri tashkilot boshqaruvining oqilona tizimini ishlab chiqish edi. Biznesnjng asosiy tamoyillarini aniqlab, nazariyotchi «klassiklar» tashkilotni bo']inmalar va ishchi guruhlarga bo'lishning eng yaxshi usulini topishlariga ishonch hosil qilganlar. Bu funksiyalar an'anaviy bo'lib, moliya, ishlab chiqarish va marketing hisoblanar edi. Bu bilan menejmentning asosiy funksiyalarini aniqlash ham chambarChas bog'liqdir. Fayolning menejment nazariyasiga qo'shgan asosiy hissasi — u menejmentni üniversal protsess kabi ko'rib chiqdi, bu protsess rivojlantirish va tashkil qilish kabi bir nechta bir-biri bilan bog'langan funksiyalardan iborat edi. Klassik tamoyillarning ikkinchi kategoriyasi tashkilot tuzilmasining shakllanishiga va ishchilarni boshqarishga tegishli bo'lgan. Bunga misol bo'lib yakkaboshchilik tamoyili 12

xizmat qilishi mumkin, shunga muvofjq inson faqatgina bitta boshliq tomonidan buyruq olishi va faqatgina unga buysunishi kerak. Misolda Anri Fayolning menejment bo'yicha 14 ta tamoyillarining qisqacha bayoni keltirilgan, ulardan ko'plari, Fayol ularni birinchi bor ta'riflab bergan paytdan beri sodir bo'lgan o'zgarishlarga qaramay, hozirgacha foydalidir. Misol: Anri Fayolning menejment tamoyillari l 1. Mehnat taqsimoti. Ixtisoslashtirish, odatdagidek, tabiiy dir. Mehnat taqsimotining maqsadi shu tirishishda ishni ko'p hajmda va sifatliroq bajarishdir. Bunga e'tibor va kuchlar yo'naltirilgan maqsadlar soni qisqarishi hisobiga erishiladi. 2. Vakolat va javobgarlik. Vakolat bu buyruq berish huqu qi, javobgarlik esa uning qarama-qarshisining tuzuvchisidir. Qayerda vakolat berilsa, u yerda javobgarlik paydo bo'ladi. 3. Intizom. Intizom firma va uning ishchilari o'rtasida erishilgan bitimlarga bo'ysunish va hurmatni ko'zda tutadi. Intizomiy rasmiyatchilikni keltirib chiqaradigan firma va ishchilarni bog'lovchi bu bitimlarni o'rnatish industriya rahbarlarining eng muhim vazifalaridan biri bo'lib qolishi kerak. Intizom adolatli qo'llaniladigan sanksiyalarni ham ko'zda tutadi. 4. Yakkaboshchilik. Ishchi buyruqlarni faqat bevosita bir boshliqdan olishi kerak. 5. Yo'nalishning birligi. Bir maqsad doirasida amalda bo'lgan har bir guruh yagona reja bilan biríashgan bo'lishi va bir rahbarga ega bo'lishi kerak. 6. Shaxsiy manfaatlarning umumiylarga bo'ysunishi. Bir ishchining yoki ishchilar guruhining manfaatlari katta masshtabdagi kompaniya yoki tashkilotning manfaatlaridan ustun kelishi mumkin emas. 7. Xodimlarni mukofotlash. Ishchilarning vafodorligini va madadini ta'minlash uchun ular o'z xizmati uchun adolatli ish haqi olishlari kerak. 8. Markazlashtirish. Mehnat taqsimoti kabi markazlashtirish ham, odatdagidek, tabiiydir. Biroq, markazlashtirishning tegishli darajasi aniq sharoitga bog'liq holda o'zgaradi. Shuning uchůn markazlashtirish va markazlashtirilmaslik o b rtasida to•g'ri mutanosiblik 13

'Henri Fayol. General and Industrial Management (London: Pitman, 1949), pp. 20-41. bo'lishi to'g'risida savol tug'iladi. Bu eng yaxshi joiz natijalarni ta'minlaydigan meyorlarni aniqlash muammosidir. 9. Skalyar zanjir. Skalyar zanjir — bu rahbarlik lavozimlarida turgan shaxslar qatori. Bu zanjir eng yuqori lavozimdagi shaxsdan to past bo'g'in rahbarigacha cho'ziladi. 10. Tartib. Joy hamma narsa uchun va hamma narsa o'z o'rnida. 11. Adolatilik. Adolatilik — bu yaxshilik va haqqoniyatlikning birikuvidir. 12. Xodimlar uchun ish joyining barqarorligi. Kadrlarning qo'nimsizligi tashkilotning samaradorligini pasaytiradi. Ish joyiga yopishib Olgan o'rtacha rahbar, albatta, o'z ish joyiga yopishib Olmagan va tezda ishdan ketadigan mashhur, iste'dodli menejerdan afzaldir. 13. Tashabbus. Tashabbus reja ishlab chiqish va uni muvaffaqiyatli amalga oshirishni ta'minlashni anglatadi. Bu tashkilotga kuch va energiya beradi. 14. Korporativ ong. Ittifoq — bu kuch. Bu xodimlarning uyg'unligi natijasidir. Insoniy munosabatlar maktabi (1930—1950). Ilmiy menejment maktabi va klassik maktab psixologiya hali boshlang'ich holatda bo'lgan paytda vujudga kelgan. Ko'pchilik XX asrning boshida Freydning o'sha paytdagi yangi beixtiyorlik konsepsiyasini jiddiy ravishda gumon ostiga Olgan edi. Buning ustiga psixologiya bilan qiziqqanlar kamdan- kam menejment bilan qiziqardilar va o'sha paytda inson ongi to'grisida mavjud bo'lgan kamchilik bilimlar mehnat faoliyati muammolari bilan aslo bog'liq bo•lmagan edi Demak, garchi ilmiy menejment va klassik yondashuv mualliflari inson omilining mohiyatini tan olsalar-da, ularning baxslari adolatli to'lov, iqtisodiy rag'batlantirish va rasmiy íunksional munosabatlarni o'rnatish bilan chegaralanardi. Insoniy munosabatlar uchun harakat insoniy omilni tashkilot samaradorligining asosiy elementi sifatida to'la anglashga qodir bo'lmaslikka javoban tug'ildi. U klassik yondashuv kamchiliklariga reaksiya sifatida paydo bo'lgani sababli insoniy munosabatlar maktabi ba'zan neoklassik maktab deb ataladi. Insoniy munosabatLar uchun harakat. Menejmentda insoniy munosabatlar maktabini rivojlantirishda ikki olim — Meri Parker Follett va Elton Meyoni eng nufuzli insonlar deb aytish mumkin. Ayni miss Follett birinchi bo'lib menejmentni «boshqa shaxslar yordamida ish bajarilishini ta'minlash» sifatida aniqlab berdi. Xotornda 14

joylashgan «Vestern Elektrik» zavodida Elton Meyo tomonidan o'tkazilgan mashhur sinovlar menejment nazariyasida yangi yo'nalishlar ochdi. Meyo shuni aniqladi-ki, ilmiy menejment maktabining vakillari o'ylaganidek puxta ishlab chiqilgan ish operatsiyalari va yaxshi ish haqi har doim mehnat unumdorligining oshishiga Olib kelmagan. Insonlar o'rtasidagi muomalalar vaqtida paydo bo'ladigan kuchlar rahbarning sa'yi harakatlaridan ustun kelishi mumkin bo'lgan va tez-tez ustun kelgan ham. Ba'zan ishchilar rahbarning istagiga va moddiy rag'batlantirishga qaraganda ko'proq guruhlaridagi hamkasblarining taziyqlariga javob berardilar. Abraxam Maslou va boshqa psixologlar tomonidan keyinroq o'tkazilgan tadqiqotlar bu hodisaning sabablarini aniqlashga yordam berdi. Maslouning fikricha inson harakatining motivi, ilmiy menejrnent maktabining tarafdorlari va izdoshlari hisoblaganlaridek, asosan, iqtisodiy kuchlar emas, balki pul yordamida faqatgina qisman va bilvosita qoniqtirilishi mumkin bo'lgan turli ehtiyojlar bo'lgan. Shu xulosalarga asoslanib, psixologik maktab tadqiqotchilari, agar rahbariyat o'z ishchilariga katta g'amxo'rlik ko'rsatsa, unda ish samaradorligining o'sishiga Olib keladigan ishchilarning qoniqarlilik darajasi ham o'sishi kerak deb taxmin qilganlar. Ular bevosita boshliqlarning samaraliroq harakatlarini, ishchilarga beradigan masłahatlari va ularga ishda kengroq muloqotda bo'lish imkoniyatlarini o'z ichiga Olgan insoniy munosabatlarni boshqarish usullaridan foydalanishni tavsiya qilganlar. 4. Axloq fanlarining rivojlanish maktabi Psixologiya va sotsiologiya kabi fanlarning rivojlanishi va tad qiqot usullarining mukammallashishi Ikkinchi jahon urushidan so'ng ish joyidagi axloqni o'rganishni yuqori darajada va jiddiy ravishda ilmiylashtirdi. Ahloqiy bexivioristik yo'nalish rivojining keyingi davri eng yirik namoyandalari jchida Kris Ardiris, Lensis Laykert, Duglas Mak Gregor va Frederik Gersbergni birinchi navbatda eslatib o'tish mumkin. Bu va boshqa tadqiqotchilar ijtimoiy o'zaro ta'sirning, motivatsiyalarning, hokimiyat xarakteri va obro'sining, tashkiliy tuzilmalarning, tashkilotlardagi kommunikatsíyalarning, liderlikning, ish mazmuni o'zgarishining va ishchi hayoti sifatining turli jihatlarini o'rganishdi. Biz ularning ishlari bilan tegishli mavzularga bog'liq holda keyingi boblarda tanishib o'tamiz. 15

Axloq fanlari maktabi, eng awalo, shaxslararo munosabatlarni yo'lga qo'yishda mujassamlangan insoniy munosabatlar maktabidan sezilarli darajada uzoqlashdi. Yangicha yondashuv yuqori darajada ishchiga o'z imkoniyatlarini tashkilotlarni tashkil qilish va ularni boshqarishda axloq fanlari konsepsiyalarini qo'llash asosida anglashga yordam berishga intildi. Urnumiy qilib aytganda, bu maktabning asosiy maqsadi insoniy resurslarning samaradorligini oshirish hisobiga tashkilotning samaradorligini oshirish edi. Axloqiy yondashuv shunchalik mashhur bo'ldi-ki, 60-yillarda menejment sohasini butunlay qamrab oldi. Oldingi maktablar kabi bu yondashuv menejment muammolarini «yagona eng yaxshi usul» bilan hal qilishni himoya qildi. Uning bosh postulati shundan iborat bo'lgan-ki, axloq fanining to'g'ri ishlatilishi har doim ayrim ishchining kabi, butun tashkilotning ham ishi samaradorligini oshirishga yordam beradi. Biroq biz buni kitobning so'nggi qismida ko'ramiz, ish mazmunini o'zgartirish va ishchining korxona menejmentida ishtirok etishi kabi USUllar faqat ayrim ishchilar uchun va ayrim vaziyatlarda samarali bo'ladi. Shunday qilib, bixevioristik yondashuvning ko'pgina muhim ijobiy natijalariga qaramasdan, u ba'zan uning tarafdorlari o'rganib chiqqan vaziyatlardan Íarq gilgan vaziyatlarda asossiz bo'lib qolgan edi. Menejment fani yoki miqdoriy yondashuv (1950-yil lardan hozirgi vaqtgacha). Matematika, sistematika, muhandislik fanlarj va ular bilan bog'liq bo'lgan ilm sohalari menejment nazariyasiga jiddiy hissa qo'shgan. Ularning ta'sirini ishni tahlil qilishda Frederik U. Teylor tomonidan ilmiy usulning qo'llanishida kuzatish mumkin. Biroq, Ikkinchi jahon urushigacha menejmentda miqdoriy usullar yetarli darajada qo'llanilmagan. Inglizlar nemis- larning havo hujumlari vaqtida yo'q qilinishiga yo'l qo'ymaslik uchun o'zlarining cheklangan miqdordagi jangovar qiruvchi samolyotlari va havo hujumiga qarshi mudofaa vositalaridan samarali ravishda foydalanish usulini qidirib topishlari kerak edi. Keyinchalik, ittifoqchilar desantini Yevropaga tushirishni ta'minlash bo'yicha harbiylar yetkazib berishning samaradorligini maksimallashtirish usulini qidirishga to'g'ri keldi. Operatsiyalar tadqiqoti umumiy nomi ostida guruhlangan miqdoriy usullar shu muammoni va suvosti kemalari urushi hamda yapon portlarini minalash kabi muammolarni yechish uchun qo'llanilgan edi. 16

5. Operatsiyalar tadqiqoti va modellar O'zining mohiyati bo'yicha, operatsiyalar tadqiqoti — bu ilmiy tadqiqot usullarini tashkilotning operatsiyalar bo'yicha muammolariga qo'llashdir. Muammo qo'yilgandan so'ng, operatsiyalar tadqiqoti bo s yicha mutaxassislar guruhi vaziyat modelini ishlab chiqadi. Model — bu voqelikni ko'rsatish shaklidir. Odatda, model voqelikni soddalashtiradi yoki uni abstrakt ravishda ko'rsatadi. Modellar murakkab voqelikni tushinishni osonlashtiradi. Masalan, yo'l kartasi joylarda fazoviy o'zaro nisbatlarni tushunishni yengillashtiradi. Bu modelsiz kerakli joyga yetib borish ancha qiyin bo'lar edi. Sinov va xatolar usuliga tayanishga to'g'ri kelardi. Xuddi shunday operatsiyalar tadqiqotida ishlab chiqilgan modellar ham ko'rib chiqiladigan o'zgaruvchilar sonini boshqarishni imkoni bo'lgan miqdorgacha qisqartirib, murakkab muammolarni soddalashtiradi. Modelni ishlab chiqqandan keyin o'zgaruvchilarga miqdoriy qiymatlar beriladi. Bu har bir o'zgaruvchini va ular orasidagi nisbatni obyektiv holatda taqqoslashga va ta'riflashga imkon beradi. Menejment fanining muhim tavsifi — bu og'zaki mulohazalar va ta'rifiy tahlillarni modellar va sonli qiymatlar bilan o'zgartirishdir. Ehtimol, miqdoriy usullarning menejmentda qo'llanishiga kompyuterlarning rivojlanishi eng kuchli turtki bo'ldi. Kompyuter operatsiyalar tadqiqotchilariga voqelikka juda ham yaqinlashadigan va juda aniq bo'lgan yanada murakkablashib boradigan matematik modellarni yaratishga imkon berdi. Miqdoriy yondashuvning ta'siri. Menejment fanining yoki miqdoriy yondashuvning ta'siri bixevioristik yondashuv ta'siridan ancha kamroq edi, chunki, qisman, rahbarlarning ko'pchiligi har kuni operatsiyalar tadqiqoti predmeti bo'lgan rnuammolarga qaraganda inson axloqi va insoniy munosabatlar muammolariga ko'proq duch keladi. Bundan tashqari, 60-yillargacha ozgina rahbarlarning murakkab miqdoriy usullarni tushunish va ularni qo'llash uchun yetarli ta'limi bo'lgan. Ammo, hozirgi vaqtda bu vaziyat tez o'zgaryapti, chunki ko'pdan-ko'p biznes maktablari migdoriy usullar va kompyuterlarni qo'llash kurslarini taklif etishyapti. 6. Menejment nazariyasi asoschilari Menejment nazariyasining asoschilari Teylor, Ford, Gilbert, Emerson, Fayol va boshqalardir. Menejment nazariyasining tarixan dastlabki yo'nalishi «klassik» (an'anaviy) 17

maktab nomini Olgan. Bu maktabning vujudga kelishida amerikalik muhandis va tadqiqotchi Frederik Teylorning xizmati katta. Teylor xizmat pog ł onasining barcha darajalarini AQShdagi Bestlegemdagi yirik metallurgiya korxonasining kichik xizmatchisidan boshqaruvchisigacha bo'lgan lavpzimlarni egallagan. U birinchilar qatorida ishlab chiqarishning ayrim jarayonlarini tashkil etish hamda butun korxonani boshqarishga ilmiy yondoshishni qo'lladi. Uning «Korxonani ilmiy boshqarish asoslari», (Menejmentni ilmiy tashkil etishning tamoyil va usullari» «Sanoat korxonalarini ma'muriy-texnikaviy tashkil etish» kabi mashhur asarlari xorijda chop etilgan ishlab chiqarishni boshqarishni ilmiy tashkil etish bo'yicha adabiyotlarning katta to'plamiga asos soldi. Teylor mehnat jarayonlarini maxsus funksional boshqarish zarurligini asoslab berdi, jismoniy mehnat bilan bir qatorda ishlab chiqarishni tashkil etishni tarkibiy unsurlarga ajratib ko'rsatishga harakat qilgan hołda ishlangan sxemada o'lda-jo'lda, pala-partish ishla'sh mumkin emasligi, har bir narsa oldindan qilingan, ishning barcha shartlari va usullari oldida aniq, belgilangan bo'lishi aks ettirilgan. Teylor kishi aql-zakovatiga katta e'tibor bergan. Masalan, u korxona ustasi quyidagi to'qqiz sifatga ega bo'lishi kerakligini ta'kidlagan: l . Aql-zakovatga. 2. Ma'lum ma'lumotga. 3. Ish tajribasiga. 4. Odobga. 5. G'ayratga. 6. Ziyraklikka. 7. Haloilikka. 8. To'g'ri fikr yuritishga. 9. Yaxshi salomatlikka. Shu bilan birga Teylor bu sifatlarning barchasiga ega bo'lgan kishini topish juda mushkul ekanligini aytgan. Ko'pchilik faqat uchta sifatga ega bo'ladi — ular oddiy ish haqi to'lanadigan ishga olinishi mumkin. Bu sifatlarning to'rttasiga ega bo'lgan kishi nisbatan ko'p haq to'lanadigan ishga olinishi kerak. Beshta sifatni o'zida jam etgan kishini topish ancha mushkul, olti, yetti, sakkiz sifatga ega kishini topib bo'lmaydi. Agar yuqorida sanab o'tilgan to'qqiz sifatga ega bo'lgan kishi topilsa, uni usta lavozimiga emas, boshqaruvchi lavozimiga qabul qilish lozim. Teylor, ayniqsa, ish joylarini tashkil etish, 18

ishlashning maqbul usullarini tanlash, aniq vazifalarni belgilash, kishilarni to'g s ri tanlash va ishga qo'yishga alohida ahamiyat berardi. U tomonidan ishlab chiqarishni boshqarish bo'yicha qator tavsiyalar ishlangan. Masalan, u menejment bo'yicha faoliyatning 8 ta vazifasini ajratib ko'rsatgan l . Ishlarni bajarish va taqsimlash tartibi. 2. Chizmalar va qo'llanmalarni tuzish. 3. Vaqtni me'yorlash va mehnatga haq to'lash. 4. Intizomga rioya qilish. 5. Ish usłublarini belgilash. 6. Uskunalar ish tartibiga rioya qilish. 7. Uskunalarni ta'mirlash va saqlash. 8. Sifatni nazorat qilish. Teylorning funksional menejment tizimi hozirgi davrda sanoatda qo'llanmasa-da, menejment jarayonini funksional taqsimlash g'oyasidan menejmentning tartibli (lineyniy) tizimidan ham foydalaniladi. Teylor ma'muriyat va ta'minlovchi ijtimoiy jihatlarni hisobga olishi muhimligini ta'kidlab, bu ishlab chiqarishni tashkil etish va menejmentning muhim tamoyillaridan biri ekanligini aytgan. U ijtimoiy demagogiya usullarini inkor etmay, ulardan foydalanishni tavsiya qilgan. U ishchilar va tadbirkorlar o'rtasida «sinfiy hamji-hatlik»ni ta'minlash, ular o'rtasida munozaraga yo'l qo'ymaslik zaruriyatiga tayangan va uni menejmentning eng muhim vazifalaridan biri deb hisoblagan. Teylorning fikriga ko'ra, bunday vazifani faqat ilmiy jihatdan tashkil etilgan menejment tizimi — menejment nazariyasigina hal etishi mumkin. Teylorizm ilmiy menejment harakatini boshlab berdi. Bu harakat AQShni qamrab olib, boshqa kapitalistik mamlakatlarga harn yoyildi. Teylor tizimi ilmiy menejmentning rivojlanishi uchun asos bo'lib xizmat qildi. Iqtisodiyotni boshqarish sohasining yana bir yirik nazariyotchisi Garrington Emerson (1853—1931) edi. U «Unumdorlikning o'n ikki tamoyili» asarini yozib, bu asarda birinchi bo'lib inson faoliyatini maqbullashtirishga qarashlar tizimini bayon qilib berdi. Emerson quyidagi tamoyillarga asoslangan maksimal mehnat unumdorligiga erishish usulini ishlab chiqdi. I Aniq belgilangan g'oya va maqsadlar. 19

2. Aqli rasolik. 3. Asosli maslahat. 4. Qat'iy intizom. 5. Xodimlarga nisbatan adolatli munosabat. 6. Markazlashtirish. 7. Tezkor, ishonchli, to'liq, aniq va doimiy hisob. 8. Me'yor va tartib. 9. Sharoitni normallashtirish. 10. Operatsiyalarni me'yorlash. I l . Yozma standart qo'llanmalar. 12. Unumdorlik uchun rag'batlantirish. O'z xulosalariga qo'shimcha qilib menejment uslubini bayon qiljsh bilan muallif klassik konsepsiyaga salmoqli hissa qo'shdi. Sanoat korxonalarini tashkil etish va menejment masalalarini o'rgangan yana bir amerikalik iqtisodchi Gamilton Cherch (1866— 1936) o'z diqqat e'tiborini menejmentning umumiy nazariy tamoyillariga qaratdi. Amerikalik boshqa nazariyotchilardan farqli G.Cherch 20

tayyor qonun-qoidalarni tavsiya qilmagan. U barcha sanoat korxonalarini boshqarishning umumiy nazariy tamoyillarini belgilab, menejmentning umumiy vazifalari bilan uni tashkil etish tamoyillarini ko'rsatib berdi. O'zining «lshlab chiqarishni boshqarish asoslari» kitobida menejment vazifalarining quyidagi tasnifini bayon qilib bergan: loyihalashtirish, uskuna bilan ta'minlash, buyuruvchilik, hisob va amalga oshirish. G.Cherch kitobining ayrim nazariy qoidalari hozirgi davrda ham ilmiy va amaliy qimmatga egadir. Ilmiy menejmentning rivojlanishiga hisob va rejalashtirishning chizma usulini ishlab chiqqan Genri Gant (1861—1919) va ishini maqbullashtirish uchun standart harakatlarni qo'llab ayrim ishlarni bajarish usullarini taklif etgan Frenk Gilbert (1868—1924) salmoqli hissa qo'shgan. Shuningdek, menejment nazariyasiga fransuz muhandisi Anri Fayol muhim hissa qo'shgan, u menejment vazifalarini, maqbullashtirish — oldindan ko'ra olish, tashkil etish, buyurish, kelishuv, nazorat qilishga tenglashtirgan. 1916- yilda uning «Umumiy va sanoat boshqaruvi», 1924-yilda «Mehnatni ilmiy tashkil etish» va «ljobiy menejment» asarlari chop etildi. Genri Ford ishlab chiqarish korxonalarini boshqarishning tashkiliy- texnikaviy tamoyillarini yaratgan. Fordizm faqat menejment texnikasi va tashkil etish rivojlanishida emas, balki mehnat unumdorligi o'sishida ham yangi bosqich bo'ldi. Ford ham Teylor singari kam xarajat bilan yuqori mehnat unumdorligiga erishishni maqsad qilib qo'ygan bo'lsa-da, unga boshqa yo'l bilan erishishga harakat qildi. Teylor inson mehnatini tashkil etishga alohida e'tibor bergan bo'lsa, Ford texnika, texnologiya, ishlab chiqarishni takomillashtirishga e'tibor bergan. Shunday qilib, Teylor va uning izdoshlari burjua boshqaruv nazariyasi rivojlanishining menejment konsepsiyasi vujudga kelgan XIX—XX asrlar chegarasidan XX asrning 20-yillarigacha davom etgan davrni qamrab Olgan birinchi bosqichi namoyandalaridir. XX asrning 20-yillaridan menejment rivojlanishining yirik kapi talistik ishlab chiqarish ehtiyojlariga asoslangan yangi bosqichi boshlandi. Nazariyotchilar 21

Teylorizmni nisbatan moslashuvchan tizim bilan almashtirishga harakat qildilar. Ular menejmentning sotsiologik va psixologik jihatlariga e'tibor berib, ularni ilrniy menejment tarkibiga kiritdilar. «Klassik» maktabga xos bo'lgan inson omilini hisobga olmaslik, kishilar faoliyati sabablariga soddalashtirish nuqtai nazaridan yondashish amerika menejment nazariyasida yangi yo'nalish — son munosabatlari» maktabi vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Bu yo'nalishning asoschilari — amerikaliklar E. Meyo, F. Rotlisberger, Dj. Lizli va boshqalardir. Garvard universiteti professori E. Meyo «inson munosabatlari» nazariyasini ilgari surdi. Uning g'oyalari mohiyati shunda-ki, mehnat iarayonida psixologik va ijtimoiy omillar yetakchi ahamiyatga ega. Shu sababli, Meyoning fikriga ko'ra, ishlab chiqarish va menejmentning barcha muarnmolariga inson munosabatlari nuqtai nazaridan qarash lozim. Bu nazariya insonning ma'lum ijtimoiy va psixologik ehtiyojlarini qondirish yo'li bilan uni yanada unumli mehnat qilishga rag'batlantirishi mumkin degan g'oyaga asoslangan. Bu maktabning yana bir namoyandasi D. Mak Gregorning menejmentni tashkil etishga 2 xil yondashuvi mavjud: - majburlash va rag'batlantirish usullari; tashabbuskorlik va mustaqillikni iloji boricha namoyon qilish uchun sharoit yaratish. Bu nazariyaning asosiy jihati shunda-ki, «inson munosabatlari» maktabi vakillari ijtimoiy muammolarni butun jamiyat miqyosida emas, balki alohida korxona miqvosida hal etadilar. Mehnatkashlar ijtimoiy ahvoliga majmuiy ravishda hal etilishi lozim bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammo sifatida emas, balki kishilarning guruhiy munosabatlari sifatida qaralgan. «Emperik» (pragmatik) maktab menejment zarurligini umuman inkor etib, ochiq emperizmni targ'ib qiladi. U menejmentning maqsadi rahbarlik qilish bo'yicha ijobiy tajriba va aniq xatolarni o'rganishdan iborat, deb ta'kidlaydi. Bu maktab vakillari kamroq nazariy maslahatlar berib, ko'proq aniq vaziyatlarni tahlil etish bilan shug'ullanish kerak deydilar. Albatta, tajriba o'rganish juda muhim. 22

Lekin faqat amaliyotga asoslanib menejmentni shakllantirish mumkin emas. «Emperik» maktabning eng yorqin namoyandalari — T. Draker, R. Devis, L. Nyuman, D. Miller va boshqalardir. Yuqorida sanab o'tgan xorijiy menejment maktablarining eng asosiy kamchiligi har tomonlama chuqur o'rganilmaganligidif. Bu yangi yo'nalish — «ijtimoiy tizimlar» maktabi vujudga kelishiga turtki bo'ldi. Uning eng taniqli namoyandalari D. March, G. Saymon, A. Etsioni va boshqalardir. «ljtimoiy tizimlar» maktabi «inson munosabatlari» maktabi xulosalariga asoslanib, korxonaga o i zaro bog'liq va o'zaro ta'sir ko'rsatuvchi omillar majmuidan iborat majmuiy tizim sifatida qarab, insonni bu omillarning biri deb hisoblaydi. Sotsiologlarning katta guruhi sanoat sotsiologiyasi sohasida tadqiqot olib boradilar. «ljtimoiy tizim» maktabi o'zidan awa]gi maktablarga nisbatan keng ko'lamdagi muammolarni hal etishga, menejment nazariyasini yaxlit holga keltirishga intiladi. Lekin menejment nazariyasini tuzishga intilish uni hozirgi kapitalistik dunyo sharoitidan uzoqlashib ketishiga va natijada uning unchalik keng yoyilmasligiga olib keldi. Agar «klassik» maktab namoyandalari nizolarni moddiy rag'batlantirish yoki jihozlash yo'li bilan, «inson munosabatlari» maktabi ishlab chiqarish jarayonini adolatli qilish yo'li bilan hal etishni taklif qilgan bo'lsalar, «ijtimoiy tizimlar» maktabi tashkilotda nizolarning mavjud bo'lishi uning tabiatidan kelib chiquvchi holat deb hisoblab, asosiy vazifa nizolar va ularning oqibatini yumshatishdan iborat deb ta'kidlaydilar. 50-yillarning boshida menejment nazariyasi rivojlanishiga «yangi» maktab katta ta'sir ko'rsatdi. U menejmentga aniq fanlar uslub va usul)ari — qarorlar qabul qilishni matematik modellashtirish, matematik mantiq, dasturlash, iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish usullarini joriy qilish bilan ajralib turadi. «Yangi» maktabning eng yorqin namoyandalari — R. Akkof, L. Kleyn, V. Lyus va boshqalardir. Bu maktabning shakllanishi kibernetika va jarayonlarni o'rganíshning rivojlaníshi bilan bog'liqdir. Jarayonlarni o'rganish zaxiralar, resurslar taqsimoti, eskirgan uskunalarni almashtirish, maqbul ravishda 23

rejalashtirishni boshqarishni matematik modellashtirish bilan bog'liqdir. Keyinchalik «yangi» maktab tarkibida mustaqil fan — menejment qarorlarini qabul qilish nazariyasi shakllandi. Xorijiy menejment rivojlanishining qisqa tavsifi menejmentni takomillashtirish yangi usullari va shakllarini izlash uzluksiz davom etganligidan da'lolat beradi. «Yangi» maktab — bu «ijtimoiy tizimlar» maktabining mantiqiy davomidir. Rossiyada menejment fani XX asrning 20-yillaridan boshlab shakllana boshladi. Bu davrda mehnat va menejment muammolariga bag'ishlangan o'nlab jurnallar, jumladan, (Boshqaruvni tashkil etish», «Mehnatni tashkil etish», «Boshqaruv texnikasi», «Xo'jalik va boshqaruv» kabi oynomalar nashr qilindi, xorijiy ishlab chiqarishni tashkil etish va menejment bo'yicha mutaxassislarning asarlari rus tiliga tarjima qilindi. 1921-yilda Markaziy mehnat instituti tashkil etildi. Menejment nazariyasi va amaliyotiga katta hissa qo'shgan taniqli olim — Aleksey Kapitanovich Gastev (1882—1941) edi. Uning «Qanday ishlamoq kerak?», «Mehnatni me'yorlash va tashkil etish», «Mehnat qo'llanmalari», «Madaniyat qo'zg'oloni», «lshlab chiqarishni MMI usullari bilan tartibga solish» kitoblari nashr etildi. A K. Gastev rahbarligi ostida MMIda mehnatni tashkil etishning yangi usullarini o'rganish, loyihalash va joriy qilish, turli mutaxassislikka ega ishchilarni o'qitish va malakasini oshirishning maqbul tizimini yaratish bo'yicha salmoqli ishlar amalga oshirildi. A K. Gastev asarlari juda katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega, u tomonidan ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar hozirgi davrda ham dolzarbdir. Mehnatni ilmiy tashkil etish va menejment fanining yana bir tashabbuskori — Platon Mixaylovich Korjensev (1881—1940). P.M. Kerjensev 1923—1924-yillar davomida Butun Ittifoq mehnatni tashkil etish Kengashi prezidiumi a'zosi bo'lgan va «Pravda» gazetasida ishlagan. Bu yillar davomida u «Mehnatni ilmiy tashkil etish», «Tashkil etish tamoyillari», «Vaqt uchun kurash», «O'zingni o'zing tashkil et» singari asarlarini yozdi. P.M. Korjensev tomonidan tavsiya etilgan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni 24

standartlash, mehnat sharoiti, moddiy vositalardan to'g'ri foydalanish haqidagi takliflar juda dolzarb edi. Mehnatni tashkil etish va menejment nazariyasiga bu muammo bo'yicha tadqiqot Olib borgan P.A. Popov, O.A. Ermanskiy va boshqalar ham salmoqli hissa qo'shganlar. Davlat va iqtisodiyotni boshqaruv nazariyasining ayrim jihatlari sharqning iqtisodiy g'oya rivojlanishiga hissa qo'shgan yirik alloma va davlat arboblari — Farobiy, Ibn Sino (IX—X asr), Hos Hojib (XI-XII asr), Amir Temur, Ibn Xoldun (XIII-XIV asr), Bobur, Alisher Navoiy asarlarida yoritilgan. 25

Xulosa Menejment ilmining asoschilari F. Teylor, G, Emerson, G. Cherch va boshqalar bo'lganlar. Menejment nazariyasining asosiy ilmiy maktablaridan: «klassik boshqaruv maktabi», «inson munosabatlari maktabi», «ijtimoiy tizim maktabi», «yangi boshqaruv maktablari» hisoblanadi. O'zbekistonda menejment tizimi shakllanishi menejment nazariyasi tajribasiga ega bo'lgan, qabul qilingan qonunlar va huquqiy aktlar asosida amalga oshiriladi. Bozor infratuzilmasining rivojlanishi menejmentning strategik vazifasi hisoblanadi. 26

O'xshashlar

Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanishi

Raqobat nazariyasining evolutsion rivojlanishi

Menejment nazariyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari

Menejment nazariyasi va amaliyotining rivojlanishi

Menejmentga sistemali-vaziyatli yondashuv