Mahsulot assortimentini boshqarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Mahsulot assortimentini boshqarish

Yuklangan vaqt:

19.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1678.107421875 KB

Ko'chirib olish

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET ________________________________________________ fanidan NAZORAT ISH MAVZU: MAHSULOT ASSORTIMENTINI BOSHQARISH

Toshkent – 202 2

Mahsulot assortimentini boshqarish REJA: Kirish 1. TOVAR ASSORTIMENTI TUSHUNCHASI, XOSSALARI VA KO'RSATKICHLARI 2. MAHSULOT ASSORTIMENTINI BOSHQARISH 3. MAHSULOT ASSORTIMENTINI TAHLILI Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Kirish Zamonaviy bozorda, raqobat sharoitida iste'mol talabi hajmiga va shunga mos ravishda savdo korxonalarining iqtisodiy faoliyatining muvaffaqiyatiga tovarlarning xususiyatlari, sifati, ekologik tozaligi va assortimenti ko'rsatkichlari sezilarli darajada ta'sir qiladi. kichik ahamiyatga ega emas. Shu munosabat bilan savdo xodimlari tovarlarni sotuvga qabul qilish chog ‘ida ekspertizadan o‘tkazish va saqlash vaqtida sifatini saqlab qolish uchun shart-sharoit yaratibgina qolmay, balki tovarlarning assortimentini bilishi va uni talab darajasida saqlashi kerak. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mulk shaklidan qat’iy nazar barcha firma va kompaniyalarda mahsulotlarni eng avvalo sotish uchungina ishlab chiqarishni tashkil etadilar. Faqatgina buyurtmachi talabi asosida va iste’molchilarning didini mo’ljallab, barcha talabni qondirish maqsadida sifatli tovarlar ishlab chiqarishga harakat qiladilar. Mahsulotlarning o’z muddatida sotilishi ishlab chiqarishni maromida davom etishini ta’minlaydi, boyliklarning aylanishini tezlashtiradi. Mahsulot sotish orqali qilingan doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar qoplanadi va firma foyda ko’rishni mo’ljallaydi. Sotish hajmi ishlab chiqarish jarayonining so’nggi bosqichidir. Mahsulot sotishdan kelgan tushum orqali korxona birinchi galdagi to’lovlarni amalga oshiradi, ya’ni, davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarini bajarishga, nobyudjet fondlariga ajratmalarni to’lashga, o’z ishchi va xizmatchilari bilan mehnat haqi yuzasidan to’lovlarni bajarishga, olgan kredit va qarzlarini qaytarishga, mol yetkazib beruvchilar bilan hisoblashishlarni amalga oshirishga harakat qiladi. Bu hisob-kitoblarning o’z vaqtida bajarilishi turli xil jarima, iqtisodiy ogohlantirishlar va penyalar to’lashdan korxonani qutqaradi.

TOVAR ASSORTIMENTI TUSHUNCHASI, XOSSALARI VA KO'RSATKICHLARI Tovarlar assortimenti - bu ba'zi bir belgilar yoki belgilar kombinatsiyasi bo'yicha birlashtirilgan tovarlar to'plami (GOST R 51303-99). Shunday qilib, tovarlar assortimenti ma'lum bir xususiyatga ko'ra guruhlarga birlashtirilgan alohida elementlar tizimidir. Bu atama frantsuzcha "assortiment" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, har xil turdagi va turdagi tovarlar tanlovini bildiradi. Ushbu kontseptsiya bilan bir qatorda, rus va xalqaro amaliyotda tovar nomenklaturasi atamasi qo'llaniladi - bu umumiy yoki shunga o'xshash maqsadlardagi bir hil va heterojen tovarlar ro'yxati. Shunday qilib, yuqoridagi tushunchalar bir-biriga yaqin. Ularning umumiy tomoni shundaki, ular ikkala mahsulot ro'yxatidir. Farqi maqsadda: assortiment iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun mo'ljallangan va mahsulot nomenklaturasi boshqa ma'noga ega bo'lishi mumkin - muayyan faoliyatni yoki boshqa ko'lamni tartibga solish. Tovarlar assortimenti xossalari va ko'rsatkichlari kabi belgilar bilan tavsiflanadi. Assortimentning xususiyati assortimentning o'ziga xos xususiyati bo'lib, uni shakllantirish va amalga oshirish jarayonida o'zini namoyon qiladi. Assortiment ko'rsatkichi - bu assortiment xususiyatlarining miqdoriy va / yoki sifat ko'rsatkichi bo'lib, guruhlar, kichik guruhlar, tovarlarning turlari va nomlari soni o'lchanadi. Assortiment ko'rsatkichlari uchun o'lchov birligi mahsulot yoki tovar ob'ektining nomi bo'lib, unda turning nomi va / yoki tovar belgisi bo'lishi mumkin. Haqiqiy kenglik - mavjud bo'lgan tovarlar guruhlari, turlari, navlari va nomlarining haqiqiy soni. Asosiy kenglik - taqqoslash uchun asos sifatida olingan kenglik. Normativ yoki texnik hujjatlar (standartlar, narx-navolar, kataloglar va boshqalar) bilan

tartibga solingan tovarlarning turlari, navlari va nomlari soni yoki maksimal mumkin bo'lgan miqdor asosiy kenglik sifatida qabul qilinishi mumkin. Asosiy kenglik ko'rsatkichini aniqlash mezonlarini tanlash savdo tashkilotining maqsadlari bilan belgilanadi. Misol uchun, raqobatdosh do'konlarning assortiment siyosatini tahlil qilganda, barcha so'rov qilingan do'konlarda mavjud bo'lgan tovarlarning maksimal ro'yxati asosiy sifatida olinishi mumkin. Kenglik koeffitsienti - bir jinsli va geterogen guruhlarning tovarlari turlari, navlari va nomlarining haqiqiy sonining bazaga nisbati sifatida ifodalanadi. “Asortiment kengligi” atamasini ta’riflashda ikkita yondashuv mavjud. Bir tomondan, u sotish uchun mavjud bo'lgan tovarlar guruhlari soni sifatida qaraladi. Savdo amaliyotida kenglik bir jinsli va heterojen guruhlarga mansub turlar, nomlar, tovar belgilari va boshqa assortiment birliklarining umumiy soni bilan belgilanadi. Ushbu yondashuv yanada oqilona, chunki u shtrix-kod texnologiyasidan foydalangan holda tovarlarni avtomatlashtirilgan hisobga olish va identifikatsiya qilish imkonini beradi. Assortimentning to'liqligi - bir hil guruh tovarlari to'plamining bir xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyati. To'liqlik bir hil guruh va / yoki kichik guruh tovarlarining turlari, navlari va nomlari soni bilan tavsiflanadi. To'liqlik ballari haqiqiy yoki asosiy bo'lishi mumkin. Haqiqiy to'liqlik ko'rsatkichi bir hil guruhdagi tovarlarning turlari, navlari va nomlarining haqiqiy soni bilan, bazaviy ko'rsatkich esa tovarlarning tartibga solinadigan yoki rejalashtirilgan soni bilan tavsiflanadi. To'liqlik koeffitsienti - haqiqiy to'liqlik ko'rsatkichining asosiy ko'rsatkichga nisbati. Assortimentning barqarorligi (barqarorligi) - tovarlar to'plamining bir xil tovarlarga bo'lgan talabni qondirish qobiliyati. Bunday tovarlarning o'ziga xos xususiyati ularga doimiy talabning mavjudligi. Barqarorlik koeffitsienti - iste'molchilar o'rtasida barqaror talabga ega bo'lgan tovarlar turlari, navlari va nomlari sonining bir xil turdagi tovarlarning

turlari, navlari va nomlarining umumiy soniga nisbati. Shunday qilib, yuqorida muhokama qilingan misolda besh turdagi pishloqdan uchtasi doimiy talabga ega. Shuning uchun barqarorlik koeffitsienti 60% ni tashkil qiladi. Assortimentning yangiligi (yangilanishi) tovarlar to'plamining o'zgaruvchan ehtiyojlarni yangi tovarlar orqali qondirish qobiliyatidir. Yangilik haqiqiy yangilanish bilan tavsiflanadi - umumiy ro'yxatdagi yangi mahsulotlar soni va yangi mahsulotlar sonining mahsulot nomlarining umumiy soniga (yoki haqiqiy kengligi) nisbati sifatida ifodalanadigan yangilanish darajasi. Yangilash - bu, qoida tariqasida, to'yingan bozorda amalga oshiriladigan tashkilotning assortiment siyosatining yo'nalishlaridan biri. Biroq, assortimentning yangilanishi avval ishlab chiqarilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan xom ashyo va / yoki ishlab chiqarish quvvatlarining etishmasligi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Assortimentni yangilash uchun iste'molchi tomonidan ularni sotib olishni rag'batlantirish uchun yaxshilangan sifatdagi yangi mahsulotlar ishlab chiqilmoqda; ilgari o'xshashi bo'lmagan yangi mahsulotlarni loyihalash va ishlab chiqish; tashkilot uchun raqobatdosh ustunlikni yaratish uchun to'liqlik va chuqurlikni oshirish orqali assortimentni kengaytirish. Tovarlar assortimentining tuzilishi - bu to'plamdagi ma'lum bir xususiyatga ko'ra tanlangan tovarlar to'plamining nisbati. U umumiy to'plamdagi tovarlarning har bir turi va / yoki nomining o'ziga xos ulushi bilan tavsiflanadi. Ushbu asosiy ko'rsatkichlarga qo'shimcha ravishda, assortiment chuqurlik, ratsionallik, uyg'unlik va assortiment minimumi (ro'yxat) bilan ham tavsiflanadi. Assortimentning chuqurligi - bir xil turdagi tovarlarning markalari va / yoki ularning modifikatsiyalari va / yoki tovar buyumlari soni. Ushbu ko'rsatkichning o'lchov birligi tovar belgisidir va modifikatsiyalar mavjud bo'lganda - ulardan biri. Haqiqiy chuqurlik - mavjud brendlar va/yoki modifikatsiyalar yoki SKUlar soni.

Baza chuqurligi - bozorda taklif etilayotgan yoki potentsial chiqarilishi mumkin bo'lgan va taqqoslash uchun asos sifatida olingan tovar belgilari va/yoki modifikatsiyalari yoki tovar buyumlari soni. Chuqurlik koeffitsienti - haqiqiy chuqurlikning poydevorga nisbati. Chuqur assortiment bir mahsulotga turli mijozlar segmentlarining ehtiyojlarini qondirishi mumkin; chakana savdo nuqtalarida bo'sh joydan maksimal darajada foydalanish; raqobatchilar paydo bo'lishining oldini olish; bir qator narxlarni taklif qilish va dilerlarni qo'llab-quvvatlashni rag'batlantirish. Shu bilan birga, u inventarni saqlash, mahsulotni o'zgartirish va buyurtmalarni bajarish xarajatlarini ham oshiradi. Bundan tashqari, ikkita o'xshash assortiment pozitsiyalarini farqlashda ma'lum qiyinchiliklar paydo bo'lishi mumkin. Taqqoslanadigan assortimentni boshqarish odatda boshqasiga qaraganda osonroq. Bu sizga marketing va ishlab chiqarishga ixtisoslashish, kuchli imidj yaratish va tarqatish kanallarida barqaror munosabatlarni ta'minlash imkonini beradi. Biroq, haddan tashqari konsentratsiya korxonani tashqi muhit tahdidlariga, savdo hajmining o'zgarishiga, o'sish potentsialini sekinlashtirishga olib kelishi mumkin, chunki barcha e'tibor cheklangan diapazonga qaratilgan. Assortimentning oqilonaligi - bu tovarlar to'plamining iste'molchilarning turli segmentlarining haqiqatan ham oqlangan ehtiyojlarini to'liq qondirish qobiliyati. Ratsionallik koeffitsienti - turli guruhlardagi tovarlarning chuqurligi, barqarorligi va yangiligi ko'rsatkichlarining haqiqiy qiymatlarini hisobga olgan holda, tegishli og'irlik koeffitsientlariga ko'paytiriladigan ratsionallik ko'rsatkichining o'rtacha og'irlikdagi qiymati. Assortimentning ratsionallik koeffitsientini aniqlashda yuqoridagi barcha ko'rsatkichlar har bir ko'rsatkich uchun ahamiyatlilik darajasini yoki vazn koeffitsientini hisobga olgan holda hisobga olinishi kerak. Og'irlik koeffitsientlari mutaxassis tomonidan belgilanadi va tovarlarni sotishga ta'sir qiluvchi iste'molchilarning afzalliklarini shakllantirishda ko'rsatkichning o'ziga xos ulushini tavsiflaydi.

Muayyan darajadagi aniqlik bilan ratsionallik koeffitsienti oqilona assortimentni ko'rsatishi mumkin. Mumkin bo'lgan xato assortimentni shakllantirishda taklif qilingan ehtiyojlar (prognoz qilingan assortiment) va iste'molchi talabi bilan qo'llab-quvvatlanadigan real ehtiyojlar o'rtasidagi farqni ko'rsatadi. Assortimentning uyg'unligi - bu tovarlarni oqilona taqsimlash, sotish va (yoki) foydalanishni ta'minlashda ularning yaqinlik darajasini tavsiflovchi turli guruhlardagi tovarlar to'plamining xususiyati. Kattalashtirilgan assortiment va uning navlari eng katta uyg'unlik bilan ajralib turadi, aralash assortiment eng kam uyg'undir. Uyg'unlik assortimentning sifat xususiyatlarini belgilaydi, ammo miqdoriy jihatdan o'lchanishi mumkin. Uyg'unlik ko'rsatkichi - bu savdo tashkilotida mavjud bo'lgan va belgilangan ro'yxatga yoki namunaga mos keladigan turlar, nomlar yoki tovar belgilari sonining bir xil tashkilot tovarlarining haqiqiy kengligiga nisbati sifatida aniqlanadigan uyg'unlik koeffitsienti. Assortiment minimal (ro'yxat) - chakana savdo tashkilotining profilini belgilaydigan iste'mol tovarlari turlarining ruxsat etilgan minimal soni. Shunday qilib, biz assortimentning asosiy tushunchalari va xususiyatlarini ko'rib chiqdik. Ma'lum bo'lishicha, tovarlar assortimenti - bu ma'lum bir xususiyatga ko'ra guruhlarga birlashtirilgan alohida elementlar tizimi. Assortiment xarakteristikasi har xil turdagi va nomdagi tovarlar o'rtasidagi tub farqlarni belgilaydi va iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun mo'ljallangan. Assortimentni chuqurroq o'rganish uchun tovarlarning chuqurligi, ratsionalligi, uyg'unligi va assortimenti minimalini tavsiflash kerak.

MAHSULOT ASSORTIMENTINI BOSHQARISH Mahsulotlar nomenklaturasi – deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan ro‘yxatidir. Tovar (ish, xizmat)lar assortimenti – deb esa, mahsulotlarning ma’lum bir belgilariga qarab, ya’ni, uning turlari, navi, o‘lchami, markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar xilidir. Tovarlar nomenklaturasi va assortimentini o‘rganishda o‘rtacha assortiment rejasining bajarilishi tahlil etiladi. Assortiment rejasining bajarilishi tahlili (qiymat ifodasida) Mahsulot turlari Rejada Haqiqatda Assortimentga qabul qilingan mahsulot hajmi Assortiment bo‘yicha reja bajarilishi, foiz Umumiy reja bajarilishi, foiz 1 A 12000 15000 12000 100 125 2 B 25000 30000 25000 100 120 3 S 10000 9000 9000 90 90 4 D 40000 35000 35000 87.5 87.5 5 Jami 87000 89000 71000 81.6 103 Korxonada mahsulot ishlab chiqarish rejasi ortig‘i bilan, ya’ni 103 foizga bajarilgan. Ammo ayrim tur mahsulotlar bo‘yicha reja bajarilishi buzilgan. Buning natijasida assortiment rejasi bor yo‘g‘i 81.6 foizga bajarilgan. Bunga “S” va “D” mahsulotlar turi bo‘yicha rejada belgilangan ko‘rsatkichlarning bajarilmasligi sabab bo‘lgan. Ahamiyatli jihati shundaki, assortiment bo‘yicha reja bajarilishida ayrim tur mahsulotlar bo‘yicha rejaning ortig‘i bilan bajarilishi boshqa tur mahsulotlar bo‘yicha reja topshiriqlarini bajarilmasligini qoplamaydi. Mahsulot turlari bo‘yicha rejaning bajarilishi har xil darajada bo‘lishi

strukturani o‘zgarishidan dalolat beradi. Struktura bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi uchun haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotning barcha xillari rejalashtirilgan mahsulot tarkibi va tuzilishiga teng kelishi kerak. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining o‘zgarishi firmaning barcha iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sir etadi. Mahsulot ishlab chiqarish tarkibida qimmatbaho mahsulot turlari ulushini ortishi tufayli mahsulot qiymat shaklida ortadi va buning aksicha bo‘lsa, qiymat shaklida mahsulot kamayadi. Xuddi shunday yuqori rentabellikka ega bo‘lgan mahsulot turlarini ortishi, rentabelligi past turlarini pasayishi tufayli umumiy foyda miqdori ortadi. Mahsulot assortimentini ishlab chiqarish maromiyligi bilan kompleks o‘rganish operatsion faoliyatga to‘liq baho berishga, o‘zgarishlarni makon va zamonda aniq tasniflash imkonini beradi. Shu sababli, assortiment rejaining bajarilishi bilan bir qatorda ularni ishlab chiqarishng maromiyligiga ham baho beriladi. Ayrim korxonalar yillik, kvartal, oylik rejalarini ortig‘i bilan bajarishi, ammo, ishlab chiqarishni bir maromda tashkil eta olmaslik natijasida erishilgan samara va natijaviylik ko‘zda tutilgan yoki rejalashtirilgan yutuqni ta’minlay olmaydi. Shu bilan birga mahsulot ishlab chiqarishdagi maromiylikni buzilishi shartnoma majburiyatlarini barbod bo‘lishiga, uning oqibatida jarimalar to‘lanilishiga, moliyaviy ahvolning qiyinlashishiga ham olib keladi. Mahsulot ishlab chiqarish maromiyligining tahlili (ming so‘mda) O‘n kunliklar Hisobot yili Maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot Reja bajarili shi, foiz Maromiyli k hisobiga reja bajarilishi, foizBiznes rejada Haqi- qatda 1 2 3 4 5 6 1- chorak 25000 15000 15000 60 60 2- chorak 25000 20000 20000 80 80 3 chorak 25000 30000 25000 120 100

4-chorak 25000 40000 25000 160 100 Jami 100000 105000 85000 105 85 Korxonada mahsulot ishlab chiqarish maromiyligini ta’minlash yuzasidan yilning 4 ta choragi bo‘yicha bir xilda belgilangan. Lekin amalda, birinchi chorakda 10000 mln so‘mlik (15000-25000), 2-chorakda -5000 mln so‘mlik (20000-25000) mahsulot kam ishlab chiqarilgan. Uchinchi va to‘rtinchi choraklarda mahsulot ishlab chiqarish rejasi ortig‘i bilan bajarilgan. Maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 85000 mln so‘mni, maromiylik rejasining bajarilishi 85 foizga bajarilgan. MAHSULOT ASSORTIMENTINI TAHLILI 1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarning mahsulot sotish jarayonlarini tahlil qilishning ahamiyati, tahlil vazifalari va manbalari Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning o’z vaqtida sotilishi korxonaning ijobiy moliyaviy natijaga erishishi, dividend to’lovlarini o’z vaqtida amalga oshirishi, mulk va mablag’larning uzluksiz hamda samarali aylanishi kabi ko’pgina moliyaviy ahvol munosabatlarini yaxshilash imkoniyatini tug’diradi. Sotish jarayonini muddatida bajarilishi korxonaning ishlab chiqarish va ta’minot jarayonlarini ham tezlashishiga ta’sir etadi, debitorlik va kreditorlik qarzlarini qisqartiradi, pul oqimlarini ijobiy bo’lishini ta’minlaydi. Bu fikrlarni oddiy ifodalash maqsadida quyida Mablag’larning korxona va firmalardagi harakat qilishini chizma shaklda keltiramiz: Sotish bo’yicha rejaning bajarilishida Tayyor mahsulot va uning sifati muhim o’rin tutadi. Tayyor mahsulot deb - barcha ishlov operatsiyalaridan o’tib, Tayyor holga keltirilgan, belgilangan davlat standarti yoki texnik talablarga javob beradigan, texnik nazoratdan o’tgan mahsulotga aytiladi. Tayyor mahsulot tarkibiga buyurtmachi korxonalar uchun bajarilgan ish va xizmatlar hamda ushbu korxonaga qarashli ishlab chiqarishdan tashqari xo’jaliklar uchun bajarilgan ish va xizmatlar ham kiradi.

Sotish uchun mo’ljallangan mahsulot tovar mahsuloti deb nomlanadi. Uning tarkibiga sotish uchun mo’ljallangan Tayyor mahsulotlar, yarim Tayyor mollar, buyurtmachi korxona va muassasalar uchun bajarilgan sanoat xarakteriga ega bo’lgan ishlar kiradi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida narx turlari ko’payadi: ulgurji, chakana narxlardan tashqari yana ichki, xalqaro narxlar mavjuddir. Ichki narx tovarlarga davlat ichkarisidagi belgilangan narx, xalqaro narx esa tovarlarga xalqaro bozorda belgilangan narxdir. Bo’lardan tashqari Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ikki xil narx amal qiladi : 1. Erkin narx. 2. Davlat tomonidan belgilanadigan narx Davlat tomonidan belgilanadigan narx keyinchalik qisqarib boradi, erkin narxning doirasi kengayib boradi. Korxonalar o’z ishlab chiqargan mahsulotlarini erkin narxda iste’molchilar bilan kelishilgan narxda sotishga intiladilar. Kamyob mollarni tovar birjasi orqali sotish, kim oshdi savdosi orqali sotish keng rivojlanadi. Omborga qabo’l qilingan va xaridor korxonalariga jo’natilgan mahsulot buxgalteriya hisobida haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha aks etiriladi. Biroq sexlardan mahsulot omborga qabo’l qilinganda uning haqiqiy tannarxi ma’lum bo’lmagani uchun mahsulot harakatini hisobda qabo’l qilingan reja tannarxi yoki ulgurji bahoda hisobga olinadi, ya’ni baholanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarning mahsulot (ish, xizmat)larni sotish jarayonlarini tahlil qilishda moliyaviy va boshqaruv tahlilining asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Mahsulot (ish, xizmat)lar sotish hajmi bo’yicha belgilangan biznes- rejaning asosliligini aniqlash; 2. Mahsulot (ish, xizmat)lar sotish rejasining umumiy hajmda hamda shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda bajarilishiga ob’etiv baho berish; 3. Mahsulot (ish, xizmat)larning sifat ko’rsattkichlarini o’rganish va ularning sotish hajmiga ta’sirini aniqlash;

4. Mahsulot sotish hajmlarining dinamik o’zgarish sabablarini aniqlash va baho berish; 5. Mahsulot sotish hajmiga ta’sir etuvchi omillarni hisoblash va ularga baho berish; 6. Shartnoma majburiyatlarini buzilishi, bajarilmaslik sabablarini aniqlash va unga baho berish; 7. Mahsulot sotish hajmini oshirish imkoniyatlarini ko’rsatib berish. Mahsulot (ish, xizmat)lar sotish jarayonlarini tahlil etishda tahlil uchun kerakli bo’lgan axborot manbalari quyidagilar hisoblanadi:  korxonaning biznes reja ma’lumotlari;  sotish jarayonlari bo’yicha dastlabki buxgalteriya hisobi ma’lumotlari;  “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” ma’lumotlari;  “Korxona (birlashma)ning mahsuloti bo’yicha hisobot”i ma’lumotlari;  boshqa qo’shimcha ma’lumotlar. 2. Mahsulot (ish, xizmat)lar sotish rejasining bajarilishi va dinamikasini tahlili Mahsulot sotish rejasini bajarilishi iste’molchilarga jo’natilgan tovar qismini o’rganishdan boshlanadi. Chunki jo’natilgan tovar bilan sotilgan mahsulot vaqt jihatdan farqlanadi. Iste’molchilarga jo’natilgan tovar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun belgilangan muddat davomida hisob schyotiga pulni kelib tushmasligi tufayli korxonaning moliyaviy holati izdan chiqadi. Buning natijasida korxonaning byudjet, bank, mol yetkazib beruvchilarga bo’lgan qarzi ortib boradi, to’lov qobiliyati pasayadi. Bugungi kunda tovarlar uchun to’lov muddati 3 oy, ya’ni 90 kalendar kuni qilib belgilangan. 3 oydan oshgan qarzlarni muddati o’tgan qarz deb ataladi. Muddati o’tgan qarzlarni surunkali davom etishi bankrotlikka sabab bo’ladi.

Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik)- xo’jalik sudi tomonidan e’tirof etilgan yoki qarzdor ixtiyoriy ravishda tugatilayotganida uning o’zi e’lon qilgan qarzdorning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar talabini to’la hajmda qondirshga qodir emasligi, shu jumladan, byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga soliqlar, yig’imlar va boshqa majburiy to’lovlarni ta’minlashga qodir emasligi. O’zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to’g’risida”gi Qonunining 3- moddasi “bankrotlik alomatlari” deb ataladi. Bu moddada quyidagilar qayd etilgan. Yuridik shaxsning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlarni to’lash majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to’lov majburiyati yuzaga kelgan kundan e’tiboran 9 oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo’lsa, uning bankrotlik alomati deb e’tirof etadi. Jismoniy shaxsning (tadbirkorlik faoliyatini yuridik shaxs tashkil etmagan holda amalga oshiraYotgan shaxsning) pul mablag’lari bo’yicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlarni to’lash majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to’lov majburiyati ularni bajarish sanasi boshlangan paytdan e’tiboran 6 oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo’lsa, agar majburiyatlarning summasi unga tegishli mol-mulkning qiymatidan oshib ketgan bo’lsa, uning bankrotlik alomati deb e’tirof etiladi. Qarzdorning to’lov qobiliyatini tiklash uchun quyidagi chora- tadbirlarni qo’llash lozim:  Ishlab chiqarishni qayta ixtisoslashtirish;  Norentabel ishlab chiqarishlarni yopish;  Debitorlik qarzlarni undirish;  Qarzdor mol-mulkining bir qismini sotish;  Qarzdorning talabidan o’zganing foydasiga voz kechish;  Qarzdor majburiyatlarini uchinchi shaxslar tomonidan bajarilishi;  Qarzdorning to’lov majburiyatini tiklashning boshqa usullari.

Jo’natilgan tovarlarni tahlili uchun ma’lumotlar tezkor hisob va dastlabki hujjatlar hamda hisobotdan olinadi. Tovarlar iste’molchilarga tuzilgan shartnoma asosida jo’natiladi. 3. Mahsulot (ish, xizmat)lar sotish hajmiga ta’sir etuvchi omillar tahlili Rivoj topayotgan Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarishdan ko’ra ko’proq ularni sotish muammosi oldingi o’ringa chiqadi. Korxonalar erkin faoliyat yurituvchi sub’ektlar sifatida oldi-sotdi munosabatlarini ham mustaqil belgilaydilar. Mahsulot, ish va xizmatlarni oldi- sotdi jarayonlari bozor munosabatlarining negizida turadi. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotish mulkiy munosabatlardan kelib chiqqan holda o’zaro shartnomaviy kelishuvlarga tayanadi. Respublikamizdagi soliq qonunchiligiga asosan mahsulot ortib jo’natilgan va hisob hujjatlari qarshi tomonga (xaridor va buyurtmachilarga) taqdim etilgan bo’lsa, mahsulot sotilgan deb hisoblanadi.  Mahsulotlarga egalik huquqi ular ortib jo’natilgan paytdanoq korxonadan chetlanadi va qarshi tomonga o’tadi. Ular bo’yicha hisob-kitoblar tomonlarning o’zaro kelishuvida hal etiladi. Mahsulotlarni sotilgan deb hisoblashning odatda ikki sharti, ya’ni ular ortib jo’natilgan va korxona hisob raqamiga puli kelib tushishini xarakterlovchi “kassali usul” hamda ortib jo’natilgan va hisob hujjatlari taqdim etilgan paytdanoq sotilgan hisoblanuvchi “hisobga olish usul»i xarakterlanadi. Mulkga egalikning yangi huquqiy aspektlarida asosan ikkinchi usul tarkiblanadi. Shuningdek, butun butun hisob-kitoblar tizimi ham ushbu qonuniyat asosida tuziladi. Oldi-sotdi munosabatlarida yagona belgi shuki, ortib jo’natilgan yoki sotilgan mahsulotlar bo’yicha Mablag’larni undirib olish bevosita mulk egasining muammosidir. Shartnomaviy munosabatlarda uning sub’ektlari o’zaro kelishuvining huquqiy aspektlari ifodalanadi, mahsulotlarni sotuvchi va sotib oluvchilar, ularning majburiyatlari, hisob-kitoblarning shakli, davri va shartlari, ularning buzilishida   Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маћкамасининг «Маћсулот (ишлар, хизматлар) ни ишлаб чиќариш ва сотиш харажатларининг таркиби ћамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўѓрисида Низом» 1999 йил 5 февралдаги 54- сон ќарори

qo’llaniladigan choralar, ularning tartibga solinishi aks ettiriladi. Mahsulotlarni sotish ulgurji va chakana narxlarda amalga oshiriladi. Korxona tomonidan qo’llaniladigan narxlarni quyidagicha tasvirlash mumkin. Tahlilda mahsulot, ish va xizmatlarni sotish rejasining bajarilishi va dinamikasi, uning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar o’rganiladi. Mahsulot sotish hajmiga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi chizma va jadval misolida ko’rishimiz mumkin: Mahsulot sotish hajmiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash uchun tovar balansini tuzamiz. Tovar balansi ko’rsatkichlari Tayyor mahsulot xarakati nomli ma’lumotnomadan olinadi. Bu hisobot shaklida tayyor mahsulotning yil boshiga, yil oxiriga bo’lgan qoldig’i, ishlab chiqarilgan tovar mahsuloti hamda sotilgan mahsulot ulgurji bahoda va ishlab chiqarish tannarxida ifodalangan. 4.Mahsulotlarni sotish bo’yicha shartnoma majburiyatlari-ning bajarilishini tahlili Istiqlol islohotlari tufayli boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usullari o’rnini egallagan Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida shartnoma barcha mulk shaklidagi korxona, muassasi va tashkilotlar, shuningdek, tadbirkorlar o’rtasida iqtisodiy munosabatlarni o’rnatuvchi asosiy huquqiy hujjatga aylandi. Yaqin o’tmishda rejali iqtisodiyot davrida ham shartnomalar tizimidan foydalanilgan. Ammo, yakka mulkchilik, ya’ni davlat mulkchiligining tanho huquqi xukmronlik qilgan zamonda shartnomalar reja va topshiriqlarni bajarish uchun qo’llaniladigan bir vosita hisoblangan xolos. Qolaversa, ilgarilari shartnomaga uni tuzgan tomonlarning istak va manfaatlarini ifoda etuvchi to’la huquqli yuridik hujjat deb ham qaralmasdi. Ularni qo’llanilishi cheklangan bo’lib, hattoki, fuqarolarning o’zaro bitim tuzishi qonun yo’li bilan jazolanadigan ayb-chayqovchilik sifatida, qoralanar edi. Shu ma’noda, shartnomaning huquqiy maqomini tamomila o’zgartirish va umuman, shartnoma tuzish madaniyatini yuksaltirish borasida mamlakatimizda jiddiy ishlar amalga oshirilayotgani e’tiborga loyiqdir. Endilikda, shartnoma rejali ishlab chiqarish va taqsimlash omillariga asoslanmaydi. Bil’aks,

bozor qonuniyatlari talabiga binoan, shartnomaviy munosabatlar tovar-pul, ya’ni teng to’lovlar tarzida amalga oshrilib, shartnoma ularga huquqiy shakl o’rnida xizmat qila boshladi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, xo’jalik ishlarini yuritish qonunlari majmuasi, mulkchilik, tadbirkorlik, korxonalar to’g’risidagi qonunlar, boshqa me’yoriy hujjatlar shartnoma munosabatlarlarini tartibga solib turuvchi huquqiy manbalar hisoblanadi. Shartnoma ijrosi bugungi kunda eng dolzarb muammolardan biridir. Shartnoma bajarilmasligi korxonaga iqtisodiy zarar keltiribgina qolmay, uning istiqbolini xavf ostiga qo’yadi, har ikki tomondagi korxonalar ishchilarining maosh ololmasligiga sabab bo’ladi. Xo’jalik shartnomalarining malakali va puxta tuzilishi tomonlar majburiyatlarni noto’g’ri talqin etishlariga, sheriklardan biri shartnomaga noinsof munosabatda bo’lganida yoki uni beixtiyor buzib qo’yganida bu holat boshqa tomonga zarar keltirishiga imkon bermaydi. Korxona rahabarlari va tadbirkorlarning barchasida ham o’z faoliyatining moliyaviy natijalari bilan bog’liq ma’suliyat hissi shakllangan, deb bo’lmaydi. Huquq idoralari o’tkazgan tekshirishlarda ayrim korxona va tashkilotlar rahbarlari tomonidan shartnomalarni tuzish va ijro etishda qonunchilikka rioya etmaslik holatlari ko’plab aniqlangan. Aksariyat rahbarlarda hozirgacha mulkdorlik tuyg’usi shakllanib ulgurmagan. Ba’zi rahbarlarda o’z xo’jaligining moddiy-moliyaviy natijalariga e’tiborsizlik kayfiyati qonun va sudlarga nisbatan nopisandlik bilan qarash holatida namoyon bo’lmoqda. Sotish rejasining bajarilishi umumiy hajmda bajarilishidan so’ng shartnoma majburiyatlarini hisobga olgan holda sotish rejasini bajarilishini aniqlash lozim. Bu ko’rsatkich orqali korxonaning shartnomaviy majburiyatlarga bo’lgan munosabatlariga va faoliyatiga baho beriladi. 5. Mahsulot sifatining tahlili

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mahsulot sifatini yaxshilanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Sifat deganda mahsulotning tovarlilik darajasi va uning xaridorlar dididagi yuqori tasnifiy belgilarga hamda Mazkur mahsulot uchun belgilangan mamlakat va xalqaro standart me`rlariga egaligiga aytiladi. Tovarlilik darajasi uning taklif elementi sifatida o’z xaridoriga ega ekanligini, tasnifiy belgilari esa texnik-iqtisodiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik-iqtisodiy belgilarning muvofiqligini xarakterlaydi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatiga doimo katta e’tibor berib kelingan, chunki, aynan mahsulot sifati iste’molchilar ehtiyojini yaxshiroq qondirishga imkon beruvchi tovarlar mo’l-ko’lligi, mahsulot ishlab chiqarish hajmining pul ko’rinishidagi ifodasining oshishiga, shuningdek, xalq xo’jaligi tarmoqlarida kapital qo’yilmalardan tejab qolish va foyda miqdorining o’sishiga imkoniyat beradi. Mahsulot sifatini ikki kategoriya bo’yicha tarkiblash mumkin:  Oliy sifat kategoriyasi;  Birinchi sifat kategoriyasi. Mazkur sifat kategoriyalari orqali mahsulotning xalqaro va mamlakat standarti talablariga mosligi o’rganiladi. Mahsulot sifatini oshirish realizatsiya jarayonini tezlashtiradi, mahsulotga bo’lgan talabni to’laroq qondiradi, tovar pul muomalasini tezlashtiradi, eksport imkoniyatlarini oshiradi. Mahsulot sifati ko’rsatkichlar sistemasi bilan o’lchanadi. Xarakterli hossalariga ko’ra o’z belgilangan hossasiga loyiqligi, pishiq va puxtaligi, chidamliligi, xalqaro va mamlakat standartlariga mosligi ko’rsatkichlariga ko’ra farqlanadi. Sifatni yaxshilanishi ishlab chiqarilgan mahsulotni qiymat shaklida ortishiga, foydani ko’payishiga olib keladi. Mahsulot sifatini ifodalovchi ko’rsatkichlar sistemasi: 1. Jami ishlab chiqarishda yangi mahsulot ulushi; 2. Attestatsiyadan o’tgan va o’tmagan mahsulotlarni tutgan ulushi; 3. Oliy nav (kategoriya)dagi mahsulot ulushi;

4. Jahon standarti talablariga javob beradigan mahsulot ulushi; 5. Eksport qilinadigan mahsulot ulushi, shu jumladan, yuqori rivojlangan sanoat korxonalariga;. Umumiy ko’rsatkichlardan tashqari har bir mahsulotni individual xususiyatlari ham sifatni ifodalaydi. Masalan, sutning yog’lilik darajasi, ko’mirni issiqlik darajasi, ayrim mahsulotlarni chidamliligi, pishiq-puxtaligi; mahsulotni estetik ko’rinishga ega bo’lishi; texnologiyaga mosligi va h.k. Reklamatsiya – bu iste’molchi tomonidan mahsulot sifati xususida bildirilgan e’tiroz demakdir. Iste’molchi mahsulot yetkazib beruvchiga garantiya muddati davomida reklamatsiya bildirishi va jarima undirib olish huquqiga ega. Mahsulot butlangan (komplekt)ga ega bo’lishi kerak. Shundagina u tayyor mahsulot deb hisoblanadi. Yengil sanoatda mahsulot nav (sort)larga bo’linadi. Mahsulot nav (sort)larga bo’linganda uning sifatini quyidagi ko’rsatkichlar orqali ifodalash mumkin: 1. O’rtacha nav (sort)lilik koeffitsiyenti. 2. O’rtacha mahsulot birligini sotish bahosi. Mahsulot sifatiga odatda quyidagi omillar ta’sir qiladi:  Foydalanilayotgan xom-ashyo va materiallar sifati;  Xodimlarning malakasi va texnik tayyorgarlik darajasi;  Ishlab chiqarishda ishtirok etadigan texnika va texnologiyani holati va uning progressivligi;  Ishchi va xodimlarning mahsulot sifatiga javobgarligi hamda ularning moddiy rag’batlantirilishi va hakozo. Bizning Respublikamizda mahsulot sifatini xarakterlovchi eng asosiy ko’rsatkich bu O’zbekiston Davlat Standartlashtirish Qo’mitasi tomonidan belgilangan ko’rsatkichlardir. 6. Sotish hajmini oshirish imkoniyatlarini jamlash

Sotish hajmini tahlilining xotima qismida ishga solinmagan ichki imkoniyatlar hisobiga mahsulot hajmini oshirish imkoniyatlari aniqlanmog’i lozim. Ishga solinmagan imkoniyatlar sotish hajmini oshirishga, foyda va rentabellikni ko’paytirishga qaratilmog’i lozim. Belgilanadigan tadbiriy choralar korxonaning barcha bo’g’inlarini o’z ichiga olishi kerak, ya’ni ishlab chiqarish, moliyaviy holat, moliyaviy natijalarni samaradorligini oshirishga qaratilmog’i lozim. Mahsulot sotish hajmini oshirish rezervlari tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: raqobatga bardosh, yuqori talabga ega bo’lgan mahsulotlarni ko’plab ishlab chiqarish, tayyor mahsulot qoldig’ini belgilangan me’yor darajasida saqlash, sifatsiz mahsulotlarni arzonlashtirilgan narxlarda realizatsiya qilish, ishlab chiqarishni bir maromda tashkil etish, ombordagi tayyor mahsulot kamomadini (inventarizatsiya natijasiga ko’ra) undirib olish, mahsulot sifatini oshirish va h.k. Tahlil natijalariga ko’ra korxona mahsulot sotish hajmini oshirish imkoniyatlariga ega.

Xulosa Zamonaviy bozor munosabatlari sharoitida assortimentni shakllantirish, uni boshqarish va takomillashtirish bilan bog'liq masalalarni hal qilish, shuningdek, assortiment siyosatini ishlab chiqish va izchil amalga oshirish samarali faoliyatni tashkil etishning eng muhim shartidir. Tovarlar assortimentini shakllantirishning muhim tamoyillaridan biri uning barqarorligini ta'minlashdir. Iste'mol tovarlarini sotishda ushbu tamoyilga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. Do'kondagi tovarlarning barqaror assortimenti xaridorlarning tovarlarni qidirishga sarflaydigan vaqtini qisqartiradi, barcha muhim savdo va texnologik jarayonlar va operatsiyalarni standartlashtirish, ularni minimal mehnat, moddiy va moliyaviy resurslar bilan amalga oshirishni tashkil etish imkonini beradi. Puxta o'ylangan assortiment siyosati nafaqat tovarlar assortimentini yaxshilash jarayonini optimallashtirishga imkon beradi, balki kompaniyaning joriy vaziyatlarni to'g'irlashi mumkin bo'lgan umumiy harakatlar yo'nalishini boshqarish uchun o'ziga xos ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladi. Foydalanilgan manbalar ro'yxati 1. Asaul, A. N. Ko'chmas mulk iqtisodiyoti: universitetlar uchun darslik / A. N. Asaul; Ros. akad. fanlar, Int-t muammolar mintaqasi. iqtisodiyot. - Sankt- Peterburg. : Gumanistika, 2013. - 405 b.

2. Alekseev, N. S. Nazariy asos nooziq-ovqat mahsulotlarini sotish. / N. S. Alekseev - M.: Taraqqiyot, qayta nashr, 2014. - 635 b. 3. Berezin I.S. Marketing va bozor tadqiqotlari. / I. S. Berezin, - Moskva: Rossiya biznes adabiyoti, 2021. - 416 b. 4. Bragin L.A. Savdo. / L.A. Bragin, iqtisodiyot va tashkilot. M, INFRA - M, 2017.- 325 b. 5. Bragin L.A. Savdo. / L.A. Bragin, iqtisodiyot va tashkilot. M, INFRA - M, 2017.- 325 b. 6. Balabanov, I. T. Ko'chmas mulk iqtisodiyoti: darslik. nafaqa / I. T. Balabanov. - Sankt-Peterburg.: Piter, 2014. - 207 b. 7. Batyaev, A. A. Rieltorlik qo'llanmasi / A. A. Batyaev. - Rostov-na-Donu: Feniks, 2016. - 130 b. 8. Boddi, D. Menejment asoslari / D. Boddi, Payton, R.; boshiga. ingliz tilidan. ed. Yu. N. Kapturevskiy. - Sankt-Peterburg.: Piter, 2019. - 816 b. 9. Vikhanskiy, O. S. Strategik menejment: darslik / 2020. - 296 b. 10. Vlasova V.M. Tadbirkorlik faoliyati asoslari. / V.M. Vlasova - M.: "Moliya va statistika", 2020.-236 b.

O'xshashlar

Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tizimi

Yalpi ichki mahsulot statistikasi

Standartlashtirish va mahsulot sifati

Marketingni boshqarish

Tavakkalchilikni boshqarish