O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimi istiqbollari - Iqtisodiyot - Referatlar

O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimi istiqbollari

Yuklangan vaqt:

10.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.109375 KB

Ko'chirib olish

O’zbekiston Respublikasi standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimi istiqbollari Reja: 1. Standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimini takomillashtirish yo’llari 2. Standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimini rivojlantirish va takomillashtirish konsepsiyasi 3. Mahsulot va xizmat sifatini ta’minlashda ISO 9000 xalqaro standartlarining ahamiyati 4. Xalqaro tizim standartlarining turlari va ularni qo’llash sohalari 5. Mahsulot haqidagi ma’lumotlarni standartlashtirish va kodlash

1. Standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimini takomillashtirish yo’llari Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, mamlakatda standartlashtirishni muntazam ravishda rivojlantirib va takomillashtirib borilishi aholi sog’ligi, uning mol-mulki va atrof-muhitni qanday salbiy ta’sirlardan himoya qilishda va aholining moddiy hamda ma’naviy farovonligini oshirishida muhim ahamiyat kasb etar ekan. Xaqiqatdan ham standartlashtirish, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, mahsulot (xnzmat)ning aholi hayoti, sog’ligi, mol-mulki va atrofmuhit uchun xavfsizligini ta’minlashda, savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlikda uchraydigan texnik to’siqlarni bartaraf etishga hamda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va ko’rsatilayotgan xizmatlarni ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan eng samarali vosita hisoblanadi. Demak, standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimlarini rivojlantirish va takomillashtirish ham muhim ahamiyatga ega ekan. Shu sababli «O’zdavstandart» markazi va uning vorisi bo’lgan «O’zstandart» agentligi, vazirliklar, standartlashtirish bo’yicha texnik qo’mitalar, tayanch tashkilotlar respublikamizda milliy standartlashtirish tizimini barpo etish va standartlashtirish infrastrukturasini shakllantirish bo’yicha ma’lum darajada ishlarni amalga oshirib kelmokda. Buning natijasida respublikamiz va xalqaro tajribaga asoslangan standartlashtirishni boshqarishning o’ziga xos modeli yaratildi. Mamlakatda milliy standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimlarini isloh qilish 1997 yildan boshlangan va O’zbekistan hamda Jahon savdo tashkiloti bilan savdodagi texnik to’siqlar bo’yicha to’zilgan bitim bilan bevosita bog’liq. Isloh qilishning asosiy maqsadi esa respublikamizni Jahon Savdo Tashkilotiga teng huquqli a’zo bo’lib kirishiga tayyorlashdai iborat. Shu narsani alohida ta’kidlab o’tish joizki, Evropa ittifoqli ekspert o’zining hisobotida respublikamizning standartlashtirish bo’yicha qonunlari Jahon Savdo Tashkiloti (JST) va Evropa ittifoqning qonunlariga to’liq muvofiqlashtirilmaganligi ko’rsatib o’tilgan. Shuning uchun respublikamizning amaldagi qonunlariga JSTning asosiy tamoyillari va me’yoriy hujjatlaridagi

farqlarni hisobga olgan holda o’zgartirishlar kiritilishi kerakligi ta’kidlab o’tilgan. Hozirgi kunda Evropa ittifoqi ekspertining ko’rsatib o’tgan kamchiliklari bo’yicha respublikamizning amaldagi qonunlariga standartlashtirish, sertifikatlashtirish tizimlari-ning asosiy qoidalariga qo’shimchalar kiritilgan. Standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimlarini takomillashtirish xalqaro savdodagi to’siqlarni bartaraf etish, mamlakat eksport imkoniyatlarini kengaytirish, xalqaro standartlarni qo’llash va ularning talablariga muvofiq ishlab chiqarilayotgan mahsulotning jahon bozorida raqobatbardoshligini oshirish uchun shartsharoitlar yaratib beradi. Demak, mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning raqobatbardoshligini oshirishda xalqaro standartlar bilan bir qatorda milliy standartlashtirish bo’yicha me’yoriy hujjatlarni etakchi chet el mamlakatlarining me’yoriy hujjatlari bilan ham uyg’unlashtirishni taqoza etadi. Buning uchun «O’zstandart» agentligi xalqaro va etakchi chet el mamlakatlarining standartlashtirish tashkilotlari bilan standartlarning qo’llanilish qonuniyligi va ularga kiritiladigan o’zgartirishlarni bip-biriga muntazam ravishda takdim etilishi to’g’risida ikki va ko’ptomonlama bitimlar tuzishi kerak bo’ladi. 2. Standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimini rivojlantirish va takomillashtirish konsepsiyasi Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, pespublika standartlashtirish tizimlaridagi ayrim nomuvofiqlarni e’tiborga olgan holda va uni bartaraf etish maqsadida hamda xalqaro standartlashtirishning hozirga va kelajakdagi talablar asosida O’zbekistan Resiublikasi standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimlarini yanada takomillashtirish maqsadida «O’zstandart» agentligi tomonidan 2003-2010 yillarga mo’ljallangan «O’zbekiston Respublikasida 2003-2010 yillarda xalqaro amaliyotni hisobga olgan holda standartlashtirish, sifatini ta’minlash tizimlarini rivojlantirish va takomillashtirish «Konsepsiyasi» va uni amalga oshirish chora-tadbirlar Dasturi ishlab chiqilgan va u standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni

rivojlshtirish bo’yicha Idoralararo kengashning 2003 yil 26 martda bo’lib o’tgan majlisida qabul kilingan. Hozirgi kunda respublika davlat boshqaruv idoralari, yuridik shaxslar birlashmalari va boshqa tegishli tashkilotlar mahsulot (xizmat)larga belgilangan me’yoriy hujjatlarning barcha fondini Jahon Savdo Tashkiloti talablariga muvofiq xalqaro standartlari asosida ilmiy-texnik ekspertizadan o’tkazish ishlari tasdiqlangan chora-tadbirlar rejasi asosida amalga oshirilmokda. «Konpenpiya»da standartlashtirishning qonuniy, me’yoriy-huquqiy asoslarini takomillashtirish, milliy standartlar maqomini halqaro standartlar maqomiga yaqinlashtirish, mahsulot (xizmat)larini sertifikatlashtirish tizimini qayta ko’rib chiqish va soddalashtirish, xalqaro standartlarni milliy standartlar sifatida qabul qilish masalalari, xavfsizlik va ekologiya, axborot texnologiyalari, resurslarni tejash va mahsulot sifatini ta’minlash kabi ustuvor yo’nalishlar o’z ifodasini topgan. Respublikada «Konsepsiya chora-tadbirlari Dasturi»ni to’liq amalga oshirilishi milliy standartlashtirish va sifatini ta’minlash tizimilari me’yoriy hujjatlarining darajalarini xalqaro standartlar darajasiga tenglashtirishga imkon yaratib berish bilan bir qatorda O’zbekistonni Jahon Savdo Tashkilotiga teng huquqli a’zo bo’lib kirishi uchun ham barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratadi. Standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimlarini rivojlantirish va takomillashtirish Konsetsiyasi kirish qismi va 9 bo’limdan to’zilgan bo’lib, uning 1bo’limi «Mahsulot raqobatbardoshligini va sifatini oshirishning qonuniy va me’yoriy huquqiy asoslarining hozirgi holati va uni takomillashtirish vazafalari» deb ataladi. Unda amaldagi me’yoriy hujjatlar darajasi va ularning xalqaro standartlar talablariga muvofiqdigini aniqlash, texnik reglamentlararo standartlashtirish tizimlarini shakllantirish va qo’llash, me’yoriy hujjatlarni xalqaro texnik reglamentlar va standartlarga muvofiqligini aniqlash protsedurasi (ish tartibi) to’g’risidagi vazifalar rejalashtirilgan.

Konpepsiyaning «Respublikani Jahon Savdo tashkilotiga kirishiga tayyorlash sharritida xalqaro tajribani hisobga olgan holda davlat standartlashtirish tizimini takomillashtirish» deb nomlangan 2 bo’limida Jahon Savdo Tashkiloti a’zolari bo’lgan davlatlar bilan axborotlar almashish usullari, texnik qonunlar majmuini shakllantirish va rivojlantirish yo’nalishlari, xavfsizlik va ekologiya, axborotlar texnologiyalari, resurslarni tejash, mahsulot sifatini me’yoriy ta’minlash, tarmoqlararo standartlashtirish tizimlari, xizmatlari va standartlashtirishning eng muhim yo’nalishlari sohalaridagi vazifalar ko’rsatib berilgan. Konpepsiyaning 3 - «Standartlashtirish sohasida xalqaro x,amkorlik» bo’limida Respublikaning ushbu sohada xalqaro hamkorligidagi asosiy vazifalari belgilangan. Ushbu Konsepsiyaning 4-bo’limida standartlashtirishni axborotlar bilan ta’minlanishi va mahsulotni kataloglash davlat tizimining ishlab turishini ta’minlash masalalari o’z aksini topgan. Mudofaa mahsulotlarini standartlashtirish masalalari ushbu konpepsiyaning 5bo’limida ko’rsatib berilgan. Konsepsiyaiing 6 - «Standartlar ustidan davlat tekshiruvi va nazorati» bo’limida standartlar ustidan davlat tekshiruvi va nazoratini kelajakda texnik reglamentlarga rioya qilish ustidan nazorat qilishga aylanishi to’g’risida ma’lumotlar berilgan. Konsepsiyaning «Mahsulot va xizmatlarning muvofiqligini tasdiqlovchi milliy tizimni takomillashtirish» deb nomlangan 7-bo’limida muvofiqlikni tasdiqlashning amaliy yo’nalishlari ko’rsatilgan. Konsepsiyaning 8-bo’limida Xalqaro standartlar darajasida ishlab chiqarishni o’zlashtirganligi va mahsulot ishlab chiqarganligini rag’batlashitirish masalalari o’z aksini topgan. Konsepsiyaning « Kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni takomillashtirish» deb nomlangan 9-bo’limida O’zbekistonni Jahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo’lib kirishga tayyorlash davrida o’quv jarayonini kompleks boshqarish masalalariga etibor qaratilgan. Konsepsiyani amalga oshirish chora-tadbirlar Dasturi uch qismga ajratilgan: - «Standartlashtirishni takomillashtirish»;

- «Ishlab chiqarish, mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirishni takomillashtirish»; - «Kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish». Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish bo’yicha Konsepsiyada ko’rsatilgan ishlarning aksariyat qismini bajarilish muddati 2003-2005 yillarga mo’ljallangan. Dastlabki qabul qilingan Milliy sertfikatlashtirish davlat tizimi respublikada ishlab chiqarilayotgan va chetdan keltirilayotgan mahsulot turlarining barchasini majburiy sertifikatlashtirishdan o’tkazishni nazarda tutar edi. Bu hol o’z navbatida sertifikatlashtirish bo’yicha ishlarni haddan tashqari oshib ketishiga olib keldi. Bundan tashqari, qabul qilingan sertifikatlashtirish tartibi juda ko’p vaqtni talab qilar edi. Shu sababli kelgusida ushbu kamchiliklarni bartaraf etish, tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati uchun qo’layliklar yaratish, sertifikatlashtirish jarayonlarini soddalashtirish va byurokratik to’siqlarni bartaraf etish maqsadida Respublika Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2004 yilning 6 iyulida «Mahsulotni sertifikatlashtirish tartibini soddalashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risiyaa»gi 318-sonli qaror qabul qilindi. Ushbu qaror asosida birinchi marta majburiy sertifikatlashtirishdan o’tkaziladigan mahsulotlar turlari deyarli 1/3 barobarga qisqartirilgan. Majburiy sertifikatlashtiriladigan mahsulotlar ro’yxatiga kirmagan mahsulotlarni 2004 yilning 1-oktyabridan boshlab dekloratsiya orqali belgilangan talablarga muvofiqligi tasdiqlanish zarurligi nazarda tutilgan. Shuning bilan birgalikda chetdan keltirilgan mahsulotlarning sinovlari uchun namunalarning eng yuqori chegaralangan miqdori belgilangan hamda sertifikatlashtirish xizmatlari uchun harajatlar to’lovi tartibini o’zgartirish ham nazarda tutilgan. Ana shularni hisobga olgan holda «Mahsulotni sertifikatlashtirishdan o’tkazishning tartibi to’g’risida»gi Nizom ishlab chiqildi (yaratildi) va Vazirlar Mahkamasining yuqorida ko’rsatib o’tilgan 318-sonli qarori bilan tasdiqlangan.

3. Mahsulot va xizmat sifatini ta’minlashda ISO 9000 xalqaro standartlarining ahamiyati Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodni islohatlar natijasida respublikamizning ichki bozorida tovar va xizmatlariing erkin aylanishi va bozor mexanizmlaridan foydalanish uchun kerakli sharoitlar shakllantirildi, bozor infrastrukturasi (to’zilmasi) va raqobat muhiti yaratildi. Shu asosda ishlab chiqarish madaniyati hamda mahsulot sifati va xavfsizligini ta’minlash bo’yicha ishlab chiqaruvchilar va boshqa tovar etkazib beruvchilarning ham mas’uliyatlari oshib bormokda. Shuning bilan birgalikda rsspublikamiz milliy korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlari va ko’rsatadigan xizmatlari bilan tashqi bozorga chiqish uchun ham qulay imkoniyatlar yaratilmoqda. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish va uning bilan tashqi bozorda qatnashishni ta’minlash ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yanada yaxshilash va korxonada ko’proq foyda olishni ta’minlaydigan sifat tizimini yaaratishga imkoniyat yaratib beradi. Bundan sifat tizimlarini yaratishda esa ISO 9000 seriyali xalqaro standartining roli juda katta. Chunki, barcha rivojlangan mamlakatlarda ISO 9000 seriyali xalqaro standartlari ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni tashkil etishda ajralmas qism, tashqi bozor eshigini ochuvchi «kalit» sifatida xizmat qiladi. Shuning bilan birgalikda respublikamizda ISO 9000 seriyali xalqaro standartlar talablari asosida milliy korxonalar sifatni boshqarish tizimlarini amalga oshirish va ulardan samarali foydalanish, yuqori sifatli, inson hayoti uchun zararsiz mahsulot va xizmatlar yaratish, ularning tashqi bozorda chet mamlakatlarda ishlab chikarilgan o’xshash mahsulotlar bilan raqobatda katnashish va mahsulotni import qilinadigan mamlakatlar hududlarida sertifikatlashtirish va standartlashtirish bilan bog’liq bo’lgan ayrim texnik to’siqlarni kamayishiga imkon yaratadi. YAna shu narsani ta’kidlash joizki, ISO 9000 xalqaro standart oilasiga kiruvchi standartlarning joriy etilishi birgina ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yaxshilab va uning xavfsizligini ta’minlab qolmasdan, balki ular universal

harakterga ega bo’lganligi sababli, ularni har qanday ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalarida ham qo’llash mumkin. Respublikamizning ishlab chiqarish korxonalarida ISO 9000 xalqaro standarti bazasida sifatni boshqarish tizimlarini ishlab chiqish va joriy etish mahsulot ishlab chiqaruvchilar uchun yuqorida takidlab o’tilganidek, ko’plab qo’layliklar yaratadi. Shuningdek, ISO 9000 xalqaro standartlari bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning barqaror faoliyat ko’rsatishi va rivojlanishi uchun ham ma’lum darajada foyda olish garovi hisoblanadi. Masalan, Jahon bozorida ishtirok etayotgan mamlakatlar tajribasida mahsulot ishlab chiqaruvchilar va uni etkazib beruvchilar uch guruhga ajratiladi: 1) etkazib berilgan torvar sifati bo’yicha mutloq ishonchli (korxona)lar. YA’ni, bunday guruhga ISO 9000 standartlari talablari asosida sertifikatlashtirilgan sifat tizimlari mavjud korxonalar kiradi. Ular shartli ravishda «A» guruh korxonalari deyiladi. 2) etkazib berilgan tovar sifati bo’yicha nisbatan ishonchli korxonalar. Bu guruhga kiruvchi korxonalar ISO 9000 xalqaro standartlari talablari asosida sifat tizimlarini endigina amalga oshirayotgan korxonalar kiradi va shartli ravishda ular «V» guruh korxoialari deyiladi. 3) etkazib berilgan tovar sifati bo’yicha ishonchsiz korxonalar. Ularga ISO 9000 standarti talablari asosida sifat tizimlari yaratilmagan korxonalar kiradi va ular shartli ravishda «S» guruhi deb ataladi. Bozor ekspertlarining ma’lumotlariga qaraganda, «A» guruhiga kiruvchi korxonalarnnng mahsulotlari «S» guruhiga kiruvchi korxonalarning mahsulotlariga nisbatan deyarli 50 foizga ortig’i bilan sotilar ekan. ISO 9000 xalqaro standartlarining yuqorida ta’kidlab o’tilgan afzalliklarini hisobga olgan holda, ayrim Mustaqil Davlat Hamdo’stligi davlatlarida ularni joriy etish korxonalarga qo’shimcha imtiyozlar beriladi. Masalan, Rossiya Federatsiyasida ishlab chiqarish bo’yicha davlat buyurtmalari faqat ISO 9000 xalqaro standartlari talablari asosida sifat tizimlari sertifikatlashtirishdan o’tkazilgan korxonalarga beriladi.

4. Xalqaro tizim standartlarining turlari va ularni qo’llash sohalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot sifati ichki va tashqi bozorda uning raqobatbardoshligini belgilovchi o’lchov (mezon) hisoblanadi. Shuning uchun ham respublikada O’zdavstandart («O’zstandart» agentligi) mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatiga mo’ljallangan me’yoriy hujjatlar (standartlar, texnik shartlar) talablarini xalqaro standartlar va jahon bozori bilan muvofiqlashtirish siyosatini olib bormoqda. Bunday tadbirlar milliy va qo’shma korxonalar mahsulotlarini chet mamlakatlardan keltirilayotgan mahsulotlar sifatidan past bo’lmasligiga kafolat bo’ladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, mahsulot sifati iste’molchilar ehtiyojlarini to’laroq qondirish, me’yoriy hujjatlar, amaldagi qonunchilik, ekologik va xavfsizlik talablariga javob beradigan bo’lishi kerak. Shuningdek, mahsulot ishlab chiqarayotgan korxonaga iqtisodiy samara keltirishga ham qaratilgan bo’lishi kerak. Shu boisdan ham mahsulot ishlab chiqarayotgan har bir korxona (kompaniya)da sifatni ta’minlash tizimi ishlab chiqarilishi lozim. Jahon amaliyotida ko’pchilik firma va kompaniyalar o’zlarining ta’minlovchilari bilan ko’pdan buyon sifat tizimlari asosida o’zaro munosabatlarga o’tishgan. Sifat tizimining birinchi standartlari Buyuk Britaniyada 1970 yillarla ishlab chiqilgan edi, 1987 yilda AQSh, GFR, Kanada va boshqa mamlakatlar ishtirokida standartlashtirish bo’yicha xalqaro tashkilot ISO tomonidan mahsulot sifatini ta’minlash tizimlariga aniq talablar qo’yadigan 9000 seriyali beshta xalqaro standartlar ishlab chiqildi, tasdiqlandi va joriy etildi. Bu standartlarda sifat tizimini yaratish bo’yicha xalqaro tajribalar umumlashtirilgan. Ushbu standartlar jahonning ko’plab davlatlari (Avstriya, AQSh, GFR, Buyuk Britaniya, Finlyandiya, Fransiya, Shvetsiya, Shveysariya va boshqalar) o’zlarining milliy standartlari sifatida qabul qilib olishgan. 1988 yilda 9000 seriyali xalqaro standartlar sobiq Ittifoqda ham milliy standartlar sifatida qabul qilingan edi va ularni qo’llash bo’yicha tegishli me’yoriy-uslubiy hujjatlar ishlab chiqilgan.

Masalan, GOST 40. 9001-88, GOST 40. 9002-88 va GOST 40. 9003-88 raqamli standartlar. Quyidagi sifat tizimi standartlari xalqaro standartlar tarkibiga kiritilgan; - ISO 9000-87 Sifatni boshqarish bo’yicha umumiy qo’llanma va sifatni tanlash bo’yicha standartlar; - ISO 9001-87 Sifat tizimlari. Loyihalash yoki tayyorlashda, ishlab chiqarish, montaj qilishda va xizmat ko’rsatishda sifatni ta’minlash modeli; - ISO 9002-87 Sifat tizimlari. Ishlab chiqarish va montaj qilishda sifatni ta’minlash modeli; - ISO 9003- 87 Sifat tizimlari. Oxirgi nazorat va sinovdan o’tkazishda sifatni ta’minlash modeli; - ISO 9004-87 Sifatni umumiy boshqarish va sifat tizimining elementlari. - ISO 9001, ISO 9002 va ISO 9003 xalqaro standartlari mahsulot hayotiy davriniig turli bosqichlari uchun sifat tizimiga bo’lgan talablarni o’z ichiga oladi. - ISO 9004 standarti sifat tizimiga qo’yiladigan talablarni izohlovchi rahbariy ko’rsatmalarni ifoda etadi va tizimni ishlab chiqish va joriy etishda tayyorlovchi korxona tomonidan qo’llanishga mo’ljallangan. - ISO 8402-86 (Sifat. Lug’at) xalqaro standarti atamashunoslik standarti hisoblanadi. Keyingi yillarda uslubiy qo’llanma sifatida xizmat qiluvchi yana o’ndan ortiq standartlar ishlab chiqilgan. Masalan, ISO ning 10011 standarti auditni o’tkazish bilan bog’liq. Bugungi kunda ushbu seriyaning 20 ta standartlari amal qilishmoqda. ISO ning boshqa standartlari singari ISO ning 9000 seriyali standartlari ham ularni aktuallashtirish maqsadida vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqiladi. Jumladan, 1994 yilda ISO ning 9001, 9002 va 9003 standartlari qayta ko’rib chiqildi va ularga aniqliklar kiritildi hamda standartlarni o’zaro bog’lanishini ko’zatib borishligi soddalashtirildi. Hozirgi vaqtda 2000 yil tarixidagi ISO 9001 standarti joriy etilgan va u ISO 9001, 9002 va 9003 standartlarini umumlashtirgan. ISO 9000 seriyali standartlari quyidagi hollarda qo’llanishiga mo’ljallangan:

a)raqobatbardoshlikni oshirish maqsadida ma’muriy boshqarish uchun; b)birinchi va ikkinchi tomonlar orasidagi shartnoma (kontrakt) sharoitlarida sifat tizimining ayrim elementlarini tekshirish uchun; v)etkazib beruvchining sifat tizimini ISO standartining barcha elementlari bo’yicha iste’molchi tomonidan baholanishidan iborat bo’lgan shartnoma talablari bo’yicha; g) uchinchi tomondan sertifikatlashtirish uchun. 5. Mahsulot haqidagi ma’lumotlarni standartlashtirish va kodlash Agar biz do’kondan yoki boshqa bir savdo korxonalaridan tovar xarid qiladigan bo’lsak, albatta tovar etiketkasi yoki uning yonidagi har xil qalinlikdagi chiziqlar va raqamlar bilan belgilangan shaklni ko’ramiz, chunki hozirgi paytda tovarlar(mahsulotlar)ning aksariyat qismi shunday belgili shakllar bilan muomalaga chiqarilmokda. Bunday belgining nomi shtrixli kod deb yuritiladi. Ammo bu belgili shakl yoki shtrixli kod haqidagi ma’lumotlar ko’pchilik iste’molchilarga hali to’laligicha etib borgan emas. Shuning uchun ham biz ushbu savolni yoritish uchun shtrixli kodlash haqida etarlicha ma’lumotlar berishga harakat qilamiz. Shtrixli kodlash to’g’risida berilgan tariflar ko’p lekin ularning asl ma’nosi bir xil. Shulardan ayrimlarini keltirib o’tamiz. Shtrixli kod - bu optik usulda, ko’ndalang kanerlash yo’li bilan o’qiladigan har xil qalinlik va qadamlarga (shag) ega bo’lgan parallel shtrixlar (chiziqlar) to’plami yordamida tashkil topgan kod. Shtrixli kodlash - bu maxsus ishlab chiqilgan xalqaro axborotlashtirish tizimi yordamida mahsulotlarning asosiy parametrlarini belgilovchi uslub. YOki shtrixli kod - bu belgilar, raqamlar va harflarni shtrix (chiziq) va oraliqlar ketma-ketligi ko’rinishidagi kodlash yo’li bo’lib, axborotni tez va aniq kompyuterga kirgizish uchun xizmat qiladigan shakl. YOki shtrixli kodlash - bu belgilangan shakl, o’lcham, rang.

Boshqa bir talqinda shtrixli kod (ShK) - bu har xil kenglikdagi qora va yorug’ (yoki oq) chiziqlarning almashib turishidir deb tushuntiradi. Haqiqatdan ham yuqorida shtrixli kod (ShK) haqida keltirilgan talqinlar har xil bo’lishiga qaramasdan ularning ma’nosi bir-biriga juda yaqin va o’xshash. Shakldagi ma’lum bir kenglikdagi yo’l-yo’l chiziqlar hamda ularning birligi (birga qo’shilishi) axborot tarqatuvchilar hisoblanadi. Tovarning shtrixli kodi o’zicha uning sifati haqida ma’lumot yoki axborot bermaydi, u faqat ushbu tovar to’g’risidagi barcha axborotlarni saqlovchi elektr hisoblash mashinasi (EHM) xotirasi uyachalarining adresi hisoblanadi, xolos. Bu ma’lumotlar to’plami tovar haqidagi ma’lumotlar bazasini hosil qiladi. Shtrixli koddagi «Davlat bayrog’i» deb ataluvchi yoki tovar kelib chiqqan mamlakatni aniqlash imkoniyati iste’molchi uchun eng muhim hisoblanadi. Shtrixli kodda joylashgan barcha qolgan axborotlar maxsus optik asbob - skaner orqali hisoblanishi (o’qilishi) yoki EHM ga berilishi mumkin. Skanerdagi dekoder yordamida shtrixli kodda kodlangan ma’lumotni olish mumkin. EHM o’z navbatida olingan axborotlarni hisoblaydi, qayta ishlaydi va olingan natija bo’yicha tovar harakatini aniqlaydi. Shtrixli kodni mahsulotlarga nisbatan tadbiq etish (qo’llash) g’oyasi ilk bor 1930 yillarda AQShning Garvard biznes maktabida yaratilgan bo’lib, undan amalda foydalanish 1960 yildan boshlangan. Shtrixli kodlash ilk bor iste’mol tovarlarini kodlash uchun ishlatilgan. Izlanishlar natijasida tovar harakatinn jadallashtirish (intensifikatsiyalash) va hujjatlashtirishni seriyalashtirish maqsadida 1960 yillarning oxirlarida tovarlarni tartib raqami (nomeri) bo’yicha aynan o’xshatishga (iden- tifikatsiyalashga) asoslangan universal tizimlar yaratish haqida birinchi g’oyalar paydo bo’la boshladi. Jumladan, 1973 yili AQShda Mahsulotning Universal Kodi (UPS) qabul qilindi va 1977 yildan boshlab esa Evropa Kodlash ti zimi (nomerlash assotsiatsiyasi) (EAN) ta’sis etildi.

Bu tizim (assotsiatsiya)ga yana boshqa mamlakatlar ham a’zo bo’lib kirganligi sababli, 1981 yildan boshlab nomerlash assotsiatsiyasi Xalqaro nomerlash assotsiatsiyasi deb atala boshlandi. Bugungi kunda uning tarkibiga 80ga yaqin davlatlar a’zo bo’lib kirgan. Shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi ham 1999 yildan boshlab, bu tashkilotning haqiqiy a’zosi hisoblanadi. Hozirgi kunda dunyo mamdakatlarida 30 dan ortiq har xil tipdagi shtrixli kodlar qo’llanilmoqda. Shulardan EAN kodlash tizimi universal bo’lib, amalda har qanday turdagi tovarga qo’llanishi va har qanday «ishlab chiqaruvchi – ulgurji korxona - chakana savdo korxonasi» shaklidagi zanjir (sep) ning nuqtasida qo’llanishi mumkin. EAN tizimi doirasida axborotlarni elektron usulda almashtirish standarti (EANCOM) ishlab chiqilgan (yaratilgan) va u jahonning ko’plab davlatlarida keng qo’lamda qo’llanilmokda. ShK o’ziga xos sifat belgisi hisoblanadi, ya’ni tovarga shtrixli kod berishda uni xalqaro standartlarga mos kelishi tekshirib ko’riladi. ShKning mavjudligi sababli, bu sifat belgisi ko’pdan buyon jahonning aksariyat davlatlarida me’yor (norma) bo’lib qolgan. Jumladan, AQSh, G’arbiy Evropa va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida tovarning upakovkasi yoki etiketkasiga ShK qo’yish majburiy talab bo’lib qolgan va bu mamlakatlarning aksariyat qismida shtrixli kodi bo’lmagan mahsulotlarni chetdan olish va bozorda sotish man etilgan. Masalan, ES (Evropa ittifoqi) tarkibiga kiruvchi davlatlarga 1994 yildan boshlab shtrixli kodi bo’lmagan import mahsulotlarini kiritish man etilgan. ShKning mohiyatlaridan biri shuki, tovar to’g’risidagi barcha axborotlarni (ma’lumotlarni) kompyuterga joylashtirish mumkin. Shtrixli kod juda aniq bo’lib, ular qo’l yordamida ma’lumotlarni kiritishdagi xatoliklarni oldini oladi. O’tkazilgan tadqiqotlar natijalari shuni ko’rsatadiki, Shtrixli kodlarni o’qishda xatoliklar foizning mingdan bir bo’lagidan kam ekanligini ko’rsatib bergan. O’tkazilgan testlar natijasi esa, shtrixli kod yordamida kodlangan ma’lumotlar 10 mln. belgiga 1 ta xato to’g’ri kelishini isbotlab berdi. Qo’l yordamida kiritilgan

ma’lumotlarda 10 belgiga 1 ta xato to’g’ri keladi. Endi ularni taqqoslab ko’radigan bo’lsak, shtrixli kodlashning ahamiyati juda ham katta va muhim zkanligiga ishonch hosil qilamiz. Shtrixli kodlash - bu ma’lumotni tez kiritish demakdir. Shtrixli kodlar tez va oson hosil qilinadi va umumiy ishlatiladigan printerlar yordamida bosilishi mumkin. Bu uslub birgina xatoliklarni kamaytiribgina qolmay, balki u axborotni tez va arzon yig’adi, saqlaydi va qidiradi hamda samarali aloqani ta’minlaydi. Bu xususiyatlar unumdorlik va axborot aniqligini oshiradi, etkazib berish jarayonlari jadvali (grafigi)ni yaxshilaydi va ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan vaqt, kuch, ishchi resurslari, material va mablag’lar harajatini kamaytiradi. Undan tashqari, shtrixli kod - ma’lumot yig’ishda sanoat va savdo manfaati uchun xizmat qiladi, xalqaro ahamiyatga ega, boshqa foydalanuvchilarga bog’liq emas, jahon miqyosida ko’p mohiyatli kod yordamida har qanday tovar birligini aynan o’xshatish (indetifikatsiyalash) ishlarini bajaradi va hokazolar. Shtrixli kod - bu ishlab chiqaruvchisining vizit kartochkasidir, deb ta’kidlanadi yana bir manbada. Haqiqatdan ham ushbu ta’rif aynan unga juda monand. Shtrixli kodlashdan kompyuterga ma’lumotlarni qo’lda kiritiladigan barcha joyda foydalanish mumkin. Masalan, ishlab chiqaruvchilar, chakana savdo qiluvchilar, moliya xizmati, maishiy xizmat ko’rsatuvchi korxonalar, telefon kompaniyalari, davlat agentliklari, sog’liqni saqlash muassasalari, transport kompaniyalari va boshqa tarmoqlarda kompyuterga axborotni qo’lda kiritmaslik uchun shtrixli kodlardan foydalanishadilar. Ayniqsa, shtrixli kodlash xom ashyo va tayyor mahsulotni hisobga olish, tovar ayirboshlash va ishlab chiqarish sohalarida ko’proq qo’llaniladi. Shtrixli kodlarning elementlari shtrixlar va oraliqlar, kishilar o’qiydigan belgilar va yorug’ zonalardan tashkil topgan. Bulardan shtrixlar va oraliqlar ma’lumotlarni kodlash shablonini belgilaydi (aniqlaydi). Inson o’qiydigan belgilar bu - shtrixlar va oraliqlar yordamida kodlangan axborotlar (ma’lumotlar)ni kishilar o’qishi uchun matn sifatida berilishidir. YOrug’ zonalar esa shtrixlar va

oraliqlargacha va undan keyingi toza maydon bo’lib, bu zonalarning mavjudligi shtrixli kodni o’qish uchun eng zarur elementlaridan biri bo’lib hisoblanadi (18.1rasm). 17.1-rasm. 13 razryadli EAN kodi. Do’konlar va xaridorlar bilan hisob-kitob qilish nuqtalarida 90 foiz atrofidagi muammolar shtrix kodning ikki tomonidagi (chekkasidagi) yopyg’ maydonni kichrayishidan kelib chiqadi. Shuning uchun nominal o’lchamda nashr (chop) qilingan shtrixli kod EAN13 uchun o’zidan chap tomondan 3,63 mm va o’ng tomonidan 2,31 mm yorug’ maydon qolishi kerak. Shtrixli kod EAN--8 uchun esa, chap va o’ng maydonlar 2,31 mm dan kichik bo’lmasligi kerak. Shtrixli kodning nazorat raqami ma’lumot yoki axborotlarni to’g’ri o’qilayotganligini tekshirib turadi. Nazorat raqami kodlangan raqamlarning oxiriga qo’shiladi (18.1-rasm). Hozirgi kunda eng ko’p tarqalgan shtrixli kodning ikkita asosiy turi - EAN va Amerika kodi - UPC mavjud bo’lib, bularning ichida eng ko’p ishlatiladigan kod – EAN-13 va EAN-8 hisoblanadi. Bu kodlarni biz chakana savdoga kelayotgan barcha tovarlarda uchratamiz. Chunki, 70 yillar boshida paydo bo’lgan bu shtrixli kod butun dunyoga yoyilib ketgan va ular bir xilda o’qiladi. EAN-13 va EAN-8 kodlari chakana savdoga kelayotgan tovarlar uchun standart shtrixli kod hisoblanadi. Bu kod faqat 13 yoki 8 xonali raqamlar to’plamini o’z ichiga oladi. Bu atamada EAN (Europcan Article Number) so’z to’plamining abbreviaturasi (qisqartma so’z, masalan, pochta), xolos.

13 raqamga ega bo’lgan kod EAN-13 deb ataladi. Bundagi 1, 2 va 3 raqamlar EAN assotsiatsiyasi tomonidan o’rnatilgan tartibda beriladi va ular mamlakat (davlat) kodini bildiradi. Keyingi to’rtta raqam - tovar tayyorlovchisining indeksi. Kodning qolgan beshta raqami ishlab chiqaruvchiga o’zining xohishi bo’yicha mahsulotni kodlash uchun taqdim etiladi. Bunda kodni nuldan boshlab, 99999 gacha davom ettirishi mumkin. Kodning oxirgi 13 - raqami nazorat raqami deyiladi. EAN kodi 1998 yili O’zbek standartlari (O’zDSt 6.17 01:1999, O'zDSt 6-17 04:2000) ga kiritilgan va bu kodlar xalqaro standartlarga asoslanganligi uchun, ular Evropa, Osiyo, Markaziy va Janubiy Amerika va Okeaniya davlatlarida qo’llaniladigan EAN kodlari bilan o’zaro almashuvchandir. Har bir davlatda kodning tuzilishi har xil bo’lishi mumkii. Masalan, O’zbekistonda kodning birinchi uch raqami - milliy tashkilotning prefiksi, keyingi oltita raqam - korxona mahsulot egasining raqami, undan keyingi uchta raqam - tovarni indentifikatsiyalashtirish (aynan o’xshatish yoki tenglashtirish) bloki va oxirgi raqam nazorat raqami. EAN-13 kodining tarkibi quyidagi kodlardan iborat: - davlat kodi ("davlat bayrog’i"); - korxona (firma, kompaniya) - tayyorlovchi kodi; - mahsulot kodi; - nazorat soni (18.1-rasm). EAN assotsiatsiyasi tomonidan har bir davlat (mamlakat) uchun kodlar diopozonlari beriladi. Kodlar ko’pincha ikki belgidan to’ziladi (masalan, Fransiya 30-37, AQSh va Kanada 00-09, YAponiya 45-49), lekin tayyorlovchi kodni bir belgiga qisqartirish hisobiga uch belgili ham bo’lishi mumkin. Masalan, Rossiya 460-469, Germaniya 400-440 va boshqalar (18.1-jadval). ShK haqida axborotlar joylashgan banklar - davlatlar kodi haqidagi ma’lumotlar. 17.1-jadval Davlat Dav Davlat Dav Davlat Dav

nomi lat kodi nomi lat kodi nomi lat kodi AQSh va Kanada 00- 09 Shvetsiya 73 Latviya 460 5 Fransiya 30- 37 Meksika 750 Tayvan 471 Bolgariya 380 Venesuel a 759 Estoniy a 474 Germaniya 400- 440 Shveysari ya 76 Fillipin 480 Rossiya 460- 469 Argentin a 779 Malta 535 Syangan 489 Chili 780 JAR 600- 601 YAponiya 45- 49 Braziliya 789 Marokk o 611 Buyuk Britaniya 50 Italiya 80- 83 Tunis 619 Gretsiya 520 Ispaniya 84 Gavtem ala 740- 745 Kipr 529 O’zbekist on 478 Salvado r 740- 745 Irlandiya 539 Kuba 850 Gondur as 740- 745 Belgiya va 54 Chexiya 859 Panama 740- 745 Lyuksemb o’rg Portugaliy a 560 Yugoslav iya 860 Nikarag ua 740- 745 Islandiya 559 Turkiya 869 Kosta- Rika 740- 745 Daniya 57 Niderlan diya 87 Kolumb iya 770 Polsha 590 Janubiy Koreya 880 Urugva y 773

Vengriya 599 Singapur 889 Peru 775 Finlyandiy a 64 Avstriya 90- 91 Ekvado r 786 Xitoy 690 Avstraliy a 93 Tayland 885 YAngi Zelandiya 94 Sloveniy a 383 Indonez iya 899 Isroil 729 Xorvatiy a 385 Malayzi ya 955 EAN - 8 kod quyidagi kodlar tarkibidan iborat: - davlat kodi («davlat bayrog’i»); - korxona (firma) - tayyorlovchi kod; - nazorat soni (18.2-rasm). 17.2-rasm. 8 razryadli EAN kodi. EAN-8 kodida ba’zan, tayyorlovchi korxona kodining o’rniga mahsulotning qayd etish tartib raqami (nomeri) ham keltirilishi mumkin. Bu kod (EAN-8) markalashtirish, joylash yoki uncha katta bo’lmagan tovarlar uchun ishlatiladi (qo’llaniladi). Ushbu tipdagi ShK EAN-13 tipdagi ShK dan qisqartirilgan axborotlar va kichik o’lchamlari (razmerlari) bilan farq qiladi. Shuning uchun ham uning raqamlari to’liq joylashmaganligi sababli kichik (mayda) gabaritli tovarlarga bosiladi. EAN-13 har qanday upakovka yoki tovarlarga bosiladi (agar uning maydoniga sig’sa).

EAN-14 faqat transport (yukli) upakovkalari uchun qo’llanadi. Bu ShK nisbatan yirikroq bo’lganligi sababli uni bosish (chop etish) uchun yuqori sifatli pechat talab etilmaydi. Agar tovar upakovkasi bilan sotilsa, u holda faqat EAN-13 qo’llaniladi, chunki EAN-14 tovar haqida axborotga ega emas va do’konda o’rnatilgan skanerlovchi moslamada hisoblab yoki sanab (o’qib) bo’lmaydi. Koddagi raqamlar qatori skaner uchun emas, balki xaridor (iste’molchi) uchun mo’ljallangan. Xaridor uchun ma’lumot faqat mahsulot tayyorlangan davlatni bildirish bilan chegaralanadi, chunki davlat kodi maxsus nashrlar va axborotnomalarda bosilib turiladi yoki axborot bazalari va banklarda saqlanishi mumkin. To’liq ShK esa, tashqi savdo tashkilotlari yoki savdo ob’ektlariga mahsulotning aniq kelib chiqish rekvizitlarini bilish va kerak bo’lgan hollarda mahsulotning shartnoma (kontrakt) talablariga mos kelmaydigan parametrlari va ko’rsatkichlari haqida aniq bir manzilga (nuqtaga) radiya yoki norozilik bildirish imkonini yaratadi. Hozirgi kunda respublikamizda ham shtrixli kodlashni keng miqyosda tadbiq etish bo’yicha ma’lum darajada ishlar olib borilmoqda. Jumladan, 1999 yilda O’zdavstandart qoshidagi O’zbekiston standartlashtirish metrologiya, sertifikatlashtrish va mahsulot sifatini boshqarish sohasida kadrlar tayyorlash va tadqiqotlar instituti (O’zTMTI)da shtrixli kodlash (kodlar) bilan shug’ullanuvchi markaz tashkil etildi. Bu markazning asosiy maqsadi mahsulotni avtomatlashtirilgan tarzda indentifikatsiyalash (aynan o’xshatish, tenglashtirish yoki birday qilish) bo’yicha muammolarni hal etish va bu faoliyatni keng ravishda targ’ib qilishdan iborat. Tayanch iboralar: «O’zstandart» agentligi; O’zdavstandart markazi; Jahon Savdo Tashkiloti; Evropa ittifoqi; Konsepsiya; chora-tadbirlar Dasturi; Mahsulot raqobatbardoshligi; standartlashtirishni takomillashtnrish; 318-son qaror; dekloratsiya; ISO 9000; «L», «V» va «S» guruhlari. ISO 9000-87; sertifikatlashtirish; ISO 9001, 9002, 9003, 9004-87 va ISO 8402-86 qo’llanilishi;

shtrixli kod; shtrixli kodlash; zona; prefiks; tovar kodi; korxona raqami; nazorat soni; tovar ayraboshlash; ishlab chiqarish; EAN – 8, 13, 14; skaner; dekader va boshqalar.

Nazorat uchun savollar: 1. Standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimini takomillashtirish yo’llarining ahamiyati nimalardan iborat? 2. O’zbekistonda standartlashtirish va sifatni ta’minlash tizimini takomillashtirish qaysi yilarga mo’ljallangan? 3. Takomillashtirish konsepsiyasida qanday chora-tadbirlar dasturi keltirib o’tilgan va uning nechta bo’limi mavjud? 4. ISO 9000 xalqaro standartining mahsulot va xizmatni ta’minlashdagi ahamiyati nimalardan iborat? 5. Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va uni etkazib beruvchilar nechta guruh ajratiladi? 4. Sifat tizimining birinchi standarti qaerda va qachon ishlab chiqilgan? 5. Sifat tizimi standartlari qaysi xalqaro standartlar tarkibiga kiritilgan? 6. ISO 9000 xalqaro standarti qaysi hollarda qo’llaniladi? 7. Shtrixli kodlarga ta’rif bering. 8. Shtrixli kod ilk bor qaerlarda ishlatila boshlangan? 9. Hozirgi vaqtda shtrixli kodning nechta asosiy turi mavjud? 10. EAN-13 va EAN-8 shtrixli kod nimalardan tarkib topgan? 11. Nechanchi yilda O’zbekistonda shtrixli kod bilan shug’ullanuvchi qanday markaz tashkil etilgan?

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to’g’risida (yangi tahriri)”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2002 y. 29 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Tovar belgilari, xizmat ko’rsatish belgilari va tovar kelib chiqish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2001 y. 30 avgust. 3. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va ma’lumotlar ba’zalarini huquqiy muhofaza qilish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 1994 y. 6 may. O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartirishlar 05.04.2002. №364-11. 30.08.2002 y. №405-11. 4. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Integral mikrosxemalar topologiyalarini huquqiy muhofaza qilish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2001 y. 30 avgust. 5. O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 14 iyun 209 – sonli qarori: O’zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi to’g’risida Nizom. 6. Kak zaregistrirovat tovarn ы y znak v Respublike O’zbekistan. – Tashkent, GPV RO’z. 2006 g. 7. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Seleksiya yutuqlari to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2002 y. 29 avgust. 8. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Firma nomlari to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2006 y. 18 sentyabr.

O'xshashlar

Mahsulot sifati va sifatni boshqarish tizimi

O’zbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimi, milliy idoralar va ularning vazifalari

Sertifikatlangan mahsulotlar sifatini ta’minlash va boshqarish

O’zbekistonda g’aznachilik tizimi taraqqiyoti istiqbollari

Bank ishi fanining predmeti va vazifalari. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi va boshqa kredit muassasalari