Sertifikatlangan mahsulotlar sifatini ta’minlash va boshqarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Sertifikatlangan mahsulotlar sifatini ta’minlash va boshqarish

Yuklangan vaqt:

10.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.1015625 KB

Ko'chirib olish

Sertifikatlangan mahsulotlar sifatini ta’minlash va boshqarish Reja: 1. Mahsulotlar sifati to’g’risida tushuncha 2.Mahsulot sifatini ta’minlash va boshqarishda sertifikatlashtirishning ahamiyati 3. Sifatni boshqarish tizimlari 4.Sifat tizimlarining sertifikatlash-tirishdan o’tkazish

1. Mahsulotlar sifati to’g’risida tushuncha Ma’lumki, mahsulot sifati uning hayotiy bosqichlarida-tadqiqot qilish va loyihalash, ishlab chiqarish va iste’mol qilishda (muomalada) shakllanadi. Sifat - bu obektning ta’rif yoki tavsiflari majmui bo’lib, belgilangan va ko’zda tutilgan talablarni qondirish xususiyatidir yoki bo’lmasa sifat deb, iste’molchi talabini qondirish darajasiga aytiladi. Ishlab chiqarish ob’ektlarida mahsulot sifati deganda, ushbu mahsulotni me’yoriy hujjatlar talabiga muvofiqligi tushuniladi. Iste’mol tovarining sifati deb, uni nominal sharoitda o’z vazifasi bo’yicha iste’mol qilishda yoki ishlatishda xaridorlar (iste’molchilar)ning malum ehtiyojlarini qondira olish xususiyatlarining majmuiga aytiladi. Demak, yuqoridagilardan xulosa qiladigan bo’lsak, sifat bu mahsulotning ijobiy ko’rsatkichlari yig’indisi yoki sifat mahsulotning iste’mol xususiyatlarini belgilab beruvchi mezonlar majmui ekan. «Sifat» tushunchasiga assortiment to’laligi va xilma-xilligini ham qo’shish mumkin, chunki bular iste’molchilar talablarini to’liq qondirishning shartlaridan biri hisoblanadi. Agar sifatni faqat tovarning me’yoriy hujjatlar tomonidan belgilangan talablarga mos kelishini belgilovchi omil sifatida qaraydigan bo’lsak, u holda biz faqatt ishlab chiqarish sifati tushunchasini ta’riflagan bo’lamiz, xolos. Shuning uchun ham «sifat» tushunchasi keng ma’noga ega. Mahsulot sifatiga talab va taklif ham bog’liq bo’ladi. Chunki, yuqori sifatli mahsulot yoki tovar aholi talabini qondiradi va yuqori talabga ega bo’ladi. Sifatsiz tovar esa, savdo shaxobchalarining peshtoqlarida turib qoladi va aholi talabiga ega bo’lmasdan, natijada korxona yoki xususiy tadbirkorni inqirozga uchrashiga sabab bo’ladi. Mahsulot sifatini oshirish yoki yaxshilash - bu respublikamiz xalq xo’jaligining asosiy vazifalaridan biridir. Tayyor mahsulot sifatini yaxshilash yoki bajarish bilan uning iste’mol qilish muddati o’zayadi, tannarxi va mehnat sarfi

kamayadi, jahon bozorida raqobatbardoshligi oshadi, korxona iqtisodiyoti yaxshilanadi va iste’molchining talabi to’laroq qondiriladi. Shuning uchun ham tovar (mahsulot) sifati davlat miqyosida rejalashtirish va sifatni boshqarish ob’ekti hisoblanadi. Shuningdek, mahsulot sifatini yaxshilash, mahsulot ishlab chiqarish hajmining kamayishiga olib keladi. Tovar (mahsulot) sifatining yuqoriligi u yoki bu ishlab chiqarish tarmog’ida fan, texnika va texnologiyaning yaxshi rivojlanganligidan dalolat beradi. Mahsulot sifatini yaxshilash va uni ta’minlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri bo’lib hisoblanadi, chunki bu vazifa bozor iqtisodiyoti yoki munosabatlarining talablaridan kelib chiqadi. Respublikada amal qilayotgan qonun qoidalarga asosan iste’molchilar talabi va amaldagi moddaga mos kelmaydigan past sifatli mahsulot ishlab chiqargan korxonaga nisbatan iqtisodiy jarima (sanksiya)lar qo’llaniladi. Agar bunga ishchilar aybdor bo’lsa, u holda ularga nisbatan ma’muriy yoki jinoiy jazolar qo’llaniladi. Mahsulot sifatining shakllanishida unga juda ko’plab omillar ta’sir etadi va bu omillar shartli ravishda texnik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarga bo’linadi. Bu omillar o’z navbatida ob’ektiv va sub’ektiv omillarga ajratiladi. Ob’ektiv omillarga ko’proq texnik omillar kiradi: buyum konstruksiyasi, ishlab chiqarishni mexanizatsiya va avtomatizatsiyalashtirish, ishlab chiqarish bazasining texnik darajasi, nazoratning texnik vositalari, zamonaviy texnologiya va boshqalar. Sub’ektiv omillarga inson faoliyati bilan bog’liq omillar (kishilarning qobiliyati, ishlab chiqarish vazifalari (funksiyalari)ni bajarishga munosabati) kiradi. Texnik omillarga asbob-uskunalarning jihozlanishi, nazorat vositalari va texnik hujjatlarning holati, dastlabki materiallar hamda yarim fabrikatlarning siyosati yangi texnik vositalar (jihozlar)ning mavjudligi, dastlabki materiallar hamda yarim fabrikatlarning sifati va shunga o’xshashlar kiradi.

Tashkiliy omillar rejali va bir maromda ishlash, texnik xizmat va jihozlarni ta’mirlash, materiallar, butlovchi buyumlar, jihozlarni texnologik hujjatlar va nazorat vositalari bilan ta’minlanganligi, ishlab chiqarish madaniyati, mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish kabi omillarni o’z ichiga oladi. Iqtisodiy omillar mehnatga xaq to’lash shakllari, oylik maoshining miqdori, yuqori sifatli mahsulot va ishni rag’batlantirish, mahsulot yaroqsizligi uchun ish haqidan ushlab qolish, mahsulotning sifat darajasi, tannarxi va bahosi kabi omillardan tashkil topadi. Ijtimoiy omillarga kadrlarni tanlash, ularni joy-joyiga qo’yish, malaka oshirishni tashkil qilish, ilmiy texnik ijod, ijodkorlik va ixtirochilikni tashkil etish, jamoaning turmush sharoitlari, o’zaro munosabatlar, jamoadagi psixologik muhit va tarbiyaviy ishlar kiradi. Bu omillar sifatiga alohida yoki birgalikda ta’sir etishi mumkin. 2. Mahsulot sifatini ta’minlash va boshqarishda sertifikatlashtirishning ahamiyati Mahsulot sifatini ta’minlash, uning jahon bozorida raqobatbardoshligini oshirish va uni boshqarish mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu muammoni hal etishda standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish muhim rol o’ynaydi, chunki faoliyatning bu yo’nalishi mahsulot sifatini oshirish va ta’minlashning me’yoriy-huquqiy asoslarini yaratishga va dunyo standarti darajasidagi mahsulotlar ishlab chiqishini ta’minlash, jahon bozoriga chiqish hamda ichki bozorni egallashga yo’l ochib beradi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov 1995 yilda O’zbekiston Reepublikasi Oliy Majlisining 1-sessiyasida so’zlagan nutqida respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim masalalari hakida: «YA’ni, bir dolzarb

masala ishlab chiqarishni kengaytirish, dunyo standarti darajasidagi mahsulotlar ishlab chiqarish va ularning raqobatbardoshligini oshirishdir» degan edi. Prezidentimizning ushbu so’zlari mamlakatimizni bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tishida dasturi amal bo’ladi desak, xato qilmagan bo’lamiz, chunki bozor munosabatlarining talablaridan biri, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini yaxshilash, raqobatbardoshligini oshirish va ta’minlashdan iborat. Allbata, bu muammolarni hal etishda standartlashtirishning ham o’z roli bor. Standar tashtirish mahsulot (xizmat)ning belgilangan darajada funksional vazifasiga mos kelishi darajasini oshirish, savdodagi texnik to’siqlarni bartaraf etish va ilmiy- texnik o’sishni ta’minlaydi. Shuningdek, mahsulot (xizmat) sifatga talablar va me’yorlar belgilaydi. Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish mahsulot sifatini ta’minlashning asosiy yo’nalishlaridan hisoblanadi. Metrologiya mahsulot (xizmat)lar sifatini ilmiy-texnik nazorat qilishning asosi hisoblanadi. Qaerda mahsulot holati, o’lchamlari zamonaviy ishlash va o’lchash vositalari orqali aniqlansa, o’sha erda yuqori sifatga erishish mumkin. Mahsulot (xizmat)ni sertifikatlashtirish esa ularni standartlar talablariga javob berishini isbotlovchi ish tartiblarini belgilaydi. Bu esa ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini ta’minlash gorovi hisoblanadi. Mahsulot (xizmat) sifatiga qo’yiladigan talablar ham standartlar va standartlashtirishning boshqa me’yoriy hujjatlari orqali belgilanadi. Standartda fan, texnika va xalqaro tajribaning ilg’or yutuqlari shakllanadi, chunki standartlarni tuzishda mahsulot sifatiga qo’yiladigan ichki va tashqi bozor, inson hayoti, mol- mulki va atrof-muhit uchun xavfsizlik talablari belgilanadi. Shuningdek, milliy standart va texnik shartlarning xalqaro, mintaqaviy va MDH davlatlararo standartlari bilan uyg’unlashtirish ham sifatni yaxshilash, uni ta’minlash va boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, mahsulot uchun mo’ljallangan standart talablariga qat’iy rioya qilish (ishlab chiqarish, tashish, saqlash va realizatsiya qilish paytlarida) mahsulot sifatini talab darajada ta’minlashga ko’plab imkon yaratib beradi. Standartlar mahsulot sifatini ta’minlash

uchun: birinchidan - mahsulot ishlab chikarish bo’yicha ko’p marta takrorlanib turiladigan texnologik jarayonlar va uning sifatiga qo’yiladigan talablarni aks ettirishi; ikkinchidan - eng yaxshi maqbul echimga asos bo’lishi; uchinchidan - amalga kiritilgan standart ma’lum muddat davrida o’zgarmaydigan hamda samarali bo’lishi va shunga o’xshash xususiyatlarga ega bo’lishi shart. Standartlashtirishning ushbu xususiyatlaridan oxirgisi (o’zgarmaydigan va samarali bo’lishi) e’tiborga ko’proq loyiq, chunki standart tez-tez o’zgaruvchan va samarasi pasaysa, u holda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati ham pasayadi, sifatni ta’minlab bo’lmaydi va oxirida ishlab chiqarishning ham samaradorligi kamayadi, nihoyatda uni inqirozga uchrashiga ham sabab bo’ladi. Shuning uchun standartlar ham muntazam ravishda baholanib turiladi, kerak bo’lsa qayta ko’rib chiqiladi, kerakli o’zgartirishlar kiritiladi, bekor qilinadi yoki uning o’rniga fan va texnikaning ilg’or yutuqlariga asoslangan yangi standartlar yaratiladi. Hozirgi kunda ham yangi ishlab chiqariladigan va amaldagi me’yoriy hujjatlar talablariga mos keladigan mahsulotning sifatini yanada yaxshilash va uni ta’minlash hamda boshqarish ustida samarali ishlar olib borilmoqda. Bunday chora-tadbirlar ichki va tashqi bozor, inson hayoti, uning mol-mulki va atrof-muhit uchun xavfsiz va jamiyat talablariga muvofiq keladigan mahsulot ishlab chiqarishda muhim omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Ko’plab me’yoriy hujjatlar va ilmiy manbalarda mahsulot yoki xizmatga nisbatan «sifatni oshirish yoki yaxshilash», «sifatni ta’minlash», «sifatni boshqarish» kabi atamalar yoki tushunchalar ishlatiladi. Sifatni ta’minlash deb, mahsulot yoki xizmat sifatiga belgilangan ma’lum talablarni qondirishga ishonch hosil qilish uchun davriy ravishda rejalashtiriladigan va o’tkaziladigan chora-tadbirlar majmuiga aytiladi. Sifatni ta’minlash bo’yicha o’tkaziladigan chora va tadbirlarga quyidagilar kiradi: - bozorni o’rganish;

- xom ashyo va materiallar etkazib beruvchi korxonalarni qayta tayyorlash; - ishchi xodimlar va mutaxassislarni yangi texnologiya talablariga muvofiq malakasini oshirish; - texnologik jihozlar qismlarini o’z vaqtida almashtirish va ularga texnik xizmatlar ko’rsatish; - o’lchash vositalarining holatini o’rganish va ularni qiyoslashdan o’tkazish; -sifat tizimlarini qayta ko’rib chiqish va ularni xalqaro sifat tizimlari bilan uyg’unlashtirish va boshqarish. Mahsulotni yaratish, ishlatish yoki iste’mol qilish davrida uning sifatini aniqlash, ta’minlash va etarli darajada saqlash bo’yicha o’tkaziladigan ishlar majmuini sifatli boshqarish jarayonini tashkil etadi. Mahsulot sifatini boshqarish sifat tizimi bo’yicha belgilangan xalqaro standartlarni qo’llash orqali mahsulot (xizmat) sifati va raqobatbardoshligini oshirish choralarini ishlab chiqish va ularni hayotga tadbiq etishda ijobiy yondashishni ta’minlaydi. Mahsulot ishlab chiqarish hayotiy davriniig boshlang’ich, ya’ni tadqiqot va loyihalash hamda ishlab chiqarish bosqichlarida bajariladigan texnik va boshqa jarayonlarni puxtalik bilan amalga oshirishga qaramasdan, mahsulotni ko’p partiyali yoki seriyali ishlab chiqarishda uning sifati bo’yicha ayrim kamchiliklar (cheklanishlar) paydo bo’lishi mumkin. Bu kamchiliklar yoki cheklanishlarning kelib chiqishiga ob’ektiv va sub’ektiv omillar sabab bo’ladi. Masalan, ishlab chiqarish texnologiyasining talab darajasida emasligi yoki eskirishi, jihoz va asbob-uskunalarning eskirishi yoki bo’zilishi, ishlab chiqarish bazasining texnik, darajasining talabga javob bermasligi, ishchi xodimlar va mutaxassislar malakasining pastligi yoki ularning o’z vazifalariga layoqatlik bilan qarashi, xom ashyo va materiallar sifatining talab darajasidan pastligi, tayyor mahsulotni saqlash rejimining bo’zilishi va boshqalar. Mahsulot sifatini pasayishi yoki uning sifatida ayrim cheklanishlarning kelib chiqishi ishlab chiqarish korxonasidagi davlat, ishlab chiqarish va texnologik

intizomning bo’zilishi hamda ishchi va rahbar xodimlarning mahsulot sifati ta’minlashdagi mas’uliyatlari bilan o’zaro bog’liq. Har bir mahsulot sifatidagi cheklanishlar yoki ayrim kamchiliklar me’yoriy hujjatlarda belgilangan chegaradan chiqmasa, u holda bunday cheklanishlar pyxsat etiladigan cheklanishlar deyiladi va bu mahsulot realizatsiya qilish uchun yaroqli hisoblanadi. Aks holda esa, mahsulot nuqsonli deb ataladi va bunday mahsulotni realizatsiya qilish uchun yaroqsiz hisoblanadi. Mahsulot sifatida to’zatib bo’lmaydigan nuqsonlar (kamchiliklar) mavjud bo’lsa, bunday mahsulot sifatspz (yaroqsiz) yoki brak deyiladi. Bunday mahsulotni muomalaga chiqarish mumkin bo’lmaydi. Shunday qilib, sifatni boshqarish yuqorida ko’rsatib o’tilgan kamchiliklarni bartaraf etish, ya’ni mahsulot sifatini me’yoriy hujjatlarda belgilangan talablariga moslashtirish bo’yicha qo’llaniladigan uslublar va faoliyatdan iborat ekan. Sifatni boshqarish bir vaqtning o’zida jarayonni boshqarish va maqbul iktisodiy samaraga erishish uchun mahsulot hayot davrining tegishli bosqichlarida qilingan noto’g’ri harakat sabablarini bartaraf etishga qaratilgan tezkor xarakterdagi uslub va faoliyat turlarini ham o’z ichiga oladi. Sobiq ittifoq respublikalarida qabul qilingan metodologiya cheklanishlarni aniqlash, ularning sabablarini bartaraf etish, mahsulotni nazoratdan o’tkazish, cheklanish va iste’molchilar takliflarini inobatga olish hamda ular asosida qarorlar qabul qilishga asoslangan. Sifatni boshqarish bo’yicha qarorlar kundalik mavjud va bundan oldin to’plangan malumotlar asosida to’zilib, cheklanishlar sabablarini bartaraf etishga qaratilgan va aniq yozilgan bo’lishi kerak. Qarorda mas’ul xodimlar va bajarish muddatlari ko’rsatilishi shart. Bunday qarorlar mahsulot hayot davrining har bir bosqichi bo’yicha alohida-alohida qabul qilinadi. Ko’plab rivojlangan davlatlar tajribasida ishlab chiqarish texnologiya jarayonlarini boshqarish nazorat kartalarini qo’llash asosida statistik uslublar yordamida amalga oshiriladi. Bunday usul mahsulot sifati va boshqa ko’rsatkichlaridagi cheklanishlarning sababini oldindan bartaraf etish hamda

sifatsiz (nuqsonli) mahsulot ishlab chiqarishning oldini olish uchun imkon yaratib beradi. Demak, mahsulotdagi mavjud nuqsonlarning kelib chiqish sabablarini maksimal darajada bartaraf etishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqish va uni amalga oshirish sifatni boshqarishning asosiy mohiyati hisoblanar ekan. Sifatni boshqarish ob’ektiga qayta ishlab chiqarishni shakllantirish jarayonlari, boshqarishning barcha darajalarida mahsulot sifatini saqlash va qayta tiklash hamda mehnat vositalari va predmetlari, mehnat resurslari, mehnat sifati, ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan hujjatlar va ma’lumotlar kiradi. Sifatni boshqarish ob’ektiga 9000 seriyali xalqaro standartlarning mafkurasi (ideologiyasi)ga asosan korxona (kompaniya) yoki tashkilotning sifat tizimlari ham kiradi, chunki sifatni ta’minlash bo’yicha ularda belgilangan chora- tadbirlar bozor va iste’molchi talablari va texnologik jarayonlarning o’zgarishi asosida o’zgartiriladi. Sifatni boshqarish me’yorlari yoki vositalariga quyidagilar kiradi: mahsulot sifat ko’rsatkichlari va maqsad muvofiqligiga reglament belgilovchi me’yoriy hujjatlar, mehnat jarayonlarini boshqarish va tashkil qilish vazifalari (funksiyalari), nazorat-sinov, o’lchash, ma’lumotlar beruvchi (spravochn ы e) va hisoblash vositalarini o’z ichiga oluvchi axborotlar va metrologik ta’minotlar. Mahsulot sifatini rejalashtirish va prognoz qilish, mahsulotni attestatsiyalash, mahsulot ishlab chiqarishini tadbiq qilish va yo’lga qo’yish, sifatni oshirganligi uchun iqtisodiy rag’batlantirish, sifatni nazorat qilish va metrologik ta’minot sifatni oshirish elementlari h isoblanadi. 3. Sifatni boshqarish tizimlari Har bir korxona (kompaniya) yoki tashkilot o’zining sifatli mahsulot ishlab chiqarishi yoki yaxshi xizmat ko’rsatishidan manfaatdor bo’ladi, chunki bu bozor

iqtisodiyoti talablaridan biridir. Shuningdek, har qanday sifatli mahsulot yoki xizmat quyidagi talablarga muvofiq kelishi kerak: - iste’molchining ma’lum bir ehtiyojini qondirishi; - ekspluatatsiya qilinishini maqsadga muvofiq kelishi; - iste’molchilarning talablarini to’liq qondirishi; - amaldagi me’yoriy hujjatlar talablari va harakatdagi qonun-qoidalar hamda jamiyatning boshqa talablariga javob berishi; - iste’molchilarga raqobat narxida taklif qilinishi; - korxona tomonidan foyda olinishini ta’minlash va boshqalar. Bu vazifalarni bajarish uchun ishlab chiqarilayotgan yoki ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmat sifatiga ta’sir etuvchi barcha texnik, texnologik, ma’muriy, ijtmoiy, tarbiyaviy va boshqa omillarni korxona (kompaniya) yoki tashkilot rahbarlari hamda sifat uchun mas’ul xodimlarning doimiy nazoratida bo’lishi kerak. Shuningdek, ishlab chiqarilgan sifatsiz mahsulot miqdorini aniqlash, nuqsonli mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini keskin qisqartirib borish va sifatsiz mahsulot ishlab chiqarishning oldini olish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish ham korxona (kompaniya) yoki tashkilot rahbarlarining kundalik rejasi bo’lishi kerak. U holda, korxona (kompaniya) yoki tashkilot mahsulot sifatini boshqarish faoliyatida ijobiy natijalarga erishishi mumkin. Sifatni boshqarish xalqaro tizimlarining milliy sifat tizimlaridan farqi ham aynan yuqorida ko’rsatib o’tilgan maqsad va vazifalarni nazarda to’tishidadir. Ko’p hollarda mahsulot (xizmat) sifatini ta’minlash quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi: - korxona (kompaniya) yoki tashkilotning sifatni ta’minlashga erishgan darajasi hamda sifat sohasidagi siyosatining maqsadi; - sifatni ta’minlash bo’yicha mas’ul xodimlarning mas’uliyatlikni sezish darajalari;

- texnik, texnologiya, ma’muriy, insoniy, ijtimoiy va tarbiyaviy tadbirlar kompleksida sifatga bevosita yoki bilvosita ta’sir etuvchi omillarni to’liq qamrab olish va boshqalar. Demak, har bir ishlab chiqarish korxonasi (kompaniyasi) sifatni doimo ta’minlash va unga samaraliroq rahbarlik qilish maqsadida umumiy tizimga ega bo’lishi shart va u korxona (kompaniya) sifatini boshqarish bo’yicha belgilangan maqsadga erish uchun xizmat qilishga qaratilishi kerak. Sifatga umumiy rahbarlik qilish tizimining mazmuni esa korxona (kompaniya) faoliyati yo’nalishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi, ishlab chiqarish texnologiyasi va mahsulot assoritimentining murakkabligiga bog’liq bo’ladi. Ma’lumki, korxona (kompaniya) yoki tashkilotning umumiy maqsadi ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini belgilangan darajasiga erishish va uni saqlab turishiga qaratilgan bo’ladi. Buning uchun korxona (kompaniya) yoki tashkilot o’zidagi mavjud texnik, texnologiya, insoniy va boshqa resurslarini to’g’ri rejalashtirishi va ulardan samaraliroq foydalanishi kerak. Bulardan tashqari korxona (kompaniya) yoki tashkilot o’zi ishlab chiqarayotgan mahsulot (xizmat)ning yuqori sifatli ekanligi va bu sifatni saqlab tura olish imkoniyatiga ega ekanligi to’g’risida iste’molchida ishonch hosil bildira olishiga erishish kerak. Bu muammolarning echimi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxona (kompaniya) yoki xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarning sifatga umumiy rahbarlik qilish tizimi bilan to’g’ridan-to’g’ri o’zaro bog’liq. Shuning uchun ham mahsulot ishlab chiqaruvchi korxona (kompaniya) yoki xizmat ko’rsatuvchi tashkilotning sifatga umumiy rahbarlik qilish tizimlari korxona (kompaniya) yoki tashkilot ehtiyoji va talablari hamda iste’molchilar ehtiyojlari va talablari bilan o’zaro bog’liq bo’lishi kerak. Korxona (kompaniya) yoki kompaniyaning sifat tizimi sifatga umumiy rahbarlik qilish faoliyatining asosini tashkil etadi va bu asos korxona (kompaniya) yoki tashkilotning sifat bo’yicha siyosatini amalga oshirish vositasi sifatida qo’llaniladi va u boshqarishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Tizim deganda, bir-biri bilan o’zaro munosabatda va bog’liq bo’lgan hamda ma’lum bir butunlikni (umumiylikni) hosil qiluvchi elementlar to’plami

tushuniladi yoki tizim - bu umumiy belgilari bo’yicha birlashgan qandaydir elementlar yoki birliklar majmuidir. Demak, tizim deyilganda, bir-biri bilan o’zaro o’zviy bog’langan elementlar yoki birliklar to’plami tushunilar ekan. To’plamning har bir elementi yoki birligi esa tizimning tarkibiy qismini tashkil qiladi. «Tizim» tushunchasi texnika va texnologiya sohasida grafik shaklida ifodalanadi va u xalqaro tajribada ham qo’llaniladi. Tashkiliy tuzilish, ma’suliyatlar, bajariladigan vazifalar va ishlar, jarayonlar, xom ashyo va insoniy resurslar mahsulot sifati tizimining asosiy elementlari hisoblanadi. Bu elementlarning soni mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishda qo’llaniladigan texnologiya va jihozlar hamda asbob- uskunalarning murakkabligi, nazorat va mahsulot turlariga bog’liq bo’ladi, chunki bu omillar qancha keng va zamonaviy bo’lsa, tizim elementlari shuncha ko’p bo’ladi. ISO 8402-86 (Kachestvo. Slovar) xalqaro standartida «sifat tizimi» quyidagicha ta’riflanadi. Sifat tizimi - bu sifat bo’yicha umumiy rahbarlikni ta’minlaydigan tashkiliy tizimlar, mas’uliyatlar, ishlar (vazifalar), jarayonlar va resurslar majmuidir. YAna boshqa bir talqinda «sifat tizimi» quyidagicha ta’riflanadi. Cifat tizimi - bu birinchi navbatda korxona (kompaniya)da istemolchiga kerak bo’lgan mahsulotni etkazib berish yoki tashkilotga xizmat ko’rsatishga imkon yaratib beruvchi ishlarni tashkil etishdagi muayyan usuldir. «Sifat tizimi» haqidagi bu ikkala ta’rifning ham ma’nosi deyarli bir xil, chunki ular birinchidan - sifatli mahsulot ishlab chiqarish va uni iste’molchiga etkazib berish; ikkinchidan - istemolchiga yaxshi va sifatli xizmat ko’rsatish va uchinchidan sifat bo’yicha umumiy rahbarlikni ta’minlashga qaratilgan. Demak, sifat tizimi korxona (kompaniya) yoki tashkilotning sifatni boshqarish bo’yicha faoliyati, jamiyat va iste’molchilar talablari asosida to’zilar ekan.

Jahon amaliyotida ko’pchilik firmalar va kompaniyalar o’zlarining ta’minlovchilari bilan allaqachonlar sifat tizimlari asosidagi o’zaro munosabatlarga o’tishgan. Sifatni boshqarish tizimlarida «sifat tizimi», «tizim» kabi tushunchalardan tashqari «jamiyat talablari», «iste’molchi», «kompaniya», (korxona)», «tashkilot» kabi tushunchalar ham ko’p ishlatiladi. Ushbu tushunchalarga ISO 8402-86 (Kachestvo. Slovar) xalqaro standartida to’liq ta’riflar berilgan. Tashkilot - bu filial yoki mustaqil bo’lgan jamoa yoki shaxsiy kompaniya, korporatsiya, firma yoki korxona. Kompaniya - bu mahsulot yoki xizmat bilan ta’minlovchi birinchi tomon. Iste’molchi – bu foydalanuvchi, buyurtmachi, mijoz yoki qabul qilib oluvchi shaxs yoki korxona (faoliyat). Jamiyat talablari - qonunlar, qonun hujjatlari, qonunlar to’plami, jamiyat talab va qoidalari, atrof-muhitni muhofaza qilish, inson sog’ligini saqlash, xavfsizlik omillari hamda energiya va materiallarni tejash mezonlaridir. Mahsulot sifatini ta’minlash, uni boshqarish va oshirish bo’yicha mas’uliyatlar, resurslar (insoniy, texnik, mehnat va boshqalar), texnologik jarayonlar, sifatni boshqarish yo’nalishlari va mahsulot hayotining umumiy davri sifat tizimi elementlari hisoblanadi. Shuning uchun ham sifat tizimining elementlari va mahsulot sifatini ta’minlash, oshirish hamda boshqarish bo’yicha bajariladigan vazifalar (ishlar) korxona (kompaniya) ishlab chiqarayotgan mahsulot assortimenti va texnologik jarayonlarining murakkabligi bilan o’zaro bog’liq bo’ladi. ISO 9004-87 (Ob щ ee rukovodstvo kachestvom i standart ы po obespecheniyu kachestva) xalqaro standartida ko’rsatilishi bo’yicha korxona sifat tizimlarini ishlab chiqishda qo’llanishi mumkin bo’lgan elementlar quyidagilardan iborat: - dalillar (isbotlar); - korxona sifat tizimida ishlatiladigan asosiy tushunchalar; - sifat bo’yicha rahbariyatning mas’ulligi yoki mas’uliyatlar;

- sifat tizimining yo’nalishlari (tamoyillari); - iqtisod va sifatni ta’minlash harajatlari bo’yicha fikr va mulohazalar; - marketing doirasidagi sifat; - texnik shartlarni loyihalash va ularni ishlab chiqishdagi sifat; - moddiy texnik-ta’minot sifati; - ishlab chiqarish jarayonidagi sifat; - ishlab chiqarishni boshqarish; - mahsulot nazorati yoki tekshiruvi; - nazorat - o’lchash texnik vositalari va sinash jihozlarini ta’minlash bo’yicha ishlar; - nomuvofiqlik; - nomuvofiqliklarni bartaraf etish uchun chora-tadbirlar; - mahsulotni ortish va tushirish ishlari hamda ishlab chiqarishdan so’nggi operatsiyalar; - hujjatlar va sifat to’g’risidagi ma’lumotlarni ro’yxatga olish; - xodimlar (ishchi, mutaxassis, rahbar); - mahsulot xavfsizligi va yuridik mas’uliyat; - statistik uslublarni qo’llash. Sifat tizimining «Dalillar (isbotlar)» moddasida korxona sifat tizimini ishlab chiqishda foydalaniladigan quyidagi me’yoriy hujjatlar manbalari ko’rsatilgan: - ISO 8402. Sifat. Lug’at; - ISO 9000. Sifatga umumiy rahbarlik qilish va sifatni ta’minlash bo’yicha standartlar. Tanlash va qo’llash bo’yicha rahbariy ko’rsatmalar; - ISO 9001. Sifat tizimlari. Loyihalash va tuzish, ishlab chiqarish, montaj qilish va xizmat ko’rsatishda sifatni taminlash uchun andoza (model); - ISO 9002. Sifat tizimlari. Ishlab chiqarish va montaj qilishda sifatni ta’minlash uchun andoza (model); - ISO 9003 Sifat tizimlari. Oxirgi nazorat va sinashda sifatni ta’minlash uchun andoza (model);

Sifat tizimining «Korxona sifat tizimini ishlab chiqishda qo’llaniladigan tushunchalar» moddasidagi tizimda qo’llaniladigan atama va tushunchalarning ta’rifi berilgan. Bular quyidagilardan iborat: - tashkilot - filial yoki mustaqil bo’lgan jamoa yoki shaxsiy kompaniya, korporatsiya, firma yoki korxona; - kompaniya (korxona) - mahsulot yoki xizmatni etkazib beruvchi (ta’minlovchi) birinchi tomon; - jamiyat talablari - qonunlar, qonun hujjatlari, qonunlar to’plami, jamiyat talablari va qoidalari, atrof-muhitni muhofaza qilish, inson sog’ligini saqlash, xavfsizlik omillari, energiya va materiallarni tejash mezonlari; - iste’molchi - oxirgi iste’mol qiluvchi, foydalanuvchi, buyurtmachi, mijoz, oluvchi yoki ikkinchi tomon. Ushbu standartning «Sifat bo’yicha rahbariyat mas’uliyati» moddasida korxona (kompaniya) rahbariyatining sifat sohasidagi korxona siyosati va uning maqsadini shakllantirishdagi mas’uliyatlari hamda sifat tizimining ishlash shartlari ko’rsatilgan. «Sifat tizimlari yo’nalishlari (tamoyilari)» moddasida esa, sifat tizimiga asos qilib olingan yo’nalishlar, mahsulotning hayot davri bosqichlari, sifat tizimining tuzilishi, tizim hujjatlari, sifat tizimini nazorat qilish, sifat bo’yicha umumiy rahbarlik, tahlil qilish va baholash me’zonlari ko’rib chiqilgan. Sifat tizimining «Iqtisod va sifatni ta’minlash harajatlari bo’yicha mulohazalar» moddasida kerakli tizim elementlarini tanlash, sifat bilan bog’liq bo’lgan va bog’liq bo’lmagan harajatlarga umumiy tushunchalar va ularni ta’minlash bo’yicha umumiy ko’rsatmalar tartibi ko’rsatilgan. «Marketing doirasida sifat» moddasida esa mahsulot sifatini belgilovchi iste’molchilar va bozor talablari hamda iste’molchilar tomonidan mahsulot sifati to’g’risida ma’lumotlar olish va tahlil qilish tartiblari ko’rsatib berilgan. «Nomuvofiqliklarni bartaraf etish uchun ta’sir etish tartiblari» moddasida kamchilik yoki nomuvofiqliklarni bartaraf etish uchun mas’ul xodimlar tayyorlash, ularnipg muhimligini baholash, umuman nomuvofiqliklar muammosini o’rganish

va ularni oldini olish chora-tadbirlari hamda texnologik jarayonlarni boshqarish bo’yicha harakat turlari va nomuvofiq mahsulotlarga nisbatan harakatlarni amalga oshirish tartiblari ko’rsatib berilgan. Sifat tizimining «Ortish va tushirish ishlari va ishlab chiqarishdan so’nggi operatsiyalar» moddasida ortish-tushirish ishlari, omborga joylash, ajratish, markalash, o’rab-bog’lash, qadoqlash va iste’molchilarga etkazib berish bilan bog’liq bo’lgan ishlar to’g’risida ko’rsatmalar berilgan. «Hujjatlar va sifat to’g’risidagi ma’lumotlarni ro’yxatga olish» moddasida boshqarish jarayonlarida ishlatiladigan va ro’yxatdan o’tkaziladigan hujjatlar ro’yxati keltirilgan. Ushbu tizimning «Xodimlar» moddasida xodimlarni tayyorlash, ularning malakasini baholash va rag’batlantirish tartiblari ko’rsatib berilgan. «Mahsulot xavfsizligi va yuridik mas’uliyat» moddasida mahsulot xavfsizligini ta’minlash bo’yicha yuridik mas’uliyatlar va «Statistik usullarni qo’llash» moddasida ushbu uslublarni qo’llash sohalari ko’rib chiqilgan va boshqalar. 4. Sifat tizimlarining sertifikatlashtirishdan o’tkazish Sifat tizimini sertifikatlashtirishdan o’tkazish uchun korxona (kompaniya) sertifikatlashtirish idorasiga buyurtmanoma va unda qilingan ilova yuboriladi. Ilovada sifat bo’yicha qo’llanma, sifat haqidagi axborot, reklamalar haqidagi ma’lumotlar, muvofiqlik sertifikati va shunga o’xshash hujjatlar bo’ladi. Sertifikatlashtirish idorasining iltimosiga ko’ra, korxona sifat tizim haqida boshqa qo’shimcha ma’lumotlar ham taqdim etilishi mumkin. Sifat tizimini sertifikatlashtirish quyidagi ikki asosiy bosqichdan iborat bo’ladi: -sifat tizimini dastlabki tekshirish (ISOga aynan o’xshashlik auditi); -sertifikatlashtirish auditi va muvofiqlik sertifikatini berish. Sifat tizimini dastlabki tekshirish (baholash) bosqichi sertifikatlashtirish bo’yicha ishlarni keyinchalik o’tkazilishini maqsadga muvofiqligini aniqlash va

sifat tizimining audit dasturini ishlab chiqishi uchun amalga oshiriladi. Auditni o’tkazish uchun esa tekshiruv rahbari (bosh espert-auditor) boshqaradigan komissiya tashkil etiladi. Komissiya tarkibiga sifat tizimlarini sertifikatlashtirishdan o’tkazish huquqiga ega bo’lish uchun attestatsiyalangan ekspert-auditorlar ham kiradi. Sifat tizimini dastlabki baholanishi (tekshirish) sertifikat-lashtirish auditni o’tkazish haqidagi bayonnoma (qaror) hamda so’rovchi (arii-zachi) va sertifikatlashtirish idorasi o’rtasida shartnoma tuzilishi bilan yakunlanadi. Audit dasturi audit boshlanishidan oldin so’rovchi (arizachi) bilan kelishib olinadi. Ikkinchi bosqich yuqorida ko’rsatib o’tilgan qonun va qoidalar asosida amalga oshiriladi. Sifat tizimlarini joriy etish va ularni sertifikatlashtirish korxona (kompaniya) yoki tashkilotga quyidagi afzalliklarni beradi: - samarali boshqarish ta’minlanadi; - mahsulot sifatining barqarorligiga rahbariyatda ishonch hosil bo’ladi; - iste’molchilardan mahsulotni qaytib kelish shikoyatlari kamayadi; - korxona xodimlariga qiziqarli, barqaror va ko’p haq to’lanadigan ish shakllanadi; - korxona obruyi va davlat buyurtmasini olish istiqbollari oshadi; - korxonaning raqobatbardoshligini oshishi va ekspert potensiali rivojlanadi; - ishlab chiqarishni ko’paytirish, sarf-harajatlarni kamaytirish, resurslardan oqilona foydalanish va mahsulot ishlab chiqarish hajmini kengaytirish hisobiga korxona daromadini jiddiy o’sishi va boshqalar. Tayanch iboralar: Samara va samaradorlik; sifatni ta’minlash; uyg’unlashtirish; sifat va ishlab chiqarish sifati; tovar sifati; assortiment; ob’ektiv va sub’ektiv omillar; texnik, tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy omillar; sifatni boshqarish; sifatni boshqarish ob’ekti; cheklanishlar; ruxsat etilgan cheklanish; yaroqli va yaroqsiz mahsulot; nazorat kartalari; mehnat resursi va predmetlari;

prognoz qilish; mahsulotni atesstatsiyalash, spravochnik; ehtiyoj; bevosita va bilvosita tasir etuvchi omillar; sifatga umumiy rahbarlik qilish tizimi; korxona, kompaniya, tashkilot; iste’molchi; jamiyat talablari; dalillar; tushunchalar, ma’suliyat; marketing va sifat; moddiy texnik ta’minot; nomuvofiqlik; xodimlar statistik usullar; model; sifat tizimini dastlabki tekshirish; qaror va boshqalap.

Nazorat uchun savollar: 1. Sifat deganda nimani tushunasiz va uning vazifalari nimalardan iborat? 2. Mahsulot sifatini oshirish yoki yaxshilash nima? 3. Mahsulot sifatining shakllanishida qaysi omillar ta’sir qiladi? 4. Sifatni ta’minlash nima va ular bo’yicha qanday chora-tadbirlar amalga oshiriladi? 5. Sifatni boshqarishda qanday ishlar amalga oshiriladi? 6. Sifatli mahsulot va xizmatlar qanday talablarga muvofiq kelishi kerak? 7. Mahsulot (xizmat)ning sifatini ta’minlashda qanday omillarga bog’liq bo’ladi? 8. Tizim deganda nimani tushunasiz? 9. Sifat tizimiga qanday ta’riflar beriladi? 10. Qaysi xalqaro standartga asosan korxonaning sifat tizimlarini ishlab chiqarishda qanday elementlar qo’llaniladi? 11. Sifat tizimlari bo’yicha qanday xalqaro standartlar mavjud? 12. Sifat tizimlari qanday sertifikatlashtirishdan o’tkaziladi?

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to’g’risida (yangi tahriri)”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2002 y. 29 avgust. 2. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Tovar belgilari, xizmat ko’rsatish belgilari va tovar kelib chiqish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2001 y. 30 avgust. 3. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va ma’lumotlar ba’zalarini huquqiy muhofaza qilish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 1994 y. 6 may. O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartirishlar 05.04.2002. №364-11. 30.08.2002 y. №405-11. 4. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Integral mikrosxemalar topologiyalarini huquqiy muhofaza qilish to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2001 y. 30 avgust. 5. O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 14 iyun 209 – sonli qarori: O’zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi to’g’risida Nizom. 6. Kak zaregistrirovat tovarn ы y znak v Respublike O’zbekistan. – Tashkent, GPV RO’z. 2006 g. 7. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Seleksiya yutuqlari to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2002 y. 29 avgust. 8. O’zbekiston Respublikasi qonuni “Firma nomlari to’g’risida”. – “Xalq so’zi” gazetasi. 2006 y. 18 sentyabr.

O'xshashlar

Loyiha sifatini boshqarish

Tovarlar sifatini baxolash va sifatni boshqarish sistemalari.

Sеrvis kоrхоnаlаridа bajariladigan хizmаt ko’rsatish ishlarining sifatini ta’minlash

Yangi texnika va texnologiyani yaratish, o`zlashtirish va sifatini boshqarish

Turizm sohasidagi xizmatlar va mahsulotlar