Чакана товар айланиши таҳлили - Iqtisodiyot - Referatlar

Чакана товар айланиши таҳлили

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

282 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1.Чакана товар айланишини таҳлил қилиш вазифалари ва усуллари. 2. Чакана товар айланишига таъсир қилувчи омиллар. 3. Чакана товар айланиши умумий ҳажми таҳлили. 4. Чакана товар айланиш таркибини таҳлили.

www.arxiv.uz Чакана товар айланишини таҳлил қилиш вазифалари ва усуллари. Чакана товар айланишини таҳлил қилишда кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади. Уларни айримларини қуйида келтирамиз :  чакана товар айланиши миқдорини ёки ҳажмини жорий баҳоларда тавсифловчи, сўм;  чакана товар айланиши миқдорини (ҳажмини) солиштирма баҳоларда тавсифловчи, сўм;  чакана товар айланиши ассортимент таркибини тавсифловчи натурал кўрсаткичлар, сўм ва фоизда;  аҳоли жон бошига тўғри келадиган чакана товар айланиши, сўм;  1 ойлигига тўғри келадиган чакана товар айланиши сўм;  1 кунлик чакана товар айланиши, сўм;  1 ишчига тўғри келадиган чакана товар айланиши, сўм;  савдо шахобчаларини 1кв.м, жумладан савдо майдони 1кв.м тўғри келадиган чакана товар айланиши, сўм;  чакана товар айланиши нисбий кўрсаткичлари (% бажарилиши, динамикаси, индекслари, мавсумийлик, маромийлик коэффицентлари, товар айланиш тезлиги кун ва маротаба) ва ҳ.к. Чакана товар айланиши таҳлилининг вазифалари:  чакана товар айланиши режаси ва прогнозларини бажарилишига баҳо бериш;  чакана товар айланиши динамикасини ўрганиш;  чакана товар айланиши ассортиментти ва турлари бўйича таркибини таҳлил қилиш ва баҳолаш;  чакана товар айланиши миқдори ва асортиментига таъсир қилувчи омилларни ўрганиш, баҳолаш;  чакана товар айланиши кўрсаткичларини (чакана товар айланиши, товар заҳиралари ва товарларнинг келишини) ўзаро узвий боғлиқлигини ўрганиш.

www.arxiv.uz Чакана товар айланиши таҳлилининг усуллари:  динамик қаторлар тузиш;  нисбий ва ўртача кўрсаткичлар;  солиштириш;  индекс усули;  трендлар ва регрессив моделларини тузиш;  занжирли боғлаш;  баланс усули;  графиклар ва бошқа чизмалар. Чакана товар айланиши таҳлили ҳар хил ахборотлардан фойдаланишни тақазо қилади. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин:  прогноз ва режага алоқадор маълумотлар. Чакана товар айланиши прогнози ёки режаси – умумий хажми, ассортименти, товар заҳиралари нормалари, товарларни келтириш, ҳисоб китоблар ва бошқалар;  ҳудуднинг ижтимоий – иқтисодий кўрсаткичлари;  статистик ва бухгалтерия ҳисобидаги хақиқий кўрсаткичлар;  бошқа маълумотлар (савдога алоқадор, унга таъсир қиладиган омиллар тўғрисидаги маълумотлар). Чакана товар айланиши кўрсаткичларини таҳлил қилишда таҳлилда ишлатиладиган маълумотларни тайёрлаш алоҳида ўрин тутади. Бундай ишларга қуйидагиларни киритиш мумкин:  прогнозлаш ва режаларни корректировка қилиш;  статистик, бухгалтерия ҳисоботларидаги маълумотларни ҳақиқийлиги, бир – бирига мослигини текшириш;  савдо шахобчалари ва корхоналарни алоҳида аломатлари бўйича гуруҳлаш. Чакана товар айланишига таъсир қилувчи омиллар тўғрисида маълумотларни аниқлаш;  ҳар хил аналитик жадваллар тузиш;  кўрсаткичларни солиштирма юзага келтириш ва ҳ.к. 2. Чакана товар айланишига таъсир қилувчи омиллар. Чакана товар айланиши микро ва макро даражадаги омиллар таъсир қилади .

www.arxiv.uz Уларга умумлаштириб , қуйидагиларни критиш мумкин . I. Давлатнинг ҳалқаро аҳволи, ҳалқаро муносабатлар. II. Давлатларни иқтисодий интеграцияси. III. Ташқи савдо, экспорт ва импорт. IV. Халқ хўжалиги прогнозлари (ижтимоий махсулот ишлаб чиқариш, миллий даромад (истеъмол ва жамғарма фондлари, эластиклик коэффициент – 1- 1,06 % тенг) Истеъмол товарларини ишлаб чиқариш (эластиклик коэффициенти 1 – 0,98 %тенг). V . Илмий – техник ривожланиш (электрлаштириш, газлаш, телевид, йўллар). Бу биринчидан, истеъмол қилиш шарт – шароитини ўзгартиради, иккннчидан – янги товарлар бунёдга келтирилади. VI . Аҳолининг даромадларини ўзгартириш (1 – 0,94 %). VII. Ижтимоий фонднинг миқдори. VIII. Баҳо. IX. Демографик ҳолат. X. Урбанизация (шахар ва қишлоқ аҳолисини ўзгариши). XI. Шахсий таморқа хўжалиги. XII. Уй – жой қуриш. XIII. Шахсий транспорт. XIV. Дача (иккинчи, шахардан ташқари яшайдиган жойлар). XV. Хизмат даражаси (тарифлари). XVI. Туризм, спорт. XVII. Аҳолининг маданий билим даражаси. XVIII. Аҳолини бўш вақти. 3. Чакана товар айланиши умумий ҳажмини таҳлили. Чакана товар айланиши умумий ҳажмини таҳлил қилганда қуйидаги кўрсаткичлар аниқланишини тавсия қиламиз : I. Прогнозларни ёки ражани чакана товар айланишини умумий хажми, турлари ва савдо шахобчалари бўйича бажарилишини аниқлаш;

www.arxiv.uz II. Режаларни кварталлар ва ойлар бўйича бажарилишининг маромийлигини аниқлаш. Унинг учун маромийлик коэффиценти ҳисобланади. Ушбу кўрсаткич ўртача квадрат фарқ (  ) ва вариация коэффицентини ( V ) аниқлаш орқали амалга оширилади.  =n x x 2) (   ; V = x  100  ; Бу ерда:  - ўртача квадрат фарқ; v – вариация коэффицнти; х – ҳар ойда (квартларда) товар айланиш режасини бажарилиш фоизи; x  - ўртача йиллик товар айланиш режасини бажарилиш фоизи; п – ойлар (квартал) сони. Маромийлик коэффициенти (Км)=100 – V ; III . Чакана товар айланиши динамикасини ўрганиш, бир неча йилларда ўртача ўсиш темпасини ҳисоблаш. Чакана товар айланиши ўсиш темпасини ўртача гиометрик формуласи орқали аниқлаш тавсия қилинади.  T = 1 0 П П У У Бу ерда Т –ўртача геометрик ўсиш даражаси У п – динамик қаторни охирги кўрсаткичи; У 0 –динамик қаторни бошланғич кўрсаткичи; П –динамик қатордаги кўрсаткичлар сони Чакана товар айланиши динамикасини ўрганишни мисол тариқасида (бир вариант шаклида) Самарқанд вилояти бўйича чакана товар айланиши тўғрисида тузилган жадвални тавсия қиламиз. Жадвал 9.2.3.1. қуйида келтирилади. IV . Чакана товар айланиши билан аҳолининг харид фондини қамраб олиш кўрсаткичини аниқлаш. Ушбу кўрсаткични алоҳида савдо корхоналари ёки савдо шахобчалари даражасида ҳисоблашни иқтисодий нуқтаи назардан имконияти йўқ, шу сабабли уни туман, вилоят ва республика миқёсида ҳисоблаш тавсия

www.arxiv.uz қилинади. Уни ҳисоблаш учун аҳолининг харид фонди олинади ва у чакана товар айланиши аҳолига сотилган қисми билан солиштирилади. Масалан, чакана товар айланиши умумий ҳажми 573,1 млн.сўм, жумладан, корхоналар, ташкилотларга (майда улгуржи) сотилиши 29,2 млн.сўм. аҳолининг харид фонди 812,1 млн.сўм. ҳисобласак. Ундан аҳолига сотилган товарлар суммаси 573,1- 29,2 = 543,9 млн. сўмни ташкил қилади. Чакана товар айланиши билан аҳолини ҳарид фондини қамраб олиш фоизи= 1, 812 100 9, 543  = 66,97  67,0 % ташкил қилади ва аҳолини товар сотиб олиш ўзини ажратган пул маблағини 67,0 % товарлар билан таъминланганлигини англатади V. Савдо корхоналари, шахобчаларини туман, вилоят чакана товар айланишидаги ҳиссаси фоиз ҳисобида таҳлил қилиниши зарур, бу кўрсаткични динамикасини ўрганиш керак.

www.arxiv.uz 1 жадвал Самарқанд вилояти бўйича 2000-2004 йилларга чакана товар айланиши динамикаси Кўрсаткичлар ўлчов бирликлари 2000 2001 2002 2003 2004 2004 йил 2000 йилга нисбатан ўсиш сурати, % Жами чакана товар айланиши, ҳақиқий баҳоларда млн. сўм 15300 6,3 2120 13,6 30101 9,2 35308 7,8 3725 44,3 243, 5 Солиштирма баҳода ўсиш суръати, ўтган йилга нисбата % 113,6 106,6 103,7 108,8 101,1 - 1.Жами чакана товар айланиши ичида: 1.1. Ошкора мулк шакли (Давлат) унинг ҳиссаси млн. сўм % 3674,9 2,4 4719, 3 2,2 4286,4 1,4 3555, 2 1,0 2964, 4 0,8 80,7 - 1.2. Хусусий мул шакли млн. сўм 14933 1,4 2072 94,3 29673 2,8 34953 2,6 3695 79,9 247, 5 1.3. Расмий хисобга олинган савдо шахобчалари млн. сўм 48726, 3 7613 5,7 99328, 3 10054 7,3 8940 2,7 183, 5 1.4. Дехқон бозори Унинг ҳиссаси млн. сўм % 40692, 0 26,6 5326 7,3 25,1 88253, 1 29,3 10293 8,0 29,2 1242 00,2 33,3 305, 2 -

www.arxiv.uz 1.5. Ташкил қилинмаган бозор Унинг ҳиссаси млн. сўм % 63588, 0 41,6 8261 0,6 39,0 11343 7,8 37,7 14960 2,5 42,4 1589 41,4 47,2 249, 9 - 1.6. Оммавий овқатланиш корхоналари млн. сўм 3643,0 6026, 8 8624,3 13456 ,1 1013 0,2 278, 1 2. Жами чакана товар айланиши: 2.1 ўтган йилги баҳоларда млн. сўм 15300 6,3 1631 04,7 21985 8,1 32750 8,9 3569 71,8 233, 3 2.2. 2000 (базис) йилги баҳоларда млн. сўм 15300 6,3 1631 04,7 16932 1,2 18423 5,7 1862 72,1 121, 7 3. Баҳолар индекси: 3.1. ўтган йилга нисбатан (занжирли) J 1,000 1,299 86 1,369 1,078 1,043 6 - 3.2. 2000 (базис) йилга нисбатан (бизисли) J 1,000 1,299 86 1,7778 1,916 5 2,000 -

www.arxiv.uz VI. қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан савдо қилувчи корхоналарда чакана товар айланиши кўрсаткичини мавсумийлик коэффицентини аниқлаш зарур бўлади (2-жадвал). 2 жадвал Магазинда сотилган сабзавотларни мавсумийлик кўрсаткичи Сотув хажми, млн. сўм Мавсумий лик кўрсаткичи, %2002 20 03 2 004 Уч йилни ўртача миқдори 1 137 19 1 1 63 164 77,7 2 121 17 5 1 54 150 71,1 3 288 25 8 3 52 299 141,7 4 213 20 8 2 71 231 109,5 Кварталлара ро ўртача миқдори 190 20 8 2 35 211 100,0 Кварталларни ўртача мавсумийлик кўрсаткичи кварталнинг ўртача уч йиллик кўрсаткичларни йиллик ўртача кўрсаткичига нисбатан аниқланади. Масалан, I кварталдани мавсумийлик кўрсаткичи = 211 100 164  = 77,7% Мавсумий ўзгаришлар даражаси йиллар давомида ўртача квадрат фарқи кўрсаткичи орқали аниқланади.  =     2) ( x x Бизнинг мисолда:

www.arxiv.uz  = 4 ) 211 231( ) 211 299( ) 211 150( ) 211 164( 2 2 2 2        = 45,1 млн. сўм Вариация коэффиценти( V ) V =   X 100  = 211 100 1, 45  = 21,4 % яъни (фарқи) 21,4% ни ташкил қилган. Маъромийлик коэффициенти = 100- 21,4=78,6% VII. Кейинги босқич кетма – кет чакана товар айланиши ҳажмига алоҳида омилларни таъсирини ўрганишдан иборат бўлади. Уларни айримларини кўриб чиқамиз. Чакана товар айланиши таҳлил қилинганда уни ҳажмига баҳолар ва товарларни миқдори қандай таъсир қилганлигини аниқлаш катта аҳамиятга эга. Бунинг учун индекс усулларидан фойдаланилади. Чакана товар айланиши – физик ҳажми индекси( J ф ), ҳақиқий баҳолардаги индекс( J хб )и ва баҳо индекслари( J б ) ҳисобланади. J ф =     Ii Ii qi Pi qi Pi 0 0 3 1 0 J хб =     Ii Ii qi Pi qi Pi 0 0 3 1 1 J б =     Ii Ii qi Pi qi Pi 1 0 3 1 1 Бу ерда: Р io – базис давридаги i – товар баҳоси; Р iI – ҳисобот давридаги i - товар баҳоси: q io – базис давридаги i – товар физик ҳамжи:

www.arxiv.uz q iI – ҳисобот давридаги i - товар физик ҳамжи: п – товарлар ассортименти сони; i – товар тури. Бу индекслар ўртасида математик боғлиқлиқ мавжуд. M : J ф = J хб : J б ёки J хб = J ф  J б ; J б = J хб : J ф M исол: 3 жадвалда товарларни сотилиш миљдори ва баќолари келтирилган) 3 - жадвал Товарларни сотилиш миқдори ва баҳолари. Кўрсаткичлар ўлчов бирлиги Базис йили ҳисобот йили 1. «А» товарларни сотиш миқдори Дона 200 300 2. «Б» товарларни сотиш миқдори Дона 100 50 3. «А» товар баҳоси Минг сўм 5 6 4. «Б» товар баҳоси Минг сўм 8 12 J ф = (5  300 + 8  50 ) : (5  200 + 8  100) = (1900 : 1800) = 1,055 J хб = (6  300 + 12  50) : (5  200 + 8  100) = (2400 : 1800) = 1,333 J б = (6  300 + 12  50) : (5  300+ 8  50) = (2400 : 1900) = 1,263 J ф = 1,333 : 1,263 = 1,055 Мисолда чакана товар айланиши ўсиш суммаси = 2400 – 1800 = =600 минг сўм. Жумладан : а) товарларни физик ҳажмини ўзгариш натижасида = = ( P io q iI – P io q iI ) 1900 – 1800 = +100 минг сўм. б) баҳони ўзгариши натижасида = ( P iI q iI – P io q iI ) = 2400 – 1900 = 500 минг сўм.

www.arxiv.uz Чакана товар айланишини таҳлил қилганда унинг ҳажмига аҳолининг сони (С) ва аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланишини ( Q ) таъсирини ўрганиш алоҳида аҳамиятга эга. Бунда чакана товар айланиши (ЧТА) = С · Q статистик боғликликдан келиб чиқиш керак. Чакана товар айланишини ҳисоб ва базис давридаги фарқи ( ЧТА) қуйидагича аниқланади.  ЧТА = С 1 Q ! – С 0 Q 0 ; жумладан аҳоли сонини ўзгариш ҳисобидан;  ЧТА c = С 1 Q ! – С 0 Q 0 ва аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланишини ўзгариши ҳисобидан;  ЧТА Q = С 1 Q ! – С 1 Q 0 , чакана товар айланишини ўзгарган миқдори келиб чиқади. Бунда умумий чакана товар айланишини ўзгариш миқдори юқоридаги омиллар ҳисобидан ўзгарган миқдорлар йиғиндисига тенг бўлади. Яъни,  ЧТА =  ЧТА с +  ЧТА Q , ёки (С 1 Q 0 – C 0 Q 0 ) + ( C 1 Q 1 – C 1 Q 1 ). Чакана товар айланишининг ҳажмига оилалари сони ва 1 оилагача тўғри келадиган чакана товар айланиши ҳам таъсир қилади. Оила хўжалик субъекти сифатида ўз аъзоларининг даромадлари ва истеъмол қилиш миқдорини умумлаштиради. Масалан, овқат тайёрлаш, айрим товарларни сотиб олишни оиланинг ҳар бир аъзоси алоҳида амалга оширганига нисбатан оила бўйича қилинса аллақанча тежамлироқ бўлади, ёки катта оила кичик оилага ҳамда якка ҳолдагига нисбатан тежамлироқдир. Оилани даромади қанча катта бўлса, уни товар сотиб олиш имконияти ҳам юқори бўлиши мумикин. Шу билан бир қаторда оила аъзолари сони ва 1 аъзога товар сотиб олиш миқдори товар айланишига тескари таъсир қилиши ҳам мумкин. Чунки оила аъзолари қанча кўп бўлса, болалар ва бошқа боқимадорлар кўп бўлади, ундай оиланинг товар сотиб олиш қобилияти ҳам тегишлича қисқаради. Бу ҳоллардан келиб чиқиб чакана товар айланишини таҳлил қилганда, унга оилалар сони, 1 оила аъзосига тўғри келадиган товар айланишини таъсирини ўрганиш иқтисодий, ижтимоий ва демографик сиёсатни аниқлашга катта таъсир

www.arxiv.uz қилади. Буни аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланишни тавсия қиламиз. Агар оилалар сонини «Н» деб, 1 оилага тўғри келадиган товар айланишини «К» белгиласак, умумий чакана товар айланиши (ЧТА) баробар бўлади: ЧТА = Н  К; бунда, Н = К ЧТА Ушбу формуладан фойдаланиб келтирилган омилларни таъсир миқдорини ҳисоб – китоб қилиш мумкин.  ЧТА = Н 1 К 1 – Н 0 К 0  ЧТА Н = Н 1 К 0 – Н 0 К 0 ; оилалар сонини таъсири.  ЧТА к = Н 1 К 1 – Н 1 К 0 ; 1 оилага тўғри келган товар айланишини таъсири. Бир оилага тўғри келган товар айланишининг миқдори ўртача оила аъзолари сонига ва 1 кишига тўғри келган товар айланиш миқдорига боғлиқ бўлади. Бу кўрсаткичлар ҳам ўзгарувчан кўрсаткичлардир. Шу сабабли 1 оилага тўғри келган товар айланишини қуйидаги формула билан аниқланади: К = Q  П; Бу ерда, Q – 1 кишига тўғри келадиган товар айланиш П – ўртача оила аъзолари сони. Ушбу боғлиқликдан келиб чиқиб чакана товар айланиш таъсирини иккига ажратиб қуйидагича ёзиш мумкин;  ЧТА к = Н 1 К 1 – Н 1 К 0 = Н 1 (К 1 – К 0 ) = Н 1 ( Q 1 П 1 – Q 0 П 0 ); Бундан келиб чиқиб, оилага тўғри келган товар айланишини ўзгариш миқдорига оила аъоларининг ўртача сони ўзгаришини таъсири:  К п = Q 0 П 1 – Q 0 П 0 ва аҳоли жон бошига тўғри келган товар айланиш таъсирини хисоб китоб қилиш мумкин:  К Q = - Q 0 П 1 – Q 0 П 1 Ушбу хисоб китоблардан келиб чиқиб, қуйидагиларга  ЧТА Q = Н 1 (  К п +  К Q );  ЧТА =  ЧТА с + Н 1 (  К п +  К Q ) тенг бўлади.

www.arxiv.uz Чакана товар айланиши ҳажмига товар заҳиралари товарларни келиши ва товарсиз чиқимлар таъсир қилади. Буни мисолда кўриб чиқамиз. 4 жадвал Чакана товар айланишига таъсир қилувчи омилларни баланс боғлиқлиги (минг сўм) Кўрсаткичлар Режа (0) ҳақиқат да (1) 1. Йил бошидаги заҳира (З 1 ) 9779 9771 2. Товарларни келиши (ТК) 45040 47020 3. Чакана товар айланиши (ЧТА) 45950 46541 4. Товарсиз чиқимлар (В) 152 235 5. Йил охиридаги заҳира (З 2 ) 8717 10015 Таъсир қилувчи омлларни ҳисоби: ЧТА 1 0 = З 1 0 + ТК 0 – В 0 – З 2 0 = 45950 ЧТА 2 = З 1 1 + ТК 0 – В 0 – З 2 0 = 45942 ЧТА 3 = З 1 1 + ТК 1 – В 0 – З 2 0 = 47922 ЧТА 4 = З 1 1 + ТК 1 – В 1 – З 2 0 = 47839 ЧТА 5 = З 1 1 + ТК 1 – В 1 – З 2 1 = 46541 5 жадвал Омилларни таъсир қилиш миқдори Омиллар Аниқлаш усули Миқдори З 1 ЧТА 2 – ЧТА 1 0 45942 – 45950 = - 8 ТК ЧТА 3 – ЧТА 2 47922 – 45922 = + 1980 В ЧТА 4 – ЧТА 3 47839 – 47922 = - 83 З 2 ЧТА 5 – ЧТА 4 46541 – 47839 = - 1298 Жами ЧТА 1 – ЧТА 0 46541 – 45950 = +

www.arxiv.uz 591 4 . Чакана товар айланиши таркибини таҳлили. Чакана товар айланишини таркибини , яъни ассортиментини таҳлили унинг умумий ҳажмини таҳлилини давоми бўлиб ҳисобланади . Бунда чакана товар айланиши таҳлили янада чуқурлаштирилади, аниқлаштирилади. Ушбу таҳлил натижасида аҳоли талабини қондиришни, уларни моддий ва маданий эҳтиёжларини қондириш даражаси баҳоланади. Чакана товар айланишини таркиби савдо корхоналарининг сон ва сифат кўрсаткичларини шакллантиришга катта таъсир кўрсатади. Ушбу кўрсаткич савдонинг даромадлари, муомала (давр) харажатлари, фойдаси, рентабеллик даражасига, ресурсларни ишлатиш самарадорлигига таъсир қилади. Чакана товар айланишини таркибини макротартиб ва микротартиб даражаларида ўрганиш зарур. Чакана товар айланишини макротартиби деганда, уни озиқ-овқат махсулоталари ва ноозиқ-овқат товарларига бўлиб ўрганишни ва микротартиб деганда чакана товар айланишини барча ассортиментларини ўрганиш назарда тутилмоқда. Чакана товар айланишини (ассортиментини) таҳлил қилишда қуйидаги кўрсаткичларни аниқлаш тавсия қилинади:  алоҳида товар гуруҳлари бўйича (макро – микротартиб) режа ёки прогнозларни бажарилиши;  алоҳида товар гуруҳлари бўйича аҳолининг талабини қондирилиши даражасини баҳолаш. Бундай таҳлил учун ҳақиқатда сотилган товарларни аҳоли жон бошига ҳисоблаб, уларни физоилогик ва рационал истеъмол нормалари билан солиштириш, фарқини аниқлаш (мутлоқ миқдорда ва фоизларда) ва баҳолаш зарур бўлади;  чакана товар айланишини таркибини бир неча йилларга динамикасини аниқлаш, йиллар ичида кварталлар бўйича, кварталлар ичида ойлар бўйича, унинг ривожланиш тенденцияларига баҳо бериш. Чакана товар айланиши динамик қаторларни ҳақиқий ва солиштирма баҳоларда хисоб-китоб қилиш керак;

www.arxiv.uz  алоҳида товар гуруҳларининг умумий чакана товар айланишидаги ҳиссасини аниқлаш, бир неча йилларга уни ўзгариш тенденцияларига баҳо бериш;  савдо шахобчаси ёки фирма корхонасини айрим товар гуруҳлари бозоридаги ҳиссасини таҳлил қилиш ва баҳолаш;  чакана товар айланишининг таркибига таъсир қилувчи омилларни ўрганиш ва баҳолаш (баҳони, аҳолининг даромадлари (харид фонди)-талабни, таклифни, товар ресурслари ёки бозор фонди ва ҳ.к.). Бундай таҳлил учун эластиклик коэффициентидан фойдаланиш талаб қилинади.  эластиклик коэффициенти (К э ) аҳоли талабини қондирилиш даражаси қайси омиллар таъсири остида қандай миқдорда ўзгарганлигини кўрсатади, яъни аҳоли жон бошига сотилган товарлар (у) ҳисобга олинган омил (х) таъсири натижасида қанча фоизга ўзгарганлигини кўрсатади. Эластиклик коэффициенти қуйидагича ҳисобланади. К э = y y 100  : x x 100  = y x x y   ; Бу ерда:  y = y 1 – y 0  x = x 1 – x 0 Динамик қаторда  х ва  у кўрсаткичлари тўғри чизиқли боғликликда бўлганда у = а + bx корреляция тенгламасини ечиш орқали К э аниқланиши мумкин. Бунда К э = b   y x тенг бўлади. Эластиклик коэффициентини тўғри чизиқли боғлиқлик бўлмаган ҳода қуйидаги тенгламалар орқали ҳам аниқлаш мумкин. 1. Пароболик тенгламадан: К э =( b + 2сх)    y x ; 2. Гиперболо тенгламада: К э =   x b   y 1 ;

www.arxiv.uz 3. Логарифмик тенгламада: К э =  y b ; Бизлар аҳолини жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши унга таъсир қиладиган асосий омиллар тўғри чизиқли боғликликка мос келишини ҳисобга олиб, у=а + b х тенгламасини ечиш усулига тўхталиб ўтамиз. Келтирилган (у = а + bx ) тенгламада «а» ва « b » тенгламани параметрлари ва қуйидаги тенгламалар тизимини ечиш орқали аниқланади:  а + b  x =  y а  x + b  2x =  xy Ушбу тенгламадан номаълум «а» ва « b » параметрларини қуйидаги формула орқали аниқлаш мумкин. а = х х х П xy x х y          2 2 b = х х х П у х ху П         2 Ушбу усул билан аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланишига аҳолини жон бошига тўғри келган даромадни таъсир даражасини ўзбекистон Республикаси маълумотлари мисолида кўриб чиқамиз. 1 жадвал Аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши ва даромадлар (минг сўм) Йилар Аҳоли жон бошига Даромад ЧТА 2000 2001 2002 2003 2004 210,9 224,9 232,8 253,8 295,3 139,2 147,5 153,4 167,2 183,6

www.arxiv.uz Ушбу маълумотлар асосида аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши аҳолининг ҳарид фонди ўзгариши ҳисобига қандай даражада ўзгарганлигини аниқлаймиз. Унинг учун қуйидаги жадвални тузамиз: 2 жадвал Эластиклик коэффициентини ҳисоблаш учун маълумотлар. Йиллар Х у Х 2 Ху 2000 2001 2002 2003 2004 210,9 224,9 232,8 253,8 295,3 139,2 147,5 153,4 167,2 183,6 44478,8 50580,0 54195,8 64414,4 87202,1 29357,3 33172,8 35711,5 42435,4 54217,1 Жами 1217,7 790,9 300871,1 194894,1 Бу маълумотларни юқорида келтирилган тенгламага қўйсак қуйидагига эришамиз: 5 a + 1217,7 b = 790,9 1217,7 a +300871,1 b =194894,1 Ушбу тенгламадан унинг параметрларини аниқлаймиз. 252.1 8, 508322 4, 636407 3, 1482793 5, 974470 6, 237322545 0, 237958953 7, 1217 7, 1217 1, 194894 5 1, 194894 7, 1217 1, 300871 9, 790               a а = -1,252 528,02, 21562 6, 11391 3, 1482793 5, 1504355 9, 963078 5, 974470 7, 1217 7, 1217 1, 300871 5 9, 790 7, 1217 1, 194894 5           b b = 0,528 у = -1,252 + 0,528 х; Тенгламанинг « b » параметри миқдори 0,528 аҳоли даромадини минг сўмга ортиши натижасида аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши 528 сўмга ўсишини таъминлайди деган маънони англатади. Энди эластиклик коэффицентини аниқлашимиз мумкин.

www.arxiv.uz К э = b y x   : юқорида келтирилган маълумотлар орқали «  x » ва «  y » миқдорини аниқлаймиз: 54, 243 5 7, 1217    x минг сўм 18, 158 5 9, 790    y минг сўм К э = 0,528 8129,0 5396,1 528,0 18, 158 54, 243    Ушбу кўрсатгичдан маълум бўляпдики, аҳоли жон бишига тўғри келадиган даромадни 1% га ортиши натижасида аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши 0,8129%га ўсган. Худди шу тартибда аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланишига бошқа омиллар таъсирини ҳам ҳисоблаш мумкин. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган чакана товар айланиши ҳажмига бир даврда кўп омиллар ўзаро боғлиқликда таъсир қилиши амалиётда синалган. Шу сабабли чакана товар айланишини таҳлил қилишда кўп омилли математик регрессия усулларидан ҳам фойдаланишни тавсия қиламиз. Эластиклик коэффиценти кўрсаткичини чакана товар айланиши ассортимертини режалаштиришда кенг қўллаш мумкин.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 3. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 4. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 5. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 6. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 8. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Улгуржи товар айланиши

Чакана товар айланишини прогнозлаш ва режалаштириш

Оммавий овқатланиш корхоналарининг маҳсулоти ва товар айланиши

Чакана савдо корхоналарини товар таъминоти технологияси ва ташкил этилиши

Товар заҳиралари ва товарларни келишини таҳлили