Чакана товар айланишини прогнозлаш ва режалаштириш - Iqtisodiyot - Referatlar

Чакана товар айланишини прогнозлаш ва режалаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Чакана товар айланишини узоқ муддатга прогнозлаш. 2. Чакана товар айланишини жорий режалаштириш. 3.Чакана товар айланишини таркиби (ассортименти) ни прогнозлаш ва режалаштириш.

www.arxiv.uz 1. Чакана товар айланишини узоқ муддатга прогнозлаш. Иқтисодиёт кўрсаткичларини узоқ муддатга прогнозлаш объектив заруриятлардан келиб чиқади . Бу ҳол жамиятни ижтимоий – иқтисодий тузумидан қатъий назар, амалиёт учун зарур фаолият. Жамият тараққиётида ижтимоий меҳнат тақсимоти, илмий техник ривожланиш халқаро ва худудий боғлиқликларни кенгайтириб, мураккаблаштириб юборади. Халқаро, худудий ва корхоналараро иқтисодий алоқаларини ва уларни иқтисодий, шартномавий муносабатларини прогнозлаш ва режалаштириш асосида олиб боришни тақозо қилади. Умуман оддий ҳаётда, ҳар бир шахс, оила, корхона, давлат узоқ муддатга мулжалланган мақсад, вазифаларсиз фаолият кўрсата олмайди. Ушбу мақсад ва вазифаларни амалга ошириш мавжуд ресурслардан, имкониятлардан келажакда фойдаланиш йўлларини иқтисодий нуқтаи назардан ҳисоб – китоб қилишни, рационал ва оптимал фойдаланиш йўлларини асослашни талаб қилади. Бозор иқтисодиётини инсоният ҳаётига, хўжалик субъектлари фаолиятига, жамият ва давлатнинг сиёсий, иқтисодий ва бошқа жиҳатларига даҳшатли салбий таъсир кўрсатадиган томонлари мавжуд. Бундай омилларни келажакка башорат қилмай, эътиборга олмай, ҳисоблашмий тараққиётга эришиб бўлмайди. Жамиятдаги барча табиий, моддий, молиявий ресурслар чегараланган, улардан мақсадли ва рационал фойдаланиш зарур. Ушбу ҳолат биринчидан, ҳалқаро, худудий ва умуман ҳўжалик субъектларида боғлиқликларни чуқурлаштиради. Уларни эътиборга олиш заруратини туғдиради; Иккинчидан, ҳалқаро, тармоқлараро комплекс масалаларни келишилган ҳолда ҳал қилишни тақазо қилади; Учинчидан, барча иқтисодий муносабатларни шартнома асосида амалга оширишни талаб қилади; Тўртинчидан, ҳар бир ҳўжалик субъекти ўз фаолияти кўрсаткичларини ривожланиш тенденцияларини келажакка ҳисоб – китоб қилиш заруриятини туғдиради.

www.arxiv.uz Узоқ муддатга прогнозлаш методологияси умумий режалаштириш методологиясига асосланади (5 мавзунинг 5.2 бўлимига қаралсин). Узоқ муддатга прогнозлаштириш асосида мақсадга эришиш йўллари асосланади. Бунинг учун прогнозлаштиришда илмий ташкилотлар, иштирок этишни таъминланиши, илмий асосланган норма ва нормативларни ишлатилиши, прогнозлар кўп вариантларда тузилиши, узоқ муддатга тузилган шартномаларни ҳисобга олиши ва ҳакозолар зарур бўлади. Прогнозлаш, келажакни кўра билиш, башорат қилиш мазмунини англатиб эҳтимол характерига эга. Прогнозлаштиришни режалаштиришнинг дастлабки босқичи узоқ муддатга қабул қиладиган қарор учун қўшимча ахборот олиш воситаси сифатида тушиниш ҳам мумкин. 1.Чакана товар айланиши узоқ муддатга прогнозлаш ва режалаштириш методологияси. Прогнозлаш (келажакни кўра билиш, аниқлаш маъносини билдиради), режаштиришни дастабки босқичи, узоқ муддатга таҳлилнинг варианти, қарор қабул қилиш учун қўшимча ахборот олиш воситаси сифатида ишлатилади. Савдода прогнозлаш бошқа тормоқлардаги каби план-ориентир (тахмин) сифатида ишлатилади. У эҳтимол ҳарактерга эга. Бозор иқтисодиёти шароитида кризислардан чиқиш, кризисга рўпара бўлмаслик барчасида прогнозларнинг аҳамияти жуда катта. Чунки прогнозлаш мақсадга эришиш учун чора тадбирларни ишлаб чиқиш орқали режалаштириш ва мақсадга эришишни таъминлайди. Прогнозлаш бир нечта вариантларда амалга оширилади. Чакана товар айланиши прогнозлашда республика миқиёсида қуйидаги тенгламани асос қилиб олиши мумкин. А хф t ≥ ЧТА t ≤ ТР t Бунда: А хф t – аҳолининг ҳарид фонди; ЧТА – чакана товар айланиши; ТР – аҳолига сотишга мўлжалланган товар ресурслари

www.arxiv.uz t – прогнозлаш йили. Бу кўрсаткичлар баланси республика миққиёсида вилоятлар миқиёсида, вилоятлар миқиёсида товар гуруҳлари (макротартиб, микротартиб) бўйича деталлаштирилади ва уни таъминлашга интилиш зарур. Бу тенгламани ишлатиш «Умумийликдан → элементларга» ўтиш (анализ) ёки «элементлардан → умумийликка» ўтиш (синтез) усуллари бўйича амалга ошириш мумин. Чакана товар айланиши прогнозлашга нисбатан бу усуллар қуйидаги жараённи англатади: 1. «Умумийликдан → элементларга» ўтиш чакана товар айланиши умумий ҳажмини олдин белгилаш ва кейин уни макро ёки микро таркибини аниқлашга ўтишни англатади. 2. «Элементлардан → умумийликка» ўтиш чакана товар айланишини макро ёки микро тартибини олдин аниқлаш ва уларнинг йиғиндисини ҳисоблаш орқали чакана товар айланишини умумий ҳажмини белгилаш. Бу қоида чакана товар айланиши узоқ муддатга прогнозлаш, қисқа муддатга ва жорий режалаштиришда методологик асос бўлиб ҳисобланади. Чакана товар айланиши прогнозлаш ва режалаштиришда юқорида келтирилганлар методология нуқтаи назардан бир вариант бўлиб ҳисобланади. Методологик қоидани иккинчи варианти сифатида чакана товар айланишини аҳолининг жон бошига ёки ҳажмини аниқлаш орқали прогнозлаш усули ишлатилиши мумкин. Бу ҳолда: 1. Чакана товар айланиши умумий ҳажми синтез усули яъни «элементлардан – умумийликка» қараб бориш усули билан аниқланади. Олдин чакана товар айланиши аҳоли жон бошига ёки оилага тўғри келадиган хажми аниқланади, сўнгра уларнинг умумий аҳоли ёки оила сонига кўпайтириш йўли билан чакана товар айланиши умумий ҳажми аниқланади. Чакана товар айланиши прогнозлаш ва режалаштиришни методологик принципларидан бири «Безарарлик нуқтаси»ни аниқлашдир чунки, чакана товар

www.arxiv.uz айланиши прогнозлашда савдо корхоналарининг асосий мақсадидан келиб чиқиш мумкин. Безаралик нуқтаси қуйидагича аниқланади. БН = ЧТА Y Д x х 1 Бу ерда: Д х – доимий харажатлар (муомала харажатларининг доимий ўзгармас қисми) Y х – ўзгарувчан харажатлар (муомала харажатларининг ўзгарувчан қисми) Безарарлик нуқтасини аниқлашни бошқа усуллари ҳам мавжуд. 1. Домий харажатларни 100% га кўпайтириб, даромадларнинг даражасига бўлиш БН = ЧТА Д Дх     100 100 Бу ерда: Д – даромадлар суммаси. 2. Чакана товар айланишини доимий харажатларга кўпайтириб чакана товар айланишидан ўзгарувчан харажатлар қисмига бўлиш Асосий ма қ сад Товарларни сотиш ҳ ажми ( Y даражада) Х – даражада даромад ёки фойда олишА ҳ олининг талабини т¢ла қ ондириш

www.arxiv.uz БН = х х Y ЧТА Д ЧТА   Чакана товар айланиши прогнозлаш ва режалаштиришда қуйидаги усуллардан кенг фойдаланиш мукин. 1. Статистик тажриба усули (тахмин, омилларни ўрганиш ва ҳ.к.лар). 2. Ўртача силжиш кўрсаткичлари орқали (  K ) кўп амилла регрессион моделлар 3. Математик моделлаштириш экстрополяция усули 4. Норматив усуллар Статистик тажриба усули асосан жорий режалаштириш (йил, квартал, ой, хафта, кунлик) ишлатилиши мумкин. Ўртача силжиш экстрополяцияни оддий варианти бўлиб, бу ҳам кўпроқ жорий режалаштиришда қўлланилади. Математик моделлаштириш, жумладан экстрополяция (математик моделлар орқали) чакана товар айланиши умумий ҳажмини узоқ ва ўрта муддатларга прогнозлашда қўлланиш тавсия қилинади. Норматив усуллар чакана товар айланиши таркибини прогнозлаш ва режалаштиришда кўпроқ ишлатилади. Чакана товар айланиши прогнозлашни айрим усулларини кўриб чиқамиз. Чакана товар айланиши республика миқиёсида прогнозлашда қуйидаги математик моделлардан фойдаланиш мумкин. Биринчи босқичда чакана товар айланиши оила хўжалиги тўғри келадиган ўртача миқдорини аниқаш мумкин. Y х = а 0 + а 1 х 1 + а 2 х 2 + а 3 х 3 + а 4 х 4 Бунда: Y х – ўртача оила хўжалигига тўғри келадиган чакана товар айланиши ўсиш суръати; х 1 – ўртача ҳар бир оила хўжалигига тўғри келадиган пул даромадларининг ўсиш суръати; х 2 – оила хўжалигини товарлар сотиб олишга қилган харажатларининг ўсиш

www.arxiv.uz суръати; х 3 – савдо майдонини 1000 оила хўжалигини ҳисобини ўсиш суръати; х 4 – вақт фактори; а 0 , а 1 , а 2 , а 3 , ва а 4 – тенглама параметрлари. Тенглама параметрларининг 5-10 ўтган йиллар кўрсаткичлари асосида копьютерлар орқали ҳисоблаш мумкин. Иккинчи босқичда ўртача чакана товар айланиши оила хўжалиги учун прогноз қилинган даврга аниқланади. Унинг учун қуйидаги формула ишлатилади ЧТА охп = 100 100  х охб Y ЧТА Учинчи босқичда ЧТА умумий ҳажми аниқланади. ЧТА п = ЧТА о.х.п. ∙ О.Х п Кейинги босқичда республикада ЧТА п вилоятлар бўйича хажмини аниқлаш мумкин ва тавсия сифатида уларга юборилиши мумкин. Бунинг учун вилоятларни республика чакана товар айланиши ҳиссаси аҳоли даромадида ёки харид фондларидаги ҳиссаси ишлатилиши мумкин. Масалан: 1. Чакана товар айланиши ҳиссаси бўйича ЧТА п i = ЧТА п ∙ б iб ЧТА ЧТА . ; 2. Харид фондлари ҳиссаси бўйича ЧТА п i = ЧТА п ∙ хфб бi хф А А . 3. Пул даромадлари ҳиссаси бўйича ЧТА п i = ЧТА п ∙ б iб АД АД . Учала вариантни солиштириб оптимал чакана товар айланиши вилоятлар бўйича тавсия қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Юқорида келтирилган прогноз ҳисоб – китоблари бошқача математик моделлар асосида ҳам амалга ошириш мумкин. 1. Y t = а f ( t ) + b

www.arxiv.uz Бу ерда: Y t = ЧТП п ўсиш тенденцияси f ( t ) – турдаги функционал чакана товар айланиши динамик қаторда ўзгариш характерини кўрсатувчи математик функция. t – вақт. 2. Y t Д = а f (Д) + b Д – аҳолининг пул даромадлари. 3. Y t ДТр = а f (Д) + bf ( Tp ) + c Тр – товар ресурслари 4. Y t Мн = а f (Мн) + b Мн – миллий даромад 5. Y t Иф = а f (Иф) + b Иф – истеъмол фонди 6. Y i = f i ( x 1 , x 2 ,… x n ) Y i – i даврга чакана товар айланиши f i – ҳисобланадиган математик функция x 1 , x 2 ,… x n – чакана товар айланишига таъсир қилувчи омиллар. Чакана товар айланиши ҳажми ва таркиби кўп омилларга боғлиқ уни прогнозлашда талаб ва таклифни прогноз маълумотлари, иқтисодий, демографик, ижтимоий, климотга боғлиқ прогнозлар эътиборга олиниши лозим. Ушбулар билан бир қаторда чакана товар айланиши аҳолининг ҳаёт тарзи, яшаш даражаси кабиларга ҳам боғлиқдир. Чакана товар айланишини прогнозлашда умумсиёсий масалаларни, ҳалқаро алоқаларнинг ривожланиши кабилар ҳам эъбордан четда қолмаслиги керак. Юқорида қайд этилган шарт – шароитлар ва омилларни ҳисобга олиш мураккаб, ҳисобга олиш эҳтимоли кам ёки йўқ бўлиши мумкин. Шу сабабли бундай омиллар, шарт – шароитларни таъсир қилиш даражаси уларга эксперт баҳо бериш усули орқали ҳисобга олиниши мумкин. 2 Чакана товар айланишини жорий режалаштириш (қисқа муддатга) Жорий режалаштириш бир йилга, квартал ва ойлар бўйича режалаштиришни

www.arxiv.uz ўз ичига олади. Тезкор режалар хафтага кунга тузиладиган режалардан иборат бўлади. Бозор иқтисодиёти режалаштириш жараёнини бошқарув иерархиясининг пастки бўғинига, микроуровен (даража)га туширишга олиб келади ва микроиқтисодий шароитни ҳар томонлама чуқур таҳлил қилиш иқтисодий таҳлилни ва режалаштиришни янги йўналишларини усул ва услубларини ишлатишни тақазо қилади. Савдо корхоналарининг асосий вазифаларидан бири, рақобат шароитида, кўпгина ноаниқликлар мавжудлигида қачон? қаерда? кимга ? қанча миқдорда? у товар сота олиши, ундан қанча даромад олишини аниқлаб олишдир. Режа бу тадбирлар тизими бўлиб, унда биз юқорида айтилган масалаларни кетма-кетликда, белгиланган муддатда, миқдорда амалга оширилиш йўллари техник-иқтисодий ҳисоб китоблар асосида асослаб берилиши лозим. Режанинг прогноздан фарқи уни асослашда корхоналар ички ва ташқи омилларни, объектив ва субъектив шароитларни кўрсаткичлар орқали асослаш ва уни бошқарилиши зарур(шарт)лигидадир. Прогноз эса эҳтимоллар, таҳминларга асосланиб, корхонанинг барча шарт шароитларини ҳисобга ола билмайди ва у таклифий характерга эга. Режа корхонага тижорат ва молиявий хавф-хатарни камайтириш ёки умуман ундан безарар қутилишни таъминлашга хизмат қилади. Чакана савдо шахобчаларини товар айланишини режалаштириш уларни, рақобат шароитида уларни хонавайрон бўлишидан асрайди. Шу сабабали ҳар бир савдо шахобчаси, оммавий овқатланиш корхонаси ўз товар айланишини узлуксиз йилма-йил, кварталма-квартал, ойма-ой ҳамда хафталар ва кунлар бўйича режалаштириб бориши амалий зарурят бўлиб ҳисобланади. Савдо корхоналарининг фаолияти натижаси инсонлар талабини қондиришдай мураккаб ижтимоий ходиса билан боғлиқ. Шу сабабли уларни натижавий (товар айланиши, даромади, фойдаси) кўрсаткичларини режалаштиришда жуда кўп бевосита ва билвосита таъсир қилувчи омилларни эътиборга, ҳисобга олинишини тақазо қилади.

www.arxiv.uz Оддий мисол, 2005-2006 йилларда бутун дунёни ваҳимага солган “Товуқ касаллиги” муаммоси товуқ гўшти ва тухуми истеъмолини кескин қисқартиб юборишга олиб келди. Бу эса ушбу махсулотлар билан савдо қилувчи минглаб савдо шахобчаларини инқирозга учрашга олиб келди. Савдо шахобчаларининг режалари ҳилма-хил бўлиб, уларнинг бирламчиси чакана товар айланиши бўлиб хисобланади. ҳаёт тарзини ҳар бир оила қай даражада режалаштириб борса, шу даражада уларни талабини қондиришга ҳизмат қилувчи соҳалар ҳам ўз фаолиятини режалаштириб бориши заруриятдир. Чакана товар айланишини жорий режалаштириш жараёнида қуйидаги масалаларни ҳал қилишни тавсия қиламиз:  мақсадни аниқлаш ва конкрет вазифаларни белгилаш;  бирламчи вазифаларни ажратиш ва уларни бажаришни аҳамиятидан келиб чиқиб бажариш йўллларини белгилаш;  муаммоларни шахсий ва бошқалар тажрибасидан келиб чиқиб ҳал қилиш йўлларини белгилаб олиш;  ҳолатлар тўғрисида ахборотлар, маълумотлар тўплаш;  мақсадга эришиш усул-услубларини белгилаб олиш;  хавф – хатарларни таҳлил қилиш, улардан ўтиб кетиш ёки таъсирини камайтириш йўлларини аниқлаб олиш, уларнинг альтернатив вариантларни ишлаб чиқиш;  кординал хулосага келиш, бажарилиши зарур бўлган чора – тадбирлар рўйхатини тузиш;  режани тузиш;  режани корректировка қилиб бориш;  режани бажарилишини назорат қилиб бориш. Бунинг учун ҳар – бир кўзда тутилган чора – тадбирларни бажарилишини алоҳида тутилган қайд дафтарида ҳисобга олиб бориш. Масалан: шартномаларни бажарилиши, белгиланган муддатда, хажмда, ассортиментда товарларнинг келиши ва ҳакозолар. Режани бажарилишини таъминлаш учун ҳар бир ҳодим ўз вазифасини тўла –

www.arxiv.uz тўкис бажариб бориши лозим. Савдо шахобчасини мақсадини аниқлашда қуйидагиларни эътиборга олиш зарур:  бажариладиган жараён масштаби;  географик, ҳудудий жойлашиши;  рақобатчилар;  товарлар ассортименти;  товар айланишининг прогноз миқдори;  баҳолаштириш ва баҳо миқдори;  товар захиралари миқдори, ассортименти;  маркетинг сиёсати, сотишни жадаллаштириш чора – тадбирлари;  товарлар ва кассани сақлаш ва ҳимоя қилиш масалалари;  барча амалий иш билан боғлиқ жараёнларни ҳисобга олиш;  товарларга буюртма бериш;  кадрларни танлаш ва тақсимлаш;  бюджет, молия, солиқ органлари билан муносабатлар;  шикоят ва таклифлар қайд дафтарини таҳлил қилиб бориш;  бизнесга таълуқли ҳуқуқий қонунлар, низомлар, фармойишларга ва бошқа ҳуқуқий хужжатларга риоя қилиш кабилар. Чакана товар айланишини режалаштиришда ҳар бир савдо корхонаси, шахобчаси унга таъсир қилувчи ташқи муҳитни ва ички омилларни тўла ҳисобга олишга эришиши мумкин. Биринчидан, ички омилларни ҳисоб китоб қилиш, яъни:  молиявий таъминот (хусусий, жалб қилинган молиявий ресурслар);  шахсий характерга эга омиллар (иш вақти, ишчиларнинг касбий маҳорати, хавф – хатарларни бартараф қилиш имконияти);  савдо шахобчасининг жойлашиши товар ассортименти;  атрофдаги аҳолини ижтимоий ҳолати (даромади; сони; аҳолининг таркиби (нафақачи, ўқитувчи, талаба, ишлаш жойи, оила сони; урф одати ва хокозолар). Ташқи муҳитга сиёсий, иқтисодий, хуқуқий ижтимоий демографик омиллар ва

www.arxiv.uz сотиб олувчилар (талаб), товар етказувчилар (таклиф), рақобатчилар кабиларни таъсир даражасини киритиш мумкин. Чакана товар айланиши ҳажмини ва таркибини режалаштириш ниҳоятда мураккаб (иқтисодий, математик ва статистик ҳисоб китоб нуқтаи назаридан) вазифалар қаторига киради. Товарларни сотиш миқдорини аниқлаш натижани аниқ белгилашни назарда тутади. Келажакда қандай ўзгаришлар содир бўлишини кўра билишни тақазо қилади. Уни ҳал қилиш учун саноқ кўрсаткичи усулларини ишлатишни талаб қилади. Бу эса ўз йўлида ўтган йиллар учун чакана товар айланиши ҳажмини, таркибини чуқур таҳлил қилиш, унинг тенденцияларини аниқлаш каби вазифалари бажарилиши асосида амалга ошиши мумкин. Бунда келажакни баҳолаш учун раҳбарлар ва мутахасислардан касбий маҳорат, барча омилларни сифат ва эксперт баҳолаш усулларидан фойдалана билишни талаб қилади. Чакана товар айланиши режалаштиришда турли усуллардан фойдаланилади. Улар қаторига баланс усули, ҳар хил техник-статистик ҳисоб китоблар усули, иқтисодий математик усуллар, ўртача силжиш хисоб китоби кабиларни киритиш мумкин. Амалиётда биз юқорида келтирилган омиллар, қоидаларни ҳисобга олган ҳолда режалаштиришни альтернатив усули сифатида “ўртача силжиш” усулидан фойдаланилади. Ушбу усулнинг мазмуни қуйидагилардан иборат. Чакана товар айланиш ҳажми ҳисоби қуйидаги таркибий бўлимлар бўйича амалга оширилади:  аҳолига сотилган товарлар ҳажми;  корхоналар, ташкилотлар, муассасаларни умумий хўжалик эҳтиёжини қондириш учун сотилган товарлар (майда улгуржи товар айланиши). Чакана товар айланишини жорий режалаштириш бир йилга, кварталлар ва ойлар бўйича амалга оширилади. Келаётган йилга чакана товар айланишини режалаштиришда камида беш

www.arxiv.uz ўтган йил учун чакана товар айланишини таҳлил қилиш тавсия қилинади. Таҳлил жараёнида чакана товар айланиши ривожланиш қонунятларини аниқлаш, унга таъсир қилган омилларнинг миқдорини аниқлаш зарур бўлади. “ўртача силжиш” усулини ишлатишда динамик қаторни ҳар уч йил учун “бараварлаштирилган” ўртача миқдори аниқланади. Унинг учун қуйидаги формуладан фойдаланишни тавсия қиламиз. Масалан динамик қатор беш йилдан иборат деб ҳисоблайлик. Ўртача силжиш кўрсаткичи “ K ” чакана товар айланишини, ҳар уч йил учун ўртача ўзгариш сурати фоиз ҳисобида кўрсатилади. “  K ” – ҳар йиллик ўсиш суратини фоиз ҳисобида англатади. ҳисоб китоб қуйидача амалга оширилади:  K 1 = 3 321 K K K  ;  K 2 = 3 4 3 2 K K K   ;  K 3 = 3 5 4 3 K K K   . Ушбу ҳар уч йил учун ҳисобланган ўртача силжиш кўрсаткичлари асосида беш йил давр учун ўртача ўсиш миқдорини (   ) қуйдагича аниқлаш мумкин.   = 1 1      K K n Бу ерда  K n – динамик қаторни охирги кўрсаткичи;  K 1 – динамик қаторнинг бошидаги кўрсаткичи;  - динамик қаторнинг умумий сони. Режалаштиририлган йил учун чакана товар айланиши ўсиш сурати (  K р ) қуйидагича аниқланади: Бараварлаштирилган ўртача динамик қатор кўрсаткичини жорий йил билан бирга икки қадам жилдириш орқали, яъни

www.arxiv.uz K р = K 5 · 2 ·   аниқланади. Ушбу усул билан аҳолига сотилган товарлар ва майда улгуржи товарлар айланиш хажми товар айланишни кварталлар ва ойлар бўйича ҳам ҳисоб китоб қилиш мумкин. Чакана товар айланишини кварталлар бўйича аниқлашда кварталларни йиллик товар айланишидаги ҳиссаси, фоиз ҳисобида (К), ойларни квартал товар айланишидаги хиссаси (К) ҳисобга олинади ва уларни бараварлаштирилган ўртача силжиш миқдори аниқланади. Унинг учун юқорида келтирилган формула ишлатилади. 3. Чакана товар айланишини таркиби (ассортименти) ни прогнозлаш ва режалаштириш. Чакана товар айланиши ассортиментини режалаштириш савдо корхоналарининг асосий мақсадини амалга оширишга йўналтирилган бўлиши лозим. Чакана товар айланиши ассортиментини прогнозлаштириш ва режалаштириш жуда мураккаб иқтисодий жараён бўлиб, у ҳаётдаги барча ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар билан чамбарчас боғлиқ, аҳолининг талабини қондириш жараёнини англатувчи кўрсаткич ҳисобланади. Уни иқтисодий асосланган миқдори аҳолига истеъмол товарларини ишлаб чиқариш учун буюртмалар бериш, ишлаб чиқаришни ривожланишини рағбатлантириш, янги товарларни ишлаб чиқариш, талабга жавоб бермайдиганларни янгиси билан алмаштириш каби муаммоларни ҳал қилиш учун асос бўлиб ҳисобланади. Ушбу кўрсаткич истеъмол товарларини ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш жараёнлари билан боғлиқ бўлган илмий-техник ихтиролар, мода каби мураккаб жараёнларда намоён қилади. Чакана товар айланиши ассортиментини режалаштиришда алоҳида товар гуруҳларини хусусиятларидан келиб чиқиб, ҳар хил усуллардан фойдаланиш тавсия қилинади. Товарларни ишлаб чиқариш, бозорга кириш ва кирмаслиги, истеъмол

www.arxiv.uz қилиниши хусусиятларидан келиб чиқиб, уларни қуйидаги макрогуруҳларга ажратиш мумкин: 1. аҳоли талабини бир қисми шахсий хўжалик ҳисобидан қондириладиган озиқ-овқатлар (нотовар маҳсулотлар яъни қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари-гўшт, сут, тухум, сабзавотлар, мевалар); 2. аҳоли талаби тўла савдо корхоналаридан сотиб олиш ҳисобидан қондириладиган озиқ-овқатлар; 3. аҳоли талабини товар ресурслари ҳисобидан тўла қондириш мумкин бўлган ноозиқ-овқатлар; 4. қисман ишлаб чиқарилиши чегараланган ноозиқ-овқатлар; 5. узоқ муддатда истеъмол қилинадиган ноозиқ-овқатлар. Уларни сотилиш миқдори аҳолини пул билан таъминланганлик даражасига боғлиқ. Чакана товар айланиши ассортиментини режалаштиришда бир қатор омиллар эътиборга олиниши зарур. Уларни асосийларига қуйидагиларни киритиш мумкин:  аҳолининг харид фонди миқдори ;  айрим товарлар билан аҳолини таъминланганлиги (узоқ муддатда истеъмол қилинадиган ноозиқ-овқат товарлари), яъни ушбу товарларни 100 оилага тўғри келиши;  алоҳида товар гуруҳлари бўйича аҳоли жон бошига тўғри келадиган чакана товар айланиши, охирги 3-5 йилларда шаклланган истеъмол миқдори;  охирги 3-5 йилларда шаклланган чакана товар айланиши таркиби, яъни умумий чакана товар айланишида алоҳида товар гуруҳларини ҳиссаси, фоиз ҳисобида;  алоҳида товарларни ҳудудга (туман, шаҳар, вилоят) ишлаб чиқариш миқдори ёки бошқа ҳудудларда ишлаб чиқарилиши, чет-элдан келтириладиган товарларга бўлиб таҳлил қилиш натижалари;  озиқ-овқатларни истеъмол қилишни физологик нормалари ва ноозиқ- овқатларни рационал ишлатиш нормалари, уларни ҳақиқий истеъмол миқдори билан солиштирма кўрсаткичлари;

www.arxiv.uz  аҳолини уй-жой билан таъминланганлик даражаси ва уни келажакда ривожланиш кўрсаткичлари;  аҳолига хизмат қилувчи корхоналарни ривожланиши. Масалан, ательелар, устахоналар ва ҳоказолар . Чакана товар айланиши ассортиментини режалаштиришда ишлатиладиган айрим усулларни келтирамиз: I. Физиологик ва рационал ишлатиш нормалари орқали келажакда истеъмол қилиш миқдори қуйидаги формула орқали аниқланади: =  f ·J kn ·   K f N N ) ( Бунда:  k – к-йилига истеъмол қилинадиган товарларнинг умумий ҳажми.  f – базис йилида истеъмол қилинган товарлар ҳажми; J kn - аҳоли сони ни нг ўзга р иш индекси; N n – 1 кишига тўғри келадиган истеъмол нормаси; N f – 1 кишига тўғри келадиган ҳақиқий истеъмол;  - истеъмол нормасига етиш муддати; К – прогноз (режа) ла штирилаётган йил. II. Узоқ муддат истеъмол қилинадиган товарлар бўйича: ЧТА к = (Н о ∙О р – Т а + U ) Б Бунда: ЧТА к – к-йилга товар айланиши; Н о – оиланинг таъминланиш нормаси; О р – режалаштирилган йилга оила лар сони; Т а – режалаштирилган йил бошига оиладаги мавжуд товарлар; U – режалаштирилган йилга товарларнинг тўзиши, эскириши. Б – баҳо (режалаштирилаётган йилга). III. Товар ассортименттини режалаштириш учун иқтисодий математик усуллардан ҳам фойдаланиш мумкин.

www.arxiv.uz IV . Эластиклик коэффициенти кўрсаткичидан фойдаланиш усули. Ушбу усул орқали товар айланиши ассортименттини аҳолининг даромади ёки ҳарид фондининг ўсиш суръати билан солиштириш орқали, ёки товар ресурсларининг ўсиш суръати билан солиштириш орқали аниқлаш мумкин. Бунда эластиклик коэффициенти (Э) Э = x x y y 100 100     = y x x y   ; Бу ерда: “х” – аҳолининг даромади ёки харид фонди ёки товар ресурслари аҳоли жон бошига; “у” – Чакана товар айланиши алоҳида олинган товар гуруҳи бўйича, аҳоли жон бошига; “  ” – кўрсаткичнинг ўзгариш миқдори. Ушбу кўрсаткич у = а + bх карроляцион тенгламани ечиш йўли билан аниқланиши мумкин. Бунда: Э = b y x   ; “ b ” – регрессия коэффициент и . Масалан, айтайлик бирор бир товар гуруҳи бўйича эластиклик коэффициенти аҳоли даромадига нисбатан 1,5 чиқди. Ушбу қурсаткич аҳолининг даромади 1% га ошса, ҳисобга олинган товар гуруҳи бўйича аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши 1,5 % ўсиши мумкинлиги англатади. Агарда аҳолининг жон бошига тўғри келган даромади режалаштирилган йилга 10 % ўсиши мўлжалланган бўлса, аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши (товар гуруҳи бўйича) 10 ∙ 1,5 = 15 % фоизга ошиши мумкин. Бу ҳолда аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши режалаштирилган йилга (У р ) У р = 100 ) 15 100(   У ж

www.arxiv.uz тенг бўлади. Бу ерда: “У ж ” – жорий йилдаги аҳоли жон бошига тўғри келган чакана товар айланиши суммаси. Мисолда олинган товар гуруҳи бўйича чакана товар айланиши умумий ҳажми қуйидагича аниқланади: ЧТА р = У р  А с.р ; Бу ерда: ЧТА р – мисолда олинган товар гуруҳи бўйича режалаштирилган йилга чакана товар айланиши суммаси; А с.р – режалаштирилган йилга аҳолининг сони. V. Чакана товар айланиши ассортиментини режалаштиришда реал кўрсаткичга яқин натижага эришиш учун (бу усул чет эллар амалиётида ҳам ишлатилади) “ўртача силжиш” усулидан фойдаланишни тавсия қиламиз. Бунда оҳирги беш йил муддатда чакана товар айланиши ҳажмида олдин унинг макротартиби (озиқ-овқатлар ва ноозиқ-овқатлар) бўйича ҳисоб китоб қилинади, сўнг товар гуруҳларини озиқ-овқат товарлари хажмидаги ҳиссаси алоҳида ва ноозиқ-овқатлар хажмидаги ҳиссаси алоҳида ҳисоб китоб қилиниши тавсия қилинади. Ушбу усул билан чакана товар айланиши таркиби (товар гуруҳларини чакана товар айланишидаги ҳиссаси) режалаштирилган йилга аниқланади ва сўнг режалаштирилган чакана товар айланиши ҳажмидан келиб чиққан ҳолда алоҳида товар гуруҳлари бўйича чакана товар айланиш суммаси аниқланади.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 3. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 4. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 5. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 6. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 8. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Чакана товар айланиши таҳлили

Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш

Корхона фаолиятида бизнес-режалаштириш ва прогнозлаш

Чакана савдо корхоналарини товар таъминоти технологияси ва ташкил этилиши

Товар захиралари ва товарлар келишини режалаштириш