Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш - Iqtisodiyot - Referatlar

Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1.Прогнозлаш ва режалаштиришни моҳияти, мақсади, вазифалари ва аҳамияти. 2. Режалаштиришни қоидалари (принциплари). 3. Прогнозлаш ва режалаштиришга қўйиладиган умумий талаблар. 4. Прогнозлаш ва режалаштириш турлари ва босқичлари. 5. Прогнозлаш ва режалаштириш усуллари ҳамда кўрсаткичлари 1

www.arxiv.uz Прогнозлаш ва режалаштиришни моҳияти, мақсади, вазифалари ва аҳамияти Бозор иқтисодиёти шаклланиши шароитида иқтисодий фанларнинг вазифаларидан бири режалаштириш муносабатларини тўғри ва илмий асослашдан иборатдир. Иқтисодиёт фанининг асосчиларидан бири қадимги грек файласуфи Аристотелнинг айтишича, ҳар қандай неъмат яратиш ҳар жойда, ҳар томонлама икки хил шартга боғлиқ, яъни, биринчиси, ҳар қандай фаолиятни келажак мақсадини тўғри аниқлаб олиш, иккинчидан, мақсадга эришишга муносиб воситаларини топишдан иборатдир. Ушбу иборалардан келиб чиқадики, тарихан инсоният ўз фаолиятини амалга оширишда абстракт фикрлаш асосида уни доимо прогноз қилган ва режалаштирган. Режалаштириш атамаси ҳаётга кейинчалик, айниқса, социалистик тизим даврида тадбиқ қилинган. Носоциалистик тизимдаги давлатларда кўпроқ прогноз, программа, стратегия, концепция каби атамалар ишлатилади. Буларнинг ҳаммаси бир хил вазифани, яъни келажакда содир бўладиган ёки содир бўлиши мумкин бўлган ҳодиса ва жараёнларни келиб чиқиши, амалга ошириш тартиби, йўлларини ва кетма-кетлигини кўрсатади. Сўз атамада эмас. Сўз унинг асл мазмунида. Ҳар қандай хўжалик юритишнинг самараси иқтисодиёт қонунларининг талабларини чуқур ўрганиш асосида режалаштириш назариясини ишлаб чиқилишига ва унинг методологиясининг яратилишга боғлиқ. Тарихан иқтисодиёт билан боғлиқ фанлар ўз назариясини такомиллаштириш асосида режалаштириш назариясини яратган. Режалаштириш назарияси жамиятнинг тараққиёт қонуниятларини билиш, жараёнлар ва ҳодисалар ўртасидаги боғлиқликни объектив сабаб ва оқибатларини ўрганиш, уларни диалектик ва логик усуллар билан асослаш негизида режалаштиришнинг методологиясини яратган. Режалаштириш методологияси режалаштириш жараёнининг ички логикасини ёритиб беради. Режалаштириш методологияси режалаштириш 2

www.arxiv.uz жараёнини ташкил қилиш, уни ишлаб чиқиш ва жорий қилиш принципларини, методларини, таркибини, тартибини, этапларини ва кўрсаткичлари системасини асослаб берадиган таълимотдир. Ҳар қандай ижтимоий тизимда ўз фаолиятини юргизишда инсоният учта бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган фундаментал муаммолар билан туқнашади. Бозор иқтисодиёти шароитида шаклланган иқтисодий назария у муаммоларни қуйидагича таърифлайди: Биринчидан, нима ишлаб чиқариш ва қанча миқдорда? Иккинчидан, қандай ишлаб чиқариш ва қанча харажатлар зарур бўлади? Учинчидан, ким учун ишлаб чиқарилади ва улар қандай тақсимланади? Жамият ва унинг субъектлари олдидаги бундай муаммолар, албатта, ўз-ўзидан ҳал бўлмайди. Бунинг учун халқ хўжалигини ташкил қилиш, бошқариш, тармоқлараро ва хўжалик субъектлари ўртасидаги иқтисодий алоқаларни боғлаш, сотувчи билан истеъмолчилар орасидаги муносабатларни, товар билан баҳо миқдорини мослаштириш ва ҳоказолар каби иқтисодий жараёнлар, ҳодисаларни уйғунлаштириш каби масалаларни ҳал қилиш зарурияти туғилади. Бу ҳодисалар ва жараёнларни тартибга солиш ҳамда улар ўртасидаги боғлиқликни таъминлаш, аввалом бор иқтисодий қонунлар таъсири остида ва албатта, давлатни аралашиши натижасида юз беради. Бундай умумиқтисодий қонунлардан бири жамиятни режали- мутаносиб (пропорционал) ривожланишидир. Социалистик иқтисодиёт назарияси кўп йиллар давомида пропорционал режали-мутаносиб ривожланиш қонунининг ҳаракатини ўзгача бўлган формацияларда ижтимоий ишлаб чиқаришга таъсирини инкор қилиб, унинг ҳаракат қилиш заруриятини фақатгина ишлаб чиқариш воситаларига ижтимоий мулк туғдиради, деб тасдиқлаб келди. Лекин, бозор иқтисодиётининг шаклланиши ва ривожланиш тарихига назар солинса, режалаштириш бошқаришнинг асосий қоидаси (принципи), асосий омили сифатида ҳаётда тарихан ишлатилиб келинган. 3

www.arxiv.uz В.В.Леонтьев икки хил хўжалик юритиш хўжалик механизмлари шаклини синтез қилиш «Режа ва бозорни синтези» ғоясини асослаб берган. Америкалик менежер Ли Якока «Карьера менеджера» (М.: Прогресс, 1990.) асарида «… давлат томонидан режалаштириш, бу умуман социализмни билдирмайди. Бу дегани асосланган стратегия, шаклланган мақсадни мавжудлигини билдиради. Бу бутун иқтисодий сиёсатни аспектларини келишилишини англатади. Бизда прогресс бўлмайди, токи биз ҳар қандай давлат миқиёсида режалаштириш капиталистик тизимга бостириб кириш деган нотўғри ғоядан қайтмасак» (361-бет). Фридрих Уинслоу Тейлор (1886-1915) ҳозирги замон менежментининг асосчиси деб ҳисобланган, ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш назариясини яратган. Унинг «Менежментни илмий принциплари» номли асарида меҳнатни ташкил қилиш қонуниятлари тўғрисидаги билимларни қатъий илмий тизими, меҳнатни ташкил қилиш, вақтни ўрганиш усуллари (хронометраж), таннархни ҳисоблашнинг математик усуллари, иш ҳақини дифференцияция қилиш, меҳнат жараёнини таҳлил қилиш ва унинг асосида режалаштириш, ташкил қилиш масалалари асосланган. Ф.Тейлор нафақат юқоридаги қоидаларни назарий асослаган, уларни ишлаб чиқариш жараёнига тадбиқ қилган. Генри Лодренс Гамнт (1861-1919) корхона фаолиятини тезкор режалаштириш ва бошқаришга асос солган. Унинг «Графиги Гамнта» номи билан машҳур бўлган графикларни режалаштириш тизими ишлаб чиқариш корхоналарида кенг фойдаланилган. Горрингтон Эмирсон (1853-1931) меҳнат унумдорлигини оширишни 12 та қоидасини ишлаб чиққан. Уларга бошақришни бошланғич нуқтаси сифатида мақсадни аниқлаш; камчиликлар ва нуқсонларни тан олиш ва сабабини ахтариш; ходимлар фаолиятини регламентация ва назорат қилиш ҳамда моддий рағбатлантириш; ишлаб чиқариш жараёни элементалрини нормалаштириш, доимий, тўла, реал ва тезкор ҳисоб-китоб қилиш, уларни 4

www.arxiv.uz режалаштириш каби масалаларни киритган. Германия Федератив Республикаси Канцлери Людвиг Эрхард (1950- 1960) иқтисодий реформалар ўтказган ва реформанинг асосий йўналишларидан бири сифатида индикатив режалаштиришни жорий қилиш бўлиб ҳисобланган. Индикатив режалаштириш индикатив кўрсаткичларни тасдиқлашдан иборат бўлиб, уларнинг бажарилишини таъминлаш учун қудратли иқтисодий, ҳуқуқий, маъмурий дастаклар (инструментларни) ишлатишни кўзда тутган. Жаҳон иқтисодиёти назарияси ютуқлари ва тажрибасини ишлатиш асосида индикатив режалар чуқур илмий асосда ишлаб чиқилиб, уни тайёрлашга юқори касбий малакага эга бўлган иқтисодчилар, олимлар жалб қилинган. Ривожланган давлатлар иқтисодиётидаги етук ютуқларга эришиш, кризисларни бартараф қилиш, стратегик, жорий ва тезкор режалаштириш усулларини, қоидаларини ишлатиш асосида эришган десак муболаға бўлмайди. Уларда режалаштириш масалалари билан шуғулланадиган зарурий кафолатларга эга бўлган вазирликлар, идоралар, муассасалар ташкил қилинган. Барча фирмалар, компаниялар, корпорациялар, корхоналар прогнозлаш ва режалаштириш билан шуғулланадиган функционал бошқарув органларига эга. Корхоналар, фирмалар фаолиятини режалаштириш илмий асосланган ҳолда ташкил қилинади. Чет эл амалиётида режалаштиришни ташкил қилишни асосан икки хил усули ишлатилади. Биринчиси, « break - down » - юқоридан пастга усули, иккинчиси, « buifd - up » - пастдан юқорига усули. Биринчи усулни мазмуни корхона раҳбарияти унинг мақсад ва вазифаларининг асосий йўналишларини белгилайди, қуйи бўлимларда улар деталлаштирилиб, силжиш жараёнида умумий режага киритилади. Иккинчи усул бўйича кўрсаткичларни миқдори режалаштирган даврга қуйи бўлимларда ишлаб чиқилади ва раҳбарият уларни умумлаштириб, корхонани умумий режасини аниқлайди. Амалиётда кўпчилик ҳолларда иккала усул биргаликда ишлатилади. 5

www.arxiv.uz Режалаштириш борасида жаҳонда 100 та энг йирик деб тан олинган транснационал компаниялардан бири Америка қўшма Штатларидаги «Ай.М- электрик» компаниясининг тажрибаси назарий ва амалий жиҳатдан эътиборга сазовор. Бу фирма энергетик жиҳозлар ишлаб чиқариш, уларни таъмирлаш ва ишлатиш бўйича хизматлар кўрсатиш билан шуғулланади. Ушбу фирмада режалаштириш ҳар икки йилга (ҳар бир стратегик хўжалик маркази (СХМ) бўйича) стратегик режа ишлаб чиқишдан бошланади. Бу ишга 4 ой муҳлат берилади. Стратегик йўналиш уч йилга мўлжалланиб, 5 йилга экстрополяция қилинади. Бу цикл йиллик режаларни асослашни ҳам ўз ичига олади. Йиллик (жорий) режалаштиришни хўжалик фаолиятини ва бозор конъюнктурасини чуқур таҳлил қилиш асосида маркетинг бўлими бажаради. Режанинг бажарилишини ишлаб чиқариш бош бошқарма бошлиғи ҳар ойда ўтказадиган мажлисларда заводлар бошлиқлари орқали амалга оширади. ҳар қандай режадан четлашиш маркетинг ва молия бўлимлари билан танқидий таҳлил қилинади, режага зарурий тузатишларлар киритилади. Раҳбариятнинг доимий назоратида турадиган кўрсаткичларга – буюртмалар сони, ишлаб чиқариш вақти, меҳнат унумдорлиги, ишлаб чиқариш заҳиралари миқдори, харажатлар, фойда кабилар киради. Режалаштиришни бозор муносабатларига мос келмаслиги қалбаки асосланиб келинганлиги бизларга ҳозирги кунда аён бўлиб турибди. Бундай назариянинг асосида «марказлашган-буйруқбозлик» концепцияси ётган бўлиб, халқ хўжалигини ягона режа асосида бошқариш, унинг барча соҳаларини фақатгина марказдан туриб режалаштириш ғояси ётган эди. Мутаносиб ривожланишни тўғридан-тўғри марказдан режалаштириш деб тушунилди. ҳозирги кунда, шу сабабли иқтисодий адабиётларда, тадбиркорлар, хўжалик раҳбарлари ва оддий одамлар онгида бозор иқтисодиётида режали мутаносиб ривожланиш қонуни ҳаракат қилмайди деган таассурот йўқолмаган. Бу қонун бизларда тарқатилаётган янги адабиётларда бозор иқтисоди қонунлари қаторида эслатилмайди ҳам. Шуни 6

www.arxiv.uz таъкидлаш керакки, ҳозирги кунда бизда чиқарилаётган бизнес-режа тўғрисидаги адабиётларда тадбиркорлар, янги ташкил қилинаётган кичик корхоналарда тузиладиган режалар, бир неча жадваллар ва ҳисоб-китоблар тўғрисидагина фикр изҳор қилиниб, режалаштиришнинг жиддий масалалари четда қолиб кетаяпти. Асосан, янги тузилаётган корхоналар учун зарур бўлган ҳисоб-китоблар, инвестиция олиш учун мўлжалланган бизнес- режалар тўғрисида кўпроқ фикр юритилади. Барча ривожланган давлатларда бозор муносабатлари иқтисодий қонунлар ва режа тизимининг барча турларини ишлатиш асосида тартибга солиниб турилади. Тартибга солиш режасиз амалга ошмайди ва у ҳам давлат миқиёсида режалаштиришнинг кенг ишлатилишини тақозо қилади. Умуман олиб қараганда, инсоният жамиятининг ривожланиши, жаҳон тажрибаси, келажак тўғрисидаги ғоялар, этнографик, археологик маълумотлар, режалаштириш ва истиқболни белгилаш назарияси ва тажрибаси шуни кўрсатадики, табиатда ҳам инсоният жамиятида ҳам, бизнинг онгимиздан қатъий назар мувозанат, мутаносиблик таъминланиб келинган. Шундай қилиб, режали мутаносиб ривожланиш қонуни инсоният жамиятини ривожланишининг барча поғоналарида (формацияларида) мулк шаклидан, бошқариш тизими шаклидан қатъий назар ҳаракатда бўлиб келган ва у инсоният жамиятига тааллуқли умумиқтисодий қонун бўлиб ҳисобланади. Бозор иқтисодиётига хўжалик фаолиятини режалаштириш эмас, марказлашган-буйруқбозлик қоидасига асосланган, давлат томонидан директив равишда жамиятнинг барча соҳаларини ягона халқ хўжалиги режаси асосида тартибга солиш мос келмайди. Бозор иқтисодиёти режалаштириш назарияси ва амалиётини инкор қилмайди. Бозор иқтисодиётига «режа-ҳукм» эмас, «режа-прогноз» мос келади. Лекин, бу деганимиз бозор иқтисодиётида умуман «режа-ҳукм» ишлатилмайди деган маънони тушунтирмайди, айрим соҳаларда давлат томонидан қатъий режалар ишлатилади. Масалан, мудофа соҳасида, айрим давлат аҳамиятига эга бўлган стратегик тармоқларда, давлатлараро муносабатларда ва ҳоказоларда. 7

www.arxiv.uz Асосий масала режаларнинг мазмуни, шакли ва уларни ишлаб чиқариш, ҳаракатга келтириш усулларидадир. Хулоса қилиб айтганда, бозор иқтисодиёти муносабаталрини социалистик тузумдан фарқ қилиш томонларидан бири режалаштиришни йўққа чиқариш эмас, унинг мазмунини, шаклларини, усулларини бозор иқтисодиёти қоидаларига мослаштириб ишлатишдир. Режалаштириш бошқаришнинг иқтисодий усулларидан бири бўлиб, у хўжалик юритишда иқтисодий қонунлар талабини ишлатишни асосий воситаси сифатида намоён бўлади. Режалаштириш мақсадни танлаш, асослаш, чегараланган ресурслардан оқилона фойдаланиш, мақсадга етиш йўлларини, чора-тадбирларини белгилаш, иқтисодий асослаш ва уларнинг бажарилишини назоратга олиш жараёнидан иборатдир. Режалаштириш ғояни, мақсадни амалга ошириш усулидир. Режасиз ҳар қандай ғоя, мақсад сафсатага айланиб қолади. Мақсадга йўналтирилган, кутилаётган шароитга мўлжалланган режа фаолиятни самарали юритишни таъминлайди. Режалаштириш – мақсадни белгилаш, унга етиш воситаларини аниқлаш ва ҳаракат йўллари тўғрисида мунтазам равишда дастур ишлаб чиқиш жараёнидир. Режалаштириш кўп қиррали, мураккаб жараёндир. Тузилган режа ёки корхона дастури нима қилиш, ким бажаради, қачон ва қандай бажаради деган саволларга очиқ, тўла ва асосланган жавоб бериши шартдир. Савдо корхоналари фаолиятининг самарадорлиги талаб ва таклифни ҳисобга олган ҳолда нима, кимга ва қандай маҳсулот етказиб бериш, ресурслар билан таъминланиш, савдонинг оптимал технологиясини танлаш, товарни сотиш шакли ва усуллари ва бошқа кўпгина ҳолатларга боғлиқдир. ҳар бир корхона бу омилларни узвий боғлашга ҳаракат қилади. Бу эса корхонанинг хўжалик фаоилятини режалаштириш орқали амалга оширилади. 8

www.arxiv.uz Режалаштиришни қоидалари (принциплари) Жамиятнинг сиёсий устқурмаси, ижтимоий-иқтисодий шарт- шароитидан қатъий назар режалаштиришни умумий қоидалари (принциплари) мавжуд. Улар инсоният тараққиётининг барча формацияларида у ёки бу даражада, айрим ҳолларда режалаштириш тўғрисида илмий асосланган фикр юритишдан четда бўлган ҳолда ишлатилган. Бизларга маълум, МДҲда тарқатилаётган иқтисодиётга оид чет эл адабиётларида режалаштириш назарияси, унинг методологиясига оид масалаларга, шу жумладан режалаштириш принциплари тўғрисида назарий фикрлар келтирилмайди. Режалаштиришнинг ўзига хос принциплари, усуллари ва услублари, умуман айтганда, бозор иқтисоди шароитида режалаштиришнинг ўзига хос методологияси мавжуд. Лекин бу гап собиқ социалистик тузумда ишлатилган режалаштириш методолоиясини бутунлай инкор қилиш деган фикр эмас. Унинг салбий томонларини (эркинликнинг чегараланганлиги, режалаштиришнинг директивлиги, партиявийлиги ва ҳоказолар) олиб ташланиб, ижобий жиҳатларини, яъни методологиясидан, усулларидан кенг фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Режалаштириш жараёнида илмийлик, реаллик, оптималлик, комплекслик, узлуксизлик, ўзгарувчанлик (корректировка қилиниши, эластиклик) назорат каби принциплари ишлатилади. Жаҳон тажрибасида режалаштиришнинг ўзига хос қоидалари (принциплари) мавжуд бўлиб уларга қуйидагиларни киритиш мумкин:  режалаштиришнинг илмий асосланганлигини, яъни режалаштириш иқтисодий қонунлар талабларини, бозор иқтисоди қоидаларини ҳисобга олиш, фан ва техника ютуқларига асосланиши, режалаштиришда кенг маънода илмий текшириш муассасаларини, олимларни жалб қилиниши орқали таъминланади; 9

www.arxiv.uz  режалаштиришни ҳар хил муддатларга тузиш тизими орқали унинг узлуксизлиги таъминланиб борилади;  жамиятда, корхона, фирмаларда ишлатиладиагн барча ресурсларнинг чегараланганлиги улардан фойдаланишда тежамкорликка интилиш, улардан энг оптимал вариантни танлаб олишни тақозо қилади;  рақобат, вазиятнинг ўзгариб туриши режаларга ўзгаришлар киритиб боришни тақозо қилади ва шу сабабли режалар ҳар хил вазиятлар учун мўлжалланган альтернатив вариантларда тузилиши, унинг вазиятга мослашувчанлиги, эластиклигини таъминлайди;  бозор иқтисодиёти қоидалари корхоналар, фирмалар ўртасидаги алоқаларни контрактлар асосида ташкил қилиш, олинган мажбуриятларни белгиланган муддатда, миқдорда қатъий бажарилишини талаб қилади. Бу эса режаларнинг бажарилишини назорат қилиш қоидасининг аҳамиятини оширади. Прогнозлаш ва режалаштиришга қўйиладиган умумий талаблар  савдо корхоналарининг ривожланиш ғоясини, мақсадини аниқлаш;  асосий мақсадга эришишни таъминлайдиган тижорат ғояларини намоён қилиш;  режалаштириш – узлуксиз жараён бўлиб, барча жамоанинг ижодий ёндошишини, рағбатлантиришни тақозо қилади (жамоа аъзолари режалаштириш жараёнида фаол қатнашиши, пировард натижаларда уларнинг иш ҳақи ундан боғлиқлигидадир);  режа барча функционал бўлимларни, мутахассисларни, бошлиқ билан унинг қаромоғидаги хизматчиларни ўзаро таъсири ва чамбарчас боғланишда, биргаликда оптимал аниқлашга эришиш асосида тузилиши керак;  бозор коньюктураси ўзгариш эҳтимолларига мўлжалланган альтернатив вариантлар мавжуд бўлиши шарт; 10

www.arxiv.uz  бозор иқтисоди шароитида барча ресурслардан (улар чегараланган) оқилона, рационал фойдаланиш, харажатларнинг тежамлилигини, натижаларнинг оптималлигини таъминлаш;  савдо фаолиятини чуқур, ҳар томонлама баҳолаш мақсадида унинг самарадорлиги меъзонини, кўрсаткичларини аниқлаш;  савдо фаолиятига таъсир қилувчи омилларни аниқлаш, унинг таъсир қилиш даражаларини чуқур таҳлил қилиш, асослаш имкониятларни, янги резервларини аниқлаш;  ва ниҳоят ишлаб чиқарилган ҳамда қабул қилинган дастурнинг бажарилишини таъминлаш ва назорат қилиш кабилардир. Чет эл савдо корхоналарининг тажрибасидан маълумки, режаларнинг ишлаб чиқарилишига қатъий талаблар қўйилади. Режаларда асосий муаммолар, вазифалар ўз ифодасини топади. Масалан: Савдонинг товар айланиши ҳажми, ассортиментлари бўйича товар айланиши, товар заҳиралари кўрсаткичлари, товарларни келиши (манбаалари бўйича), асосий, айланма ва молиявий маблағлари (фондлари), меҳнат ресурслари ва иш ҳақи, даромадлари, харажатлари, фойдаси кабилар. Бу бўлимларнинг ҳар бири бўйича аниқ чора-тадбирлар, конкрет жавобгарлик белгилаб қўйилади. Алоҳида бўлимлар бўйича тақвим режалар ишлаб чиқилиб, ким нима қилади, қандай бажаради каби масалаларни ҳал қилиш йўллари аниқланади. Режалаштириш жараёнига қўйиладиган талабларни қуйидагича ифодалаш мумкин: Прогнозлаш ва режалаштириш турлари ва босқичлари Бозор иқтисодиёти шароитида режаларни тезкор, жорий, ўрта муддатли, стратегик (узоқ муддатли) тизими қўлланилади ва бу асосида режалаштиришни узлуксизлиги таъминланади. Режалар алоҳида аломатларига қараб таснифланади ва алоҳида 11

www.arxiv.uz турларга бўлинади. Режаларни таснифи ва турлари қуйидаги 1-чизмада келтирилган: Жаҳон амалиётида режалаштиришнинг алоҳида босқичлари, яъни режалаштириш жараёнининг кетма-кетлиги ишлабч иқилган ва уларга риоя қилишлик режалаштириш жараёнини босқичларини (логик) мантиқий боғлиқлигини таъминлайди. Режалаштириш бир неча босқичдан иборат бўлади. Уларни умумлаштириб уч босқичга бўлиш мумкин. Бошланғич босқичда ғояни шакллантириш, мақсадни аниқлаш, маълумотларни таҳлил қилиш, умумлаштириш, режалаштирилаётган кўрсаткичларнинг йўналишларини аниқлаш, истиқболни белгилашдан иборат бўлиши керак. Ўртанчи босқичи кўп вариантли режани тузиш, хўжалик субъекти раҳбарияти томонидан кўриб чиқиш, унинг оптимал вариантини маъқуллаш. Охирги босқичи қабул қилинган режани бажарувчиларга етказиш, бажарилишини таъминлашни чора-тадбирларини кўриш ва назорат қилишдан иборат бўлиши керак деб ҳисоблаймиз. Ушбу босқичларни стандарт сифатида қабул қилмаслик керак. Режалаштиришнинг турлари ва кўрсаткичлари, режалаштирилаётган фаолиятга қараб босқичларни кенгайтириш, бошқа кетма-кетлик шаклларини ишлатиш мумкин. Режалаштиришни ишлаб чиқариш жараёни ҳам унинг турларига қараб ўзига хос алоҳида босқичлардан иборат бўлади. Масалан: стратегик режалаштириш, узоқ муддатли режалаштириш босқичларининг айрим вариантлари 2 ва 3-чизмаларда келтирилган. 1 чизма Режаларнинг турлари Таснифлаш аломатлари Режанинг турлари 12

www.arxiv.uz Фаолиятни қамраб олиш даражаси Умумий Бўлимлар, соҳалар Мақсадли Предмети Маблағлар бўйича Дастурли ҳаракатдаги Ўзгариш хусусиятига қараб Қатъий Мослашувчан Ишлаб чиқариш Моддий таъминот Фаолият соҳаси бўйича Сотиш Молия Персонал Узоқ муддатли (5 йилдан юқори) Муддати бўйича Ўрта муддатли (5 йилгача) Қисқа муддатли (1 йилгача) Стратегик Мазмунига қараб Тактик Тезкор Глобал 13

www.arxiv.uz Ўрганиш миқиёсига қараб Локал-тавсилотлаштирилган 2-чизма. Узоқ муддатли режалаштириш босқичлари Ғояни шакллантириш Глобал мақсадни аниқлаш Локал мақсадларни аниқлаш Муаммони таҳлили Объектга таъсир қилувчи омилларни таҳлили Альтернатив варианталрни излаш Истиқболни белгилаш Оптимал вариантларни баҳолаш Режани оптимал вариантини танлаш ва қарор қабул қилиш Режани бажарувчиларга етказиш 3-чизма. Стратегик режалаштириш босқичлари Маркетинг тадқиқотлари асосида корхонанинг ривожланиш истиқболини аниқлаш ва унинг рақобатбардошлигини баҳолаш 14

www.arxiv.uz Бозор вазиятига боғлиқ муаммоларни аниқлаш, уларни ҳал қилиш вариантларини асослаш ва танлаган вариантнинг оқибатини баҳолаш. Узоқ муддатли режани тузиш Хўжалик фаолиятининг стратегик соҳалари бўйича мақсадли дастурлар ишлаб чиқиш Узоқ муддатли режалар қуйидаги тартибда тузилиши ҳам корхоналар тажрибасида ишлатилиб келинмоқда: - корхонанинг мақсади; - инвестиция ва ишлаб чиқаришни такомиллаштириш; - ресурсларни ишлатилиш самараси; - бошқаришни такомиллаштириш; - рақобат вазиятларининг таҳлили; - корхона таркибларининг ресурслари, уларнинг самарадорлиги кибиларни аниқлаш, белгилаш. Прогнозлаш ва режалаштириш усуллари ҳамда кўрсаткичлари Метод грекча « methodos » сўзидан олинган бўлиб «нимагадир йўл», билиш усулуби, жамият ва табиат ҳодисаларини тадқиқот қилиш усули маъносини билдиради. Режалаштириш жараёнида баланс усули (моддий, молиявий, меҳнат ресурслари баланси), нормаллаштириш усули, солиштириш индекс усули, графиклар, техник-иқтисодий ҳисоблар, социологик тадқиқот, статистик гуруҳлаш, иқтисодий математик усуллар, эксперт баҳолаш усули кабилардан кенг фойдаланилади. Режалаштиришда кўрсаткичлар тизимидан кенг фойдаланилади. Улар қаторига натурал ва қиймат; абсолют ва нисбий; сон ва сифат кўрсаткичларини киритиш мумкин. Сонли кўрсаткичлар абсолют миқдорда ифодаланиб ишлаб чиқариш 15

www.arxiv.uz ҳажмини (дона, тонна, м.к.м., Кл.вт., шартли банка): ишчилар сони; иш ҳақи фонди; даромад ҳажми; фойда суммаси кабиларни ифодалайди. Сифат кўрсаткичлари нисбий миқдорларда ҳисобланади ва корхона фаолиятини самарадорлигини ўлчов бирлиги сифатида кўпроқ ишлатилади. Бу кўрсаткичлар процент, индекс, коэффициент кабиларда ўз аксини топади. Ҳажмий кўрсаткичлар асосан ишлаб чиқариш ҳажмини, айрим кўрсаткичларни абсолют миқдорини ифодалайди (заҳиралар миқдори, ишлаб чиқариш ҳажми, ресурслар суммаси ва ҳ.к.). Солиштирма кўрсаткичлар нисбий миқдорларда ўлчаниб (сифат кўрсаткичларни бир тури), солиштирма оғирликни, солиштирма бирликни кўрсатади. Масалан: ишлаб чиақришни умумий ҳажмида маҳсулотни бир турини ҳиссаси; умумий ишчи-хизматчилар ичида ишчиларнинг ҳиссаси кабилар. Савдо корхоналарида товар айланиши ҳажми, ассортименти (сўм); товар заҳиралари ҳажми ва ассортименти (сўм); товарларни келиши ҳажми ва ассортименти (сўм). Бу учала кўрсаткичларни ассортимент бўйича миқдори натурал кўрсаткичларда (дона, метр, тонна ва ҳ.к.) ҳисобга олинади, таҳлил қилинади ва режалаштирилади. Муомала харажаталри суммаси, таркиби, моддалари бўйича (сўм, %). Меҳнат ва иш ҳақи кўрсаткичлари. Даромад ва фойда рентабеллик кўрсаткичлари. Асосий ва айланма фондларни ишлатиш билан боғлиқ кўрсаткичлар. Капитал маблағлар, кредит, солиқ ва тўловлар билан боғлиқ кўрсаткичлар кабилар. 16

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5-сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995 . 17

www.arxiv.uz 11. www.ziyonet.uz 18

O'xshashlar

Бозор иқтисодиёти шароитида молиядан фойдаланиш

Бозор иқтисодиёти шакллантириш шароитида савдо

Бозор иқтисодиёти шароитида инвестициялар ва инвестиция фаолияти

Бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот ва товарларни реализция қилишнинг хусусиятлари

Бозор иқтисодиёти шароитида меҳнаткашларнинг ўз-ўзини бошқариш социал психологияси