Улгуржи товар айланиши - Iqtisodiyot - Referatlar

Улгуржи товар айланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

213.5 KB

Ko'chirib olish

Улгуржи товар айланиши Режа: 1 Бозор иқтисодиёти шароитида улгуржи савдо унинг заруряти ва аҳамияти. 2. Улгуржи товар айланишининг мазмуни ва турлари. 3 Улгуржи товар айланишини кўрсаткичлари. 4 Улгуржи товар айланиши таҳлилининг мақсади ва босқичлари. 5. Улгуржи товар айланиши кўрсаткичларини режалаштириш.

1 Бозор иқтидиёти шароитида улгуржи савдо унинг заруряти ва аҳамияти. Товар муомаласи жараёнидан истеъмол товарларининг ишлаб чиқаришдан истеъмол соҳасига ўтиши босқичма-босқич амалга ошади. Дастлаб товарлар улгуржи сотилиш соҳасига келиб тушади. Улар муомаласининг якунловчи босқичи савдонинг чакана бўғинига мансуб бўлади. Шу тарзда, истеъмол товарлари муомаласи жараёни иккита ўзаро боғлик, қисмлар - улгуржи ва чакана савдодан ташкил топади. Улгуржи савдо кенг маънода истеъмол товарлари ва ишлаб чиқариш воситалари ҳаракатининг турли шаклларини, шунингдек, улар ҳаракати жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатларни ифодалайди. У ишлаб чиқариш воситаларининг бир ишлаб чиқариш корхонасидан бошқасига, товарларнинг ишлаб чиқаришдан муомала соҳасига, шунингдек товарларнинг бир савдо корхонасидан бошқасига ва ниҳоят қишлоқ хўжалик маҳсулотлари хамда хом- ашёларининг қишлоқ хўжалик корхонасидан истеъмолчилар (саноат ва савдо корхоналари)га ҳаракати билан боғлик,. Ушбу муносабатлар муайян давлат ичида амалга ошади. Маълумки, хозирги жахон иқтисодиёти ривожининг ўзига хос хусусияти, мамлакатлар ўртасидаги жаҳон иқтисодий интеграциясининг такомиллашиб бораётганлигидир. Халкаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашиб бориши билан давлатлар ўртасидаги иқтисодий муносабатлар, хусусан халқаро савдо алоқалари ривожланиб бормоқда. Алоҳида мамлакатлар ўртасидаги борча олди-сотди битимлари улгуржи савдо шаклида амалга оширилади. Истеъмол товарлари улгуржи савдосининг зарурати шундаки, ишлаб чикарилган буюмлар бевосита шахсий истеъмол соҳасига келиб тушмайди. Чунки, ишлаб чиқариш ва истеъмол замон ва макон нуқтаи назаридан бир-биридан фарқланади. Истеъмол товарлари улгуржи сотилиши натижасида муомала соҳасидаги савдо бўғинлари орқали шахсий истеъмолга ҳаракатини давом эттиради. Улгуржи савдодан фарқли равишда, истеъмол товарларининг чакана савдоси товарларни бевосита шахсий истеъмол соҳасига ўтказади ва муомаладан

чиқаради. Улгуржи савдо йирик партияларда амалга оширилади. Бунда товарлар охирги истеъмолчиларга сотилмайди. Шунинг учун, улгуржи савдода товарлар бир нечта бўғинлардан ўтиши мумкин, яъни бир неча бор сотилиши мумкин. Чакана савдода эса товарлар охирги истеъмолчиларга бир марта сотилади. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида собиқ Иттифоқ мамлакатларида улгуржи савдога бўлган қизиқиш бирдан сўнди, кўплаб алоҳида савдогарларнинг пайдо бўлиши натижасида улгуржи савдо тармоқлари парчаланиб кетди, уларнинг кўпчилиги фаолият кўрсатмаяпти. Буларнинг барчаси аниқ, объектив ҳолатлар билан боғлиқ бўлиб, ўтиш даври билан боғлиқ ва даврий ҳарактерга эга. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, улгуржи савдо мамлакат миққёсидаги товар муомаласи жараёнида, шунингдек кенг кўламли ташки савдо муносабатларида ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бозор иқтисодиёти шароитида улгуржи савдонинг иқтисодий аҳамияти ғоят катта бўлиб, бу унинг хусусиятлари ва у бажарадиган функциялар билан аниқланади. Улгуржи савдонинг хусусиятлари ва функциялари биринчи навбатда, замон ва макон нуқтаи назаридан ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар оралиғида жойлашганлиги билан аниқланади. Улгуржи савдонинг хусусиятларига товарларнинг ишлаб чиқариш ассортиментидан савдо ассортиментига айлантириш, шунингдек савдо битимларининг кенг кўламда ишлатилишини киритиш мумкин. Ривожланган мамлакатларда «Супермаркет» типидаги йирик чакана савдо корхоналари кенг тарқалган. Супермаркетларда ҳам катта миқдордаги товарлар буйича битимлар амалга оширилади. Бироқ, бу улгуржи савдонинг аҳамиятини заррача ҳам камайтирмайди, балки бунда улгуржи ва чакана савдонинг функциялари уйғунлашиб кетади. Ушбу супермаркетлар улгуржи савдонинг муайян функцияларини бажарувчи йирик улгуржи омборларига ҳам эга бўладилар. Умуман олганда, супермаркетлар улгуржи - чакана савдо функцияларини бажаради. Улгуржи савдонинг муҳим хусусиятларидан яна бири, унда ягона турдаги товарлар ёки бир типдаги муайян товарлар билангина савдо қи лишга

ихтисослашади (масалан, китоблар). Айрим улгуржи савдо к о р х о н а л а р и ж у д а к и ч и к ҳ аж м д а г и б и т и м л а р т у з и ш а с о с и д а муваффақиятли хўжалик фаолиятини амалга оширмоқдалар. Бироқ улгуржи савдонинг ушбу хусусияти савдо битимларининг ҳар томонлама ва кенг кўпчилилик хусусиятлари билан солиштирилганда, иккинчи даражали бўлиб қаралади. Улгуржи савдонинг хусусиятлари улар иштирокчиларини ҳаракатлантирувчи механизмларнинг ўзига хослигида ҳам кўзга ташланади. Амалиётда харид қилишнинг иккита мотиви ва шунга мувофиқ товарларни сотиб олишдан иккита мақ c ад кўзланади. Биринчиси - харидор товарларни шахсий истеъмолини қондириш ёки саноат қайта ишлаб чиқариш буйича манфаатларини қондириш мақсадида сотиб олади. Иккинчи мотив ва мақсад - товарлар қайта сотиш учун харид килинади. Шундай қилиб, улгуржи савдо корхоналари товарларни саноат истеъмолини қондириш ёки қайта сотиш учун жалб қилувчи мижозлар билан ишлайди. Улгуржи савдонинг чакана савдодан фарқлантирувчи асосий хусусиятларидан яна бири, у бажарадиган иқтисодий ва ташкилий – техник функцияларининг кенг кўламлигидир. Улгуржи савдонинг бу функциялари ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчилар ўртасида ажратиш билан боғлиқ бўлган, товарларни сақлаш ҳисобланади. Улгуржи корхоналарда омбор хўжалигининг мавжудлиги кичик ишлаб чиқарувчи ва чакана савдо корхоналари учун катта аҳамиятга эга. Улгуржи савдо корхоналарининг товарларни сақлаш функциясини бажариш бир томондан, ишлаб чиқарувчиларга ўз маҳсулотларини йирик партияларда сотиш ва шу билан боғлиқ, ҳолда катта микдордаги маҳсулотларни сақлаш харажатларини тежаш имконини берса, иккинчи томондан, чакана савдо корхоналарига жуда кам миқдордаги товар заҳиралари билан ишлаш ва жорий талабни тўлиқ қон дириш имконини беради. Улгуржи савдонинг товарларни ташиш функциясини бажариш ҳам ишлаб чиқарувчи, ҳам истеъмолчи корхоналар учун иқтисодий жиҳатдан қулайлик туғдиради. Бунда ишлаб чиқарувчилар кўп сонли мижозларга товарларни кичик партияларда юклаб жўнатиш заруратидан холос бўладилар. Ўз навбатида чакана савдо билан шуғуланувчилар ҳам алоҳида ишлаб

чиқарувчиларнинг барчаси билан алоҳида бўлиб туриш заруратидан кутилади. Улгуржи савдо ишлаб чиқарувчилар ва истеьмолчилар ўртасида хи соб-китобни амалга ошириш функциясини ҳам бажаради. Бу асосан кичик бизнес ва чакана савдо билан шуғулланувчилар учун қўл келади. Улгуржи савдо корхоналари товарларни қабул қилиб олар экан, ҳали товарлар сўнгги истеъмолчиларгача сотилмаган бўлсада, тўловни амалга оширади. Яъни, товарлар охирги истеъмолчиларга етиб боргунча булган даврда улар авансланади. Бу ишлаб чиқарувчилар фаолиятининг узлуксизлигини таъминлайди ва улар маблағлари айланувчанлигини тезлаштиради. Улгуржи савдо узининг ҳисоб-китоб функцияси орқали чакана савдо корхоналари ҳам товар операциялари бўйича авансланади, яъни (банк ўрнида) уларнинг кредитланиши таъминланади. Улгуржи савдо корхоналари бозор коньюктурасини ўрганиш, шу билан бирга ишлаб чиқарувчилар, товарлар ҳаракатини таъминловчи алоҳида бўғинлар ва охирги истеъмолчиларни талаб ва таклифнинг хажми ҳақидаги ахборотлар билан таъминлаш соҳасида ҳам фаол ўрин эгаллайди (ахборот функцияси, реклама билан биргаликда). Бозор иқтисодиёти амал қиладиган хорижий мамлакатларда ҳозирги кунда улгуржи савдо билан ишлаб чиқарувчиларнинг улгуржи фирмалари, т и ж о р а т у л г у р ж и т а ш к и л о т л а р и , а г е н т л а р в а б р о к е р л а р шуғулланмокдалар. Ишлаб чикарилган товарларни ўзининг улгуржи савдо фирмалари оркали сотиш электроника, автомобилсозлик, машинасозлик каби соҳа корхоналарида кенг тарқалган. Тижорат улгуржи ташкилотлари товарларга эгалик ҳуқуқини қулга киритади, шунингдек, ҳар хил истеъмол товарлари билан шуғулланади. Агентлар ва брокерлар - булар воситачилар саналиб, улгуржи савдо билан шуғулланувчилар ҳисобланади. Бирок, булар товарларга эгалик ҳуқуқини қўлга киритмайдилар. Агентлар билан брокерларнинг фарқи шундаки, биринчисининг фаолияти доимийлик асосида бўлса, иккинчисиники вақтинчалик (бир марталик) дир. Республикамизда хозирги кунда халқ, истеъмол товарлари улгуржи савдоси билан «ўзбексавдо» концерни ва «ўзбекбирлашув» корпорациясининг улгуржи базалари, айрим Вазирликлар, давлат муассасалари, шунингдек хусусий корхоналар, қўшма корхоналар, хорижий таъминотчилар ва бошқалар

шуғулланмокдалар. Шулар билан бир қаторда бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида муомала соҳасида улгуржи савдонинг шакли сифатида биржалар ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Республикада кўчмас мулк савдоси билан шуғулланувчи брокерлар конторалари ва агентлар, шунингдек, акциялар савдоси билан шуғулланувчи брокерлар конторалари фаолият юритмоқда. Ўзбекистон республикасида 1992 йил июлда «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» қонун қабул қилинди. Мазкур қонуннинг қабул қилиниши республикада бозор иқтисодиётига ўтишнинг янги босқичини белгилаб берди. Ушбу қонунда биржа фаолиятини ташкил этиш ва бошқаришнинг ҳуқуқий жиҳатлари ўз аксини топган. қонунда биржа тушунчасига аниқлик киритилган бўлиб, унга кўра, биржа деганда олдиндан белгиланган жойда ва муайян вақтда биржа товарларнинг эркин _улгуржи савдосига шароит яратувчи юридик шах c сифатида фаолият тушунилади. Биржа товарлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: - мол-мулк, шу жумладан кўчмас мулк; - хизматлар; - маҳсулотларни етказиб бериш туғрисида битимлар; - интеллектуал мулк; - қимматли қоғозлар; - валюта маблағлари; - товарлар. Ер ости бойликлари, сув, бошқа табиат ресурслари, миллий, маданий ва тарихий бойликлар ҳамда шу каби ҳукумат томонидан белгиланган товарлар биржа савдосининг предмети бўла олмайди. Ихтисослашув характерига кўра биржалар қуйидагича турларга бўлинади: - товар биржалари (ихтисослашган ёки универсал); - валюта биржалари; - фонд биржалари; - товар-фонд биржалари; - интеллектуал мулк савдоси билан шуғулланувчи биржалар;

- аралаш биржа. Бирж а фаолиятлари қуйидаги там ойиллар асосида ам алга оширилади: - ўтказиш усуллари ва вақтлари аниқ белгилаш йўли билан биржа савдоси самарадорлигини таъминлаш; - биржа товарлари бозорини шакллантириш; - эркин ташкил топувчи бозор нархлари шаклланиши; - савдонинг эркин ва ошкора тарзда ўтказилиши; - тасдиқланган қоидалар асосида эркин келишувларни рўйхатга олиш; - товарлар нархининг котировкасини ўтказиш ва бу ҳақдаги ахборотларни чоп этиш; - монополияга қарши қонунчиликка риоя қилиш. ҳозирги кунда ўзбекистонда қуйидаги биржалар фаолият юритмокда: o республика товарлар ва хом-ашёлар биржаси, шунингдек уларнинг вилоятлардаги филиаллари; o республика фонд биржаси ва унинг вилоятлардаги брокерлик конторалари; o республика кўчмас мулк биржаси ва унинг вилоятлардаги филиаллари; o республика валюта биржаси. Ўзбекистон Республикаси товарлар ва хом-ашёлар биржаси йирик биржа бўлиб ҳисобланади. У республикада юқори ликвидлик товарлар ва хом-ашёларни сотиш жараёнини бозор механизмлари орқали тартибга солишда асосий роль ўйнайди. Ўзбекистон Республикаси товарлар ва хом-ашёлар биржасининг республика биржалар товар активлари бўйича товар айланишидаги ҳиссаси (2006 йил) 90% ни ташкил қилади. Ушбу биржа таркибида 250 га яқин савдо майдонлари мавжуд бўлиб, улар ўзбекистон ҳамда яқин ва узоқ чет эллари ҳудудларида жойлашган. Унинг товар активига пахта толаси ва ипи, нефть махсулотлари, шакар, минерал ўғитлар, қора ва рангли металлар, полиэтилен, буғдой уни ва бошқалар киради. Биржада савдо электрон, валюта савдо майдонлари, интернет сети ҳамда махсус савдо майдонлари орқали амалга оширилади. Биржа кенг брокерлик ва аналитик – ахборотлар хизматларини бажаради. Ундан

брокерлик жойларини сотиб олиш учун республика ва чет эл компанияларига кенг имконият яратилган (битта брокерлик жойи 50 АҚШ доллари туради). Ўзбекистон Республикаси товарлар ва хом-ашёлар биржасини савдо мадонлари ўзбекистоннинг барча вилоятлари ва қорақолпоғистонда, Россия, қозоғистон, қирғизистон, Тожикистон, Афғонистон, Покистон ва Латвия давлатлари ҳудудларида жойлашган. Матлубот кооперацияси улгуржи савдоси ўзига хос хусусиятларга эга. Бу матлубот кооперацияси хўжалик фаолияти хусусиятларидан келиб чиқади. Бозор иқтисодиёти шароитида кооператив улгуржи савдосида туб ўзгаришлар юз бермокда. Кооператив улгуржи савдони матлубот кооперациясининг ажралмас таркибий қисми сифатида ўрганиш зарур. Унинг мақсади ва вазифалари ҳам матлубот кооперациясининг умумий мақсади вазифаларидан келиб чиқиб белгиланади. Шунинг учун унинг барча хўжалик фаолияти матлубот кооперацияси уставида келтирилган бўлиши ва уставдан келиб чиққан ҳолда шакллантирилиши лозим. Кооператив улгуржи савдосининг бошқа улгурж и савдо корхоналаридан фарқлантирувчи хусусиятларидан бири, матлубот кооперацияси фаолиятининг кўп тармоқли характерга эга эканлиги ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида матлубот кооперациясига қарашли чакана савдо корхоналарига, оммавий овқатланиш ва бошқа соҳа корхоналарига товарларни улгуржи сотиш билан шуғулланиши керак. М ат лу бо т ко оп ер ац ия си ти зи м и га қа ра шл и ча ка на с ав до шахобчалари кўп сонли ва тарқоқ жойлашган. Шунингдек, улар кенг ассортиметли истеъмол товарлари савдоси билан шуғулланади. Бу эса кооперацияга хизмат кўрсатувчи универсал улгуржи звеноларнинг мавжуд бўлишини талаб қилади. Матлубот кооперация улгуржи савдосига қуйиладиган асосий талаб шундан иборатки, улар қишлоқ, аҳолиси эҳтиёжидан келиб чиққан ҳолда марказлаштирилган тартибда, узлуксиз равишда кичик партияларда чакана савдо корхоналарини товарлар билан таъминлаш имконига эга бўлиши керак. Матлубот кооперацияси улгуржи савдоси унинг тизими ичида амал қилади. Яъни,

у қишлок, жойларининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўз тизимидаги чакана савдо ва бошқа тармоқларни товарлар билан таъминлайди. Ўзбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 21 февралдаги «Ўзбекистан Республикасида мева-сабзавот маҳсулотларини улгуржи харид қилиш ва реализация қилиш тизимини ривожлантириш тўғрисида»ги 98-сонли қарорига мувофик, «Ўзбекбирлашув» таркибида мева-сабзавотлар улгуржи савдоси билан шуғулланувчи «Ўзулгурмевасабзавот» республика акционерлик компанияси ташкил этилди. «Ўзулгурм ева- сабзавот» АК нинг асосий вазиф аси қуйидагилар хисобланади: мева-сабзавотларни ғамлаш, саралаш, қадоқлаш ва уларни қайта ишлаш корхоналарига ҳамда аҳолига улгуржи сотиш, мева-сабзавот маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларни ўрганиш, ушбу маҳсулотлар савдоси бўйича хориж фирмалари билан ташқи савдо алоқаларини амалга ошириш. «Ўзулгуржисабзавот» АКининг мева-сабзавот маҳсулотларини ғамлаш ва сотиш бўйича асосий бўғини бўлиб, туманларда жойлашган улгуржи тайёрлов-сотиш корхоналари ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси мустақиллигига эришиши ва бозор иқтисодиёти муносабатларини шакллантириши муносабати билан ички савдони ташкил қилиш, уни ривожлантириш жараёнида ижобий ва салбий тенденциялар, таркибий силжишлар, шаклларининг ўзгариши каби ходисалар рўй берди. Уларни асосийларига тўхталиб ўтамиз. Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиётни эркинлаштириш жараёни савдода монопол фаолият учун шарт шароит туғдириб турган ташкилий таркибий тузулмаларни бартараф қилишдан бошланди. Давлат ва кооператив савдода Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш каби ишлар жадаллик билан амалга оширилди. Республикада ўтказилган ислоҳалар натижасида савдо соҳасидаги давлат ва кооператив тизими барҳам топди. Уларнинг ўрнига турли мулк шаклидаги кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликка таалуқли савдо корхоналари ва шахобчалардан иборат хизмат соҳаси вужудга келди. Уларнинг умумий сони охирги 15 йилда 10 бараварга ортди. Улар учун яратилган эркинлик, савдо жараёнини

соддалаштириш, нозоратни камайтириш улар фаолиятини кенгайтиришга кенг йўл очиб берди. Мустақиллик йилларида ички савдода ўтказилган таркибий ўзгаришлар натижасида Республика чакана савдо айланиши кўрсаткичида 1991 йили давлат савдосининг ҳиссаси 47,5 % ташкил қилган бўлса, 2005 йилга келиб, унинг ҳиссаси 1,1 % ташкил қилди, чакана товар айланишини 98,8% нодавлат секторга, жумладан, фуқароларнинг шахсий мулкига асосланган савдонинг ҳиссасига 85,3% тўғри келади. Савдо соҳасига кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик шаклланади ва улар Республика савдосида асосий ўринни эгаллайди. Савдонинг янги шакли, яъни хусусий савдо шаклланади. Эски марказлашган ҳолда товар тақсимоти ўрнига янги бозор механизми вужудга келди, товар олди сотди жараёнида рақобат муҳити шаклланди. Савдода вертикал бошқарув тизими барҳам топди. Баҳолар эркинлаштирилди. Хўжалик алоқалари бозор иқтисодиётига мослаштирилди. Ташкилий тузилмалар бутунлай янги тартибда тузилди. Вазирлик ва бошқармалар йўқ қилинди. Хусусий фирмалар, якка тартибдаги савдо шахобчалари вужудга келди. «Ўзбексавдо» акционер компанияси, «Ўзбекбирлашув» акционерлик компанияси, «Ўзулгуржисавдоинвест» уюшмаси, вилоятларда «Матлуботтаъминотсавдо» акционерлик компанияси, туманларда, туман «Матлуботсавдо» савдо ишлаб чиқариш кооперативлари ташкил қилинди. Ушбу ижобий тенденциялар билан бир қаторда савдо соҳасида салбий ўзгаришлар ҳам кузатилмоқда. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин. Биринчидан, маҳсулот етказиб беришнинг марказлашган тизимининг бекор қилиниши муносабати билан савдо шахобчаларига аксарият ҳолларида товарлар майда улгуржи воситачилар орқали базалардан келтирилмоқда. Натижада товарларни силжитиш бўғинлари кўпайиши, баҳони назорат қилиб бўлмайдиган даражада ортиб бориши, товарларнинг сифатини нозорат қилиб бўлмайдиган ҳолатлар вужудга келди. ҳар хил йўллар билан чет элларнинг (Хитой, Туркия, Эрон ва бош.) сифатсиз товарлари ички бизорни тўлдириш ҳоллари кузатилмоқда. Бугунги кунда улгуржи ва чакана савдода товарларни қабул қилишда сифатини

текшириб олиш, уларни сақлаш, сотиш жараёнларида сотишга таълуқли қоидаларга риоя қилмаслик ҳолатларини кўплаб учратиш мумкин. Иккинчидан, Республикада мулкни хусусийлаштириш ва Давлат тасарруфидан чиқариш жараёнида матлубот кооперациясининг улгуржи савдо базалари ва чакана савдо шахобчалари кўп ҳолларда асоссиз сотилиб юборилди. Натижада қишлоқ жойларининг олис ва бориш қийин бўлган тоғли худудларда яшовчи аҳолига зарур товарлар етказиш муаммоси вужудга келди. Учунчидан, истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг аҳволи ёмонлашуви аҳолини товарлар билан таъминлаш жараёнини бузилишини асосий сабаби савдо жараёнидан улгуржи савдони барҳам топганлигида. Истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи корхоналар билан савдонинг шартномавий алоқалари узилиб қолди. Бежиз эмас Республикамиз Президентини «Улгуржи ва чакана савдони либераллаштириш ҳамда уни ривожлантириш учун қулай шарт- шароитлар яратиш чора-тидбирлари тўғрисида»ги 2006 йил 23 феврал Фармони ва шу йил 6 мартдаги «Улгуржи савдо уюшмаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида» ги қарорини қабул қилиниши. Ушбу Фармон ва қарор асосида республикамиз вилоятида худудий улгуржи савдо базалари, Республикада эса «Ўзбекулгуржисавдоинвест» уюшмаси ташкил қилинди. 2006 йил давомида уюшма тизимида еттита ихтисослашган республика база – контораси, 17 та озиқ-овқат ва 13 та ноовиқ-овқат товарлари билан савдо қилувчи ҳудудий универсал улгуржи савдо базалари ташкил этилди. Ҳозирги кунда «Ўзулгуржисавдо инвест» томонидан тузилаётган шартноалар товар ишлаб чиқарувчилар ва чакана савдо корхоналари доирасини кенгайтириш озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотларининг муҳим турлари, биринчи навбатда, қишлоқ аҳолисига узлуксиз етказиб берилишини таъминлаш, 2010 йилгача улгуржи базалар сонини 78 тага етказиш, иккинчи босқичда минтақаларда ихтисослаштирилган, туманларда эса универсал базаларни ташкил этиш вазифасини бажаришни мақсад қилиб қўйган. Бутун жаҳон амалиётида хусусий савдо ҳам уюштирилган ҳолда ташкиллаштирилган. Бизнинг фикримизча, Президентнинг юқорида келтирилган

Фармоиши ва қарори Республикамизда савдони уюштирилган ҳолда ташкиллаштиришга асос солади. Республикада савдони такомиллаштирш масаласи ҳукуматнинг долзарб вазифаси даражасига кўтарилди. 2006 йил 4 август куни Вазирлар Маҳкамасида ўтказилган йиғилишда «Респуликага четдан товарлар олиб келиш ва сотишни тартибга солиш, ички истеъмол бозорини мамлакат саноат корхоналарида ишлаб чиқарилган махсулотлар билан тўлдириш ва маҳаллий товар ишлаб чиқарувилар фаолиятини рағбатлантириш, улгуржи ва чакана савдони либераллаштириш ҳамда уни ривожлантирш учун қулай шарт-шароишлар яратиш бўйича амалга оширилаётган чора тадбирлар тўғрисида»ги масала муҳокама қилинди. Бу йиғилишда қишлоқ худудларида уюшган савдо корхоналарининг фаолияти етарли даражада ташкил этилмаганлиги, оқибатда, айниқса олис чўл зоналари, бориш қийин бўлган тоғли худудларга асосий турдаги озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат товарларини етказиб беришда бузилишлар рўй бераётганлиги, ишлаб чиқаришдан товарларни улгуржи харид қилиш ва уларни чакана савдо шахобчаларига етказиб бериш бўйича шартномавий муносабатлар йўлга қўйилмаганлиги қайд этилган. «Ўзулгуржисавдо инвест» база - идоралари, улгуржи савдо корхоналари ушмасини ташкил этишдан мақсад – ишлаб чиқарувчилар, улгуржи база ва чакана савдо тармоқлари ўртасида ўзвий шартномавий алоқаларни мустаҳкамлаб, халқимизни эҳтиёжидан ва талабидан келиб чиққан ҳолда Республика аҳолисига, ҳусусан, қишлоқ, олис ва бориш қийин бўлган ҳудудлар кундалик зарур бўлган, Республикамизда ишлаб чиқарилган ҳамда четдан келтилиган товарларни энг қулай шароитда ва арзон нархларда етказиб беришни ташкил этишдан иборат. Уюшмага ички истеъмол бозорида маркетинг тадқиқотлари олиб бориш, мамлакатимиз корхоналари билан барқарор савдо алоқалари ўрнатиш, саноат ва озиқ-овқат истеъмол товарлари ишлаб чиқариш учун буюртмаларни жойлаштириш масалалари билан шуғулланиш вазифаси қўйилган. Уюшма фаолиятининг пировард мақсади – истеъмолчиларга чакана савдо тармоғи орқали барча зарур маҳсулотларни етказиб бериш. Тўртинчидан, савдо корхоналари ва шахобчалари истеъмол товарларани ишлаб

чиқариш ҳолати, аҳолининг ҳолати тўғрисида ахборотларга эга эмас, уларни ўрганиш масаласи билан шуғулланмайди. Бизнинг фикримизча талаб ва таклифнинг ҳажмини, таркибини, жойлашишини, ўзгариш тенденцияларни ўрганадиган махсус (чет эллардаги каби) ташкилотлар ёки илмий-тадқиқот муассасалари ташкил қилиш вақти келди. Хозирги кунда бундай долзарб масалани ҳал қилиш «ўзулгуржисавдо инвест» уюшмаси зиммасига юклатилган. 2. Улгуржи товар айланишининг мазмуни ва турлари. Улгуржи товар айланиши улгуржи савдо корхоналарининг асосий кўрсаткичи ҳисобланади. Унинг ҳажми, таркиби ва товар ҳаракатининг шаклларига боғлик, ҳолда улгуржи савдо корхонаси хўжалик фаолиятининг бошқа кўрсаткичлари аниқланади (харажатлар, даромадлар, фойда ва ҳ,.к.). Улгуржи товар айланиши товарларнинг иқтисодий айланмасини якунламайди, балки уларнинг истеъмолчилар томон давомли ҳаракатини акс эттиради. Улгуржи товар айланиш деганда, корхона ва ташкилотлар томонидан муайян вақт оралиғида бошқа корхона ва ташкилотларга кейинчалик қайта сотиши ёки қайта ишлаши учун сотилган товарлар ҳажми тушунилади. Яъни, улгуржи товар айланиши деганда, корхоналарда сотилган барча товарлар ҳажми эмас, балки қайта сотиш ҳ ажми назарда тутилади. Улгуржи товар айланиши қуйидаги белгилари бўйича фарқланади: o товар ресурсларининг белгиланган йўналишлари бўйича; o ишлаб чиқариш соҳасидан муомала соҳасига товар ҳаракатининг шаклларига қараб; o етказиб берилган товарлар учун саноат корхоналари, улгуржи ва чакана савдо корхоналари ҳамда бошқа истеъмолчилар ўртасидаги ҳисоб- китоблар ҳарактерига кўра. Товар ресурслари йўналишига қараб улгуржи товар айланиши қуйидагиларга бўлинади: харидорларга товарлар сотиш бўйича улгуржи товар айланиши; вилоятлар ўртасидаги улгуржи товарлар айланиши; турли савдо билан шуғулланувчи тизимлар ўртасидаги улгуржи товар айланиши; тизим ичидаги

улгуржи товар айланиши. Харидорларга товарларни сотиш бўйича улгуржи товар айланиши мазкур улгуржи корхона томонидан бевосита чакана савдо ва бошқа (оммавий овқатланиш корхоналарига, саноатга қайта ишлаш учун, саноат истеъмоли ва бошқа мақсадлар учун) харидорларга улгуржи товар с о т и ш н и ( ҳ а р а к т е р л а й д и ) т а в с и ф л а й д и . Вилоятлар ўртасидаги улгуржи товар айланиши бир вилоятдан бошқасига шартномалар ва бир марталик битимлар асосида товарлар сотишни ифодалайди. Тизимлар ўртасидаги улгуржи товар айланишига турли савдо тизимларига қарашли улгуржи базалар ўртасидаги (масалан, «ўзбексавдо» ва «ўзбекбирлашув» концернлари улгуржи базалари ўртасида) улгуржи товар айланиши киради. Тизим ичидаги улгуржи товар айланиши бир тизимга қарашли улгуржи базаларнинг улгуржи операциялар хажмини ифодалайди (масалан, «Ўзбекбирлашув» тизимидаги улгуржи базалар ўртасидаги). Улгуржи товар айланишига улгуржи савдо корхоналари билан бошқа мамлакатлар корхона ва ташкилотлари орасидаги улгуржи операциялар ҳажми ҳам киради. Амалиётда бундай операциялар, мазмун ж иҳатидан давлатлараро улгурж и товар айланиш тушунчасига яқин бўлсада, ташқи иқтисодий операциялар (экспорт, импорт) сифатида қаралади. 3 Улгуржи товар айланишини кўрсаткичлари. Улгуржи товар айланишининг асосий кўрсаткичлари куйидагилардан иборат бўлади:  улгуржи товар айланишининг умумий ҳажми;  омбор улгуржи товар айланиши;  транзит улгуржи товар айланиши; (тўланган транзит ва тўланмаган транзит).  товар заҳираси (давр бошига ва охирига);  товарларни келиши; Ушбу кўрсаткичлар барчаси товар ассортименти бўйича ҳам ҳисоб китоб ва таҳлил қилинади, режалаштирилади, прогнозлаштирилади.

Товар заҳиралари тушунчаси, турлари кўрсаткичлари чакана савдодаги билан ўхшаш бўлиб, уларни савдода чакана товар айланиши ўрнига улгуржи омбор товар айланиши, ҳамда майда улгуржи товар айланиши кўрсаткичлари (агарда амалда бўлса) ишлатилади. (Чакана товар айланиши мавзусига қаралсин). Юқорида келтирилган кўрсаткичлар бир - бири билан ўзаро боғлиқликда, чунки уларни бир қисми ресурс, яъни таклиф кўрсаткичларини ифода қилади, иккинчи кисми эса талаб микдорини белгилайди. Шу сабабли уларни ўзаро боғлиқлиги товар айланиш балансида ўз ифодасини топади. Товар айланиш баланси формуласи қуйидаги шаклда ёзилади: 3 1 + T K =У OTA +3 2 Бу ерда: З 1 давр бошидаги товар заҳиралари суммаси; Тк - Товарларни келиши суммаси; УОТА – улгуржи товар айланиши ҳамда майда улгуржи товар айланиши суммаси; 3 2 – давр охиридаги товар заҳиралари суммаси. Ушбу кўрсаткичларни таҳлил қилишда, режалаштириш ва прогнозлашда улгуржи омбор товар айланиши ҳамда товарларни келиши кўрсаткичларини келиш манбалари ва сотиб олувчи субъектларга қараб ажратиш зарурияти туғилади, чунки улар ўз миқдорига, шаклланиш тенденцияларига эга. Уларни ҳар бир элементини таъсир даражасини таҳлил қи лиш учун юқорида бир - бирига келтирилган товар айланиши кўрсаткичлари баланс формуласини қуйидаги шаклда ифодалаш мақсадга мувофиқ бўлади. 3 1 + TK 1 + TK 2 + TK 3 +ТК 4 + TK 5 = ТА чс +ТА 00 + ТА ИЧ + ТА Б.И +ТЖ б.д +ТЖ б.в +ТЖ ул..б + ТЖ б.и + ТЖ д.э.ж + X Х + 3 2 . жунатиш. Бу ерда: TK 1 - жойлардаги ишлаб чиқариш корхоналаридан келаётган товарлар; ТК 2 - бошқа вилоятлар корхоналаридан келаётган товарлар; ТК 3 - бошқа давлатлардан келаётган товарлар; ТК 4 - давлат эҳтиёж жамғармасидан келадиган товарлар (асосан айрим озиқ- овқат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига тегишли, (масалан: шакар, ун, гўшт ва ҳ.к.) ТК 5 - бошқа улгуржи савдо базаларидан келадиган товарлар;

ТА чс - чакана савдо шаҳобчаларига товарлар сотиш; TA 00 - оммавий овқатланиш шаҳобчаларига товарлар сотиш; ТА ич - ишлаб чиқариш корхоналарига товарлар сотиш; TA би - бошқа истеъмолчиларга товарлар сотиш, жумладан майда улгуржи товар айланиши. ТЖ б.д - бошқа давлатларга товарлар жўнатиш; ТЖ бв - бошқа вилоятларга товарлар жўнатиш; ТЖ ул.б - бошқа улгуржи базаларга товарлар жўнатиш; ТЖ б.и - бошқа истеъмолчиларга товарлар жўнатиш; ТЖ д.э.ж - давлат эҳтиёж жамғармасига товарлар жўнатиш; Х х - хужжатлаштирилган ҳаражатлар ва товарларни табиий емирилиш; 3 1 ва З 2 тегишли давр бошидаги ва охиридаги товар заҳиралари. 4 Улгуржи товар айланиши таҳлилининг мақсади ва босқичлари. Бозор иқтисодиёти шароитида улгурж и товар айланишини иқтисодий таҳлил килишнинг мақсади қуйидагилардан келиб чиқади: биринчидан, улгуржи савдо корхоналари ўзининг барча ҳаражатлари, тўловлари ва солиқларни қоплаб, келгусидаги ривожланишини таъминлай оладиган даражада фойдага эришиш лозим; иккинчидан, улар улгуржи базаларга хос бўлган функция вазифаларни бажаришлари керак. ҳозирги шароитда улгуржи товар айланишини таҳлилининг мақ c ади фақатгина улгуржи товар айланишининг ўзгариш тенденцияларини тадқиқ, қилиш эмас, балки ушбу жараёнларни зарурий даромадга эга бўлиш нуқтаи назаридан ўрганиш, товарларнинг ишлаб чиқаришдан чакана савдо корхоналари ва бошқа истеъмолчиларгача ҳаракатининг ташкил этилишини баҳолаш ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий таҳлилнинг аҳамияти к е с к и н о р т а д и . Ч у н к и , б у н д а й ш а р о и т д а у л г у р ж и к о р х о н а л а р рақобатчилик асосида ишлашига тўғри келади. Бу улардан ўз хўжалик фаолиятини чуқур ўрганиш билан бир қаторда, рақобатчиларнинг ҳам фаолиятини ҳар томонлама ва объектив баҳолашни талаб қилади. Улгуржи савдо корхоналари чакана савдо корхоналари ва

бошқа харидорлар учун воситачилик ролини бажаради. Шунинг учун, улгуржи товар айланиши таҳлилининг асосий вазифаси улгуржи корхонанинг чакана савдо тармоғи ва бошқа истеъмолчиларни товарлар билан таъминлашга қаратилган функциялари (олди-сотди) нинг бажарилишини текшириш ҳисобланади. Улгуржи товар айланишини таҳлилининг яна бир вазифаси, товарлар чакана савдо корхоналарига қай йўсинда (транзит ёки омбор орқали) етказилаётганлиги, улар қанчалик даражада иқтисодий ва ташкилий жиҳатдан асосланганлиги каби масалаларни аниқлаш ҳисобланади. Таҳлилнинг кейинги вазифаси ўрганилаётган кўрсаткичларнинг ўзгариш тенденцияларини, улар ўзгаришга таъсир этувчи омилларни аниқлаш ва ҳар бир омил таъсирини баҳолашдан иборат. Бунда ўзгариш даражаларини ёки улгуржи товар айланиш кўрсаткичларини хизмат курсатилаётган корхона ва ташкилотларнинг мос кўрсаткичлари билан солиштириш муҳимдир (масалан, чакана товар айланиши, товар заҳиралари, товарларнинг келиб тушиши ва бошқа кўрсаткичлар билан). Улгуржи товар айланиши кўрсаткичлари таҳлилининг муҳим вазифаларидан бири, ушбу кўрсаткичлардан ҳар бирининг хўжалик фаолияти охирги натижасига таъсирини аниқлаш ҳисобланади. М а т л у б о т к о о п е р а ц и я с и у л г у р ж и с а в д о с и , ю қ о р и д а таъкидлаганимиздек, тизим ичидаги таъминот билан шуғулланади. Улар товар айланишининг асосий кисми чакана савдо корхоналарига товарларни сотиш орқали шаклланади. Бошқа истеъмолчиларга товарлар сотиш улгуржи товар айланиш ҳажмининг нисбатан кам қисмини ташкил қилади. Шу сабабли, улгуржи товар айланиш кўрсаткичларини тахлил қилиш ва режалаштириш услубини, асосан чакана савдо тармоғини таъминлаш нуқтаи назаридан кўриб чиқиш мақсадга мувофик, бўлади. Улгуржи товар айланишини таҳлил қилиш қуйидаги босқичларда амалга оширилади. I . Улгуржи товар айланиш таҳлили жараёнида қуйидагилар ўрганилади: o база бўйича улгуржи товар айланиш режасининг бажарилиши, шу

жумладан унинг кўринишлари ва сотиш шакллари (транзит ва омбор усулида) бўйича шунингдек базанинг ҳар бир бўғини (филиал, омбор, товар бўлимлари) бўйича улгуржи товар айланиши режасининг бажарилиши, барча кўрсаткичлар бўйича солиштирма нархларда олдинги йилларга нисбатан ўсиш суръатлари, уларнинг умумий улгуржи товар хажмидаги улуши, ҳисобот давридаги товар айланиши таркибидаги ўзгаришлар, шунингдек барча таъкидланган кўрсаткичлар буйича улгуржи товар айланишининг ривожланиш тенденциялари. Шулар билан бир вақтда алоҳида товар гуруҳлари бўйича улгуржи товар айланиш ҳолати ва тенденциялари ў рганилади. қайд этилган кўрсаткичларни бошқа ҳудудлардаги ўхшаш типдаги улгуржи корхоналар ва ҳар хил рақобатчиларнинг мос кўрсаткичлари билан солиштирган ҳолда таҳлил қилиш зарур; o тумандаги чакана савдо корхоналарининг алоҳида товарлар билан таъминлашдаги улгуржи корхонанинг улуши. Буни аниқлаш учун улгуржи корхонанинг алоҳида товарлар буйича туман чакана савдо корхоналарига қилган товар айланиш ҳажми маскур тумандаги ушбу товарлар чакана товар айланишининг умумий ҳажми билан солиштирилади ва чакана савдони товарлар билан таъминлашдаги ўрнига баҳо берилади. II . Алоҳида товарлар (ёки товар гуруҳлари) буйича улгуржи ва чакана товар айланишининг қа тор йиллардаги ривожланиш тенденциялари ўрганилади. Бу кўрсаткичлар бошқа рақобатчи улгуржи корхоналарнинг мос кўрсаткичлари билан солиштирган ҳолда ўрганилиши ва тегишли хулосалар қилиниши керак:  улгуржи ва чакана савдодаги товар заҳираларининг ҳолати, алоҳида товар гуруҳлари буйича уларнинг ҳаракати, бозоргир бўлмаган ва касод молларнинг ҳамда меъёридан ортиқча товар заҳираларининг вужудга келиш сабаблари, улгуржи товар айланиш кўрсаткичларининг (товар айланиши, товар заҳиралари, товарларнинг келиб тушиши ва бошқ.) ў ртасидаги ўзаро алоқа боғланиши зарур;  улгуржи товар айланиш режасининг бажарилиши улгуржи корхонанинг молиявий кўрсаткичлари билан солиштирилади, таъсир

кўрсатувчи омиллар аниқланади;  таҳлил натижаларини умумлаштириш. Бунда улгуржи корхона фаолияти буйича хулоса ясалади ва уни келгусида яхшилаш буйича амалий таклифлар, чора-тадбирлар ишлаб чиқилади. Таҳлил улгуржи корхона фаолиятини тўлиқ ва ҳар томонлама тавсифлаши ҳамда келгуси даврларга улгуржи товар айланишини прогнозлаш ва режалаштириш учун асосий манбаи вазифасини ўташи лозим. Улгуржи товар айланишини таҳлил қилишда амалдаги бухгалтерия ва статистик ҳисоботлардан, товалар сотиш, келиб тушиши ва товар заҳиралари ҳақидаги дастлабки маълумотлардан, улгуржи база хизмат кўрсатаётган корхона ва ташкилотлар материалларидан, бошқа худуддаги ў хшаш улгуржи базалар маълумотларидан ҳамда рақобатчи корхоналар материалларидан фойдаланилади. Бозор конъюнктураси ҳақидаги илмий- тадқиқот муассасалари материаллари, газета, журнал ва бошқа нашрларда чоп этилган маълумотлар муҳим аҳамиятга эга. Улгуржи товар айланишнинг таҳлили жараёнида айрим кўрсаткичларни ҳи соблаш услуби чакана товар айланишни таҳлил қилиш услуби билан ў хшаш. Бироқ жадвал, чизма ва графикларни қўллашда улгуржи савдонинг ўзига хос хусусиятлари ҳисобга олиниши зарур. 5 Улгуржи товар айланиш кўрсаткичларини режалаштириш. Улгуржи товар айланиш кўрсаткичларини режалаштириш мулкчилик шакли ва бошқарув тизимидан қатъий назар улгуржи савдо корхоналарини ривожлантиришнинг зарурий шарти ҳисобланади. Бозор муносабатлари муомала соҳасида товарлар массасини сезиларли даражада кўпайтиришни тақозо қилади. Товарлар ҳаракатини ташкил этишда, улгуржи савдо ишлаб чиқарувчилар ва минглаб чакана савдо корхоналари ўртасидаги воситачи сифатида муҳим роль ўйнайди. Бундай шароитда, улгуржи савдонинг самарадорлиги иқтисодий ишларни ташкил этиш, хусусан, улгуржи базалар хўжалик фаолиятини режалаштириш даражасига боғлиқ бўлади.

Улгуржи корхоналар хўжалик фаолиятини, шу жумладан улгуржи товар айланиш кўрсаткичларини режалаштириш сифати улар хўжалик фаолиятига катта таъсир кўрсатади. Бозор иқтисодиёти шароитида улгуржи савдони режалаштиришни ташкил этиш, унинг услублари ва техникасини тубдан ўзгартириш талаб этилади. Бозор иқтисодиёти қонун ва қоидалари корхона ва ташкилотлар хўжалик фаолиятига, хусусан улар фаолиятини режалаштиришга давлат бошқарув аппарати аралашмаслигини талаб қилади. Барча хўжалик муаммолари ечимлари ва хўжалик фаолияти кўрсаткичларини режалаштириш бирламчи бўғинлар (корхоналар) ёки улар бирлашмалари ихтиёрида булиши керак. Буларнинг барчаси улгуржи корхоналар ва ташкилотларга ҳам тааллуқлидир. Улгуржи товар айланишини режалаштиришнинг асосий мақсади, улгуржи корхонанинг хўжалик фаолияти рентабеллигини ошириш учун тузилган шартномаларга мувофиқ, корхона ва ташкилотларга тўлиқ ва доимий равишда товарлар етказиб туришни таъминлаш ҳисобланади. Ушбу мақсадга эришиш мақсадида, улгуржи товар айланишни режалаштириш жараёнида қуйидаги масалалар ҳал қилинади: товар айланиш кўринишлари, сотиш шакллари ва товарлар гуруҳлари бўйича мукаммал ҳажмини белгилаш; харажатларни минималлаштириш ва юқори даромадга эришиш мақсадида товарлар ҳаракати ҳамда улгуржи корхонанинг таъминотчи ва харидор корхоналари билан бўладиган хўжалик алоқаларини оптималлаштириш, товар айланишини т ез ла шт ир иш в а у лг ур ж и са вд о ко рх он ал ар и м од ди й - т ех ни ка базаларидан самарали фойдаланишни таъминлаш. Улгуржи савдо корхоналари режаси корхона хўжалик фаолиятининг барча жиҳатларини такомиллаштириш ва ички имкониятлардан максимал даражада фойдаланишга қаратилган бўлиши лозим. Улгуржи товар айланишини режалаштиришда, товар етказиб берувчилар ва харидорлар (чакана савдо корхоналари, оммавий овқатланиш ва саноат корхоналари) билан тузилган битимлар, хизмат кўрсатилаётган корхоналарнинг режа кўрсаткичлари, харидорларга товарлар етказиб беришнинг келишилган схемалари, улгуржи корхонанинг ўтган йиллардаги хўжалик фаолияти

таҳлили маълумотлари, маркетинг тадқиқотлари натижалари, корхона моддий - техника базаси ҳақидаги маълумотлар, кузатиш натижалари ва бошқа маълумотлар асос қилиб олинади. Улгуржи товар айланиш режаси турли усулларидан фойдаланган ҳолда бир нечта вариантларда тузилиши ва улардан энг оптимал варианти танлаб олиниши зарур. Социалистик иқтисодиёт шароитларида режалаштиришнинг назарияси ва амалиёти тегишли даражада ишлаб чиқилган ҳамда амалиётда ф о й д а л а н и л г а н . У л а р д а н б о з о р и қ т и с о д и ё т и ш а р о и т и д а ҳ а м муваффақиятли фойдаланиш мумкин. Умуман, шуни таъкидлаш керакки, совет иқтисодий назарияси иқтисодиётни энг қуйи, дастлабки бўғинларидан то умумдавлат даражасигача режалаштириш ва прогнозлашнинг мукам м ал усулларини ишлаб чиққан. Хориж компаниялари, корпорациялари, фирмалари ва ҳатто давлат миқёсида ҳам ушбу усуллардан муваффақиятли фойдаланиб келинмоқда. Социалистик жамиятдаги режалаштиришнинг камчилиги унинг усулларида эмас, балки режалаштиришни ташкил этиш қоидаларида бошқарувнинг маъмурий – буйруқбозликка асосланганлигидадир. Улгуржи корхоналар улгуржи товар айланишининг умумий ҳажми истеъмолчиларга товарлар сотиш ва етказиб беришнинг турли к ўр ин ишл ар ид ан и бо ра т бў лиш ин и ҳ ис об га олг ан ҳ ол да , ун и режалаштириш алоҳида товар гуруҳлари ҳамда сотиш ва етказиб бериш кўринишларига мувоффиқ амалга оширилади, шулар асосида улгуржи товар айланишининг умумий ҳажми белгиланади. Мураккаб ассортиментли товарлар бўйича товар айланишини режалаштиришда, ҳатто кичик гуруҳлар бўйича ҳам режалаштириш амалга оширилади. Чакана товар айланишни режалаштиришда турли усуллардан жумладан дедукция усулидан ҳам фойдаланилди. Д е д у к ц и я у с у л и г а к ў р а , р е ж а л а ш т и р и ш у м у м и й л и к д а н х у с у с и й л и к к а қ а р а б а м а л г а о ш и р и л а д и , я ъ н и д а с т л а б ч а к а н а т о в а р а й л а н и ш н ин г умумий хажми белгиланади ва шунга кўра товарлар таркиби режалаштирилади. Улгуржи товар айланишни режалаштириш услубиёти эса индукция усулидан фойдаланишни тақозо қилади. Индукция усулида режалаштириш хусусийликдан

(алоҳидаликдан) умумийликка қоидасига асосан амалга оширилади. Улгуржи товар айланишни режалаштиришда ҳисоб-китобнинг турли усулларидан фойдаланилади. Масалан, улгуржи товар айланиш таркиби ва умумий ҳажмини режалаштиришда ҳисоб-китобларни қуйидагича амалга ошириш тавсия қилинади:  тузилган битимлар асосида чакана савдо корхоналари, оммавий овқатланиш корхоналари, саноат корхоналари ва бошқа харидорларнинг талабини ҳисобга олиш;  талабни ўрганиш (талабнинг миқдори ва унинг структурасини иқтисодий баҳолаш) маркетинг тадқиқотлари натижаларини ҳисобга олиш;  тажриба - статистик усул, яъни улгуржи корхонанинг оператив, статистик ва бухгалтерия маълумотлари ва четдан олинган иқтисодий ахборотлар асосида;  баланс усулида. Бозор иктисодиёти шароитида корхоналар ўз хўжалик фаолиятини режалаштиришда тўла мустақилликка эга бўладилар. Бундай шароитда, улгуржи товар айланишни режалаштиришда кўплаб режалаштириш воситалари ва усулларидан фойдаланиш лозим. Бозор иқтисодиёти шароитида улгуржи савдо корхоналари иқтисодий ишларининг муҳим вазифаларидан бири, иқтисодий - математик усуллардан кенг фойдаланиш ва замонавий компьютер технологияларини қўллаш асосида улгуржи товар айланиш кўрсаткичларини режалаштиришнинг илмийлик даражасини ошириш ҳисобланади. Улгуржи товар айланишни ҳисоблаш услубиёти. Улгуржи корхоналар чакана савдо тармоғи товар-айланиш режасининг бажарилиши ва товар заҳираларини тўлдириб туриш учун товарларга бў лг ан э ҳт иё ж и ни қо нд ир ад и. Ш ун ин г у чу н, д ас тл аб , х из м а т кўрсатилаётган чакана савдо корхоналарининг алоҳида товар гуруҳлари бўйича товарларга бўлган истеъмолининг миқдори ҳисобланади. Буни қ уйидаги формула ёрдамида амалга

ошириш мумкин: И ч i = Т ч i ±  З ч i Бу ерда: И ч i - режалаштираётган давр учун чакана савдонинг товар гуруҳлари буйича истеъмоли; T ч i - режалаштираётган давр учун товар гуруҳлари буйича чакана товар айланиши;  З ч i - режалаштираётган давр учун чакана савдода товар гуруҳлари бўйича товар заҳираларининг кўпайиши ёки камайиши. Барча савдо корхона ва ташкилотларининг товар гуруҳлари буйича истеъмол ҳажми қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади: uin ui n ui ui ui ni i ui И И И И И И          1 3 2 1 1 ... Шуни ҳисобга олиш керакки, чакана савдо корхоналарига товарлар битта улгуржи корхонадан эмас, балки турли манбалардан (улгуржи корхоналар, бошқа ишлаб чиқариш корхоналари ва таъминотчилардан) етказилади. Бу эса чакана корхонага товарлар келиб тушишининг бошқа манбаларининг миқдори ва таркибини ҳамда унинг товар таъминотидаги бўлган ўзгаришни алоҳида ҳисобга олишни (хизмат кўрсатилаётган чакана корхонанинг бошқа таъминотчилар билан тузган битимлари ҳақидаги маълумотларни ўрганиш асосида) талаб қилади. Юқорида айтилганларни ҳисобга олганда, товар гуруҳлари буйича улгуржи товар айланишни режалаштириш қуйидаги формула ёрдамида ҳи собланади:       n i i чi БИ n i i чiИ miУ 1 1 бу ерда   n i i чi БИ 1 қуйидагича ҳисобланади: чin чi n чi чi чi ni i чi БИ БИ БИ БИ БИ БИ          1 3 2 1 1 ...

Буерда: У mi - режалаштирилаётган йил учун i товар гуруҳи буйича улгуржи товар айланиш суммаси; БИ ч i - хизмат кўрсатилаётган чакана савдо корхонасига бошқа манбалардан товар гуруҳларининг келиб тушиши. Шундай қилиб, товар гуруҳлари (ёки кичик гуруҳлар) буйича у л г у р ж и т о в а р а й л а н и ш р е ж а с и ч а к а н а т о в а р а й л а н и ш н и н г лойиҳалаштирилган ҳажми ва таркиби, чакана савдо корхонасидаги товар заҳиралари ҳамда товарларнинг келиб тушиши ҳақидаги маълумотлар асосида тузилади. Улгуржи товар айланиш режаси барча харидорлар ва товар гуруҳлари буйича алоҳида - алоҳида тузилади. Сўнгра, уларни умумлаштириш асосида умумий улгуржи товар айланиши ҳажми аниқланади: У = mmi mmi mi mi mi i mi У У У У У         1 2 1 1 ... Бир қарашдан ҳисоблаш усуллари жуда оддийдек туюлади. Бироқ ҳи соб - китобларни амалга оширгунгача бозор конъюнктураси, алоҳида рақообатчилар фаолияти ва товар ҳаракати жараёнига таъсир қи лувчи турли ижтимоий - иқтисодий шароитларни ўрганиш каби кўп меҳнат ва билим талаб қилади. Сотиш шакллари буйича улгуржи товар айланишни режалаштириш. Сотиш шакллари буйича улгуржи товар айланишни режалаштириш мураккаб жараён ҳисобланади. Бунинг учун улгуржи корхоналар нафақат ф а о л и я т к ў р с а т и л а ё т г а н ҳ у д у д н и н г и ж т и м о и й - и қ т и с о д и й кўрсаткичларини, балки бозор коньюктурасини ишлаб чиқариш, транспорт, ташкилий ва бошқа омилларни ҳар томонлама таҳлил қилиб чикишлари ҳам лозим. Режалаштириш товар ҳаракати ва товар таъминотини ташкил этиш жараёни билан бевосита алоқадордир. Товар ҳаракати деганда, товарларнинг ишлаб чиқариш соҳасидан истеъмол соҳасига ўтиш жараёни тушунилади. Чакана савдо тармоғини товарлар билан таъминлаш деганда, товарларни чакана савдо тармоғигача етказиб бериш

жараёнини тушуниш лозим. Бу жараён мураккаб тижорат ва ташкилий-техник операциялар комплексини қамраб олади. Товар ҳаракати ва товар таъминоти жараёнига турли омиллар таъсир кўрсатади. Бу омилларни биринчидан, савдо-ташкилий (савдо тармоқларининг сони, таркиби ва жойлашуви, товар айланиш ҳажми, савдо майдони, улгуржи корхоналарнинг жайланиши, омбор хўжалигининг ҳолати, савдо- оператив ва технологик жараёнларни ташкил этиш даражаси, товарларни с а қ л а ш ш а р о и т л а р и ) и к к и н ч и д а н , и ш л а б ч и қ а р и ш ( и ш л а б ч и қ а р и ш н и н г ривожланганлик даражаси, жойланиши, ихтисослашуви ва мавсумийлиги, ишлаб чиқариш ассортиментининг мураккаблик даражаси, савдо ассортиментини шакллантириш меъёрлари) ва транспорт (йўлларининг ҳо лати, транспорт алоқаларининг мавжудлиги, транспорт воситаларининг шакллари ва тезлиги транспорт тарифлари ва бошқ.) омилларига ажратиш мумкин. Алоҳида улгуржи корхоналарда омбор ва транзит товар айланиши ўртасидаги нисбат, таъкидланган омиллар таъсири билан боғлиқ равишда, турлича булади. Улар ўртасидаги нисбат доимий бўлмай, вақт ўтиши билан ўзгариб туриши мумкин. Бозор иқтисодиёти шароитида чакана савдони товарлар билан таъминлашнинг мақбул шаклларини танлашга таъсир килувчи асосий омилларга ялпи даромад ва муомала (давр) ҳаражатлари, хусусан унинг «Транспорт харажатлари», «Сақлаш, навларга ажратиш ва қадоқлаш харажатлари» каби моддалари, шунингдек, банк кредитларидан фойдаланиш ҳаражатлари киради. Шунинг учун, режалаштиришда улгуржи товар айланишининг умумий ҳажмида транзит ёки омбор айланиш и у л у ш и н и н г ў з г а р и ш и у л г у р ж и в а ч а к а н а с а в д о к о р х о н а л а р и фаолиятининг охирги натижаларига кўрсатаётган таъсиридан келиб чиқиш лозим. Омбор ва транзит товар айланиш ҳажми ҳар бир улгуржи корхонанинг барча хўжалик фаолияти кўрсаткичларини чуқур таҳлил қи лган ҳолда белгиланиши лозим. Шуни назарда тутиш керакки, транзит шаклда товарлар етказиб бериш юкларни ортиб жўнатишнинг энг кам меъёрлари ва товарлар етказиб беришнинг мукаммал частотасини таъминлаш мумкин. Бунда, қайси товарлар

буйича транзит шаклда товарлар етказишни кенгайтириш мумкин ва кайси товарлар буйича бу усул самара бермаслигини аниқлаб олиш зарур. Товар заҳираларини режалаштириш ва меъёрлаш ҳамда товарлар келиб тушишини аниқлаш услуби чакана товар айланиш кўрсаткичлари режалаштириш ва нормалаштириш услуби билан ўхшаш. Улгуржи савдо кўрсаткичларини режалаштиришда улгуржи корхоналар кўрсатадиган, бозор стратегияси масалалари ва товарлар рекламасини ташкил этиш йуналишлари бўйича маслаҳатлар бериш каби тижорат хизматлари тизими ўрганиб чиқилиши лозим.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5-сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

O'xshashlar

Чакана товар айланиши таҳлили

Оммавий овқатланиш корхоналарининг маҳсулоти ва товар айланиши

Улгуржи ва чакана савдо

Товар Маҳсулот

Пулнинг айланиши ва унинг таркиби