Товар заҳиралари ва товарларни келишини таҳлили - Iqtisodiyot - Referatlar

Товар заҳиралари ва товарларни келишини таҳлили

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

204.5 KB

Ko'chirib olish

Товар заҳиралари ва товарларни келишини таҳлили Режа : 1. Т овар заҳиралари тушунчаси, турлари ва кўрсаткичлари. 2. Товар заҳиралари кўрсаткичларига таъсир қиладиган омиллар. 3. Товар заҳираларининг таҳлили. 4. Товарлар келиси тушунчаси, манбалари ва унинг таҳлили 5. Товар заҳиралари тушунчаси, турлари ва кўрсаткичлари.

1.Товар заҳиралари тушунчаси, турлари ва кўрсаткичлари. Заҳиралар инсоният тараққиётининг барча босқичларида яратилиб келинган. Ибтидоий жамиятда заҳиралар асосан истеъмол фонди шаклида пайдо бўлган. Уларни таркиби жуда қисқа бўлиб, асосан бирламчи эҳтиёжни қондирувчи махсулотлардан ташкил топган. Умуман заҳиралар ишлаб чиқариш жамоа ва индувидуал истеъмол учун жамғариладиган ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол махсулотлардан ташкил топади. Шу сабабли заҳираларни уч турга ажратиш мумкин: Уларга қуйидагилар киради: 1. Ишлаб чиқаришдаги (хом ашё, жиҳозлар); 2. Шахсий истеъмолдаги(оила хўжалигида); 3. Товар шаклида. Булар бир бири билан функционал боғлиқликда бирининг ўзгариши қолганларининг ўзгаришига олиб келади. Бу заҳиралар бир биридан шакли, натурал таркиби, миқдори, жойланиши, тўпланиши билан фарқ қилади. Ишлаб чиқариш заҳиралари ишлаб чиқариш воситаларидан ташкил топади ва ишлаб чиқариш жараёнини узликсизлигини таъминлайди. Улар қаторига ишлаб чиқариш учун зарур бўлган хом ашё, ёқилғи материалллар киради. Шахсий истеъмолдаги заҳиралар товарларни айрибошлаш жараёнидан чиқиб истеъмолчилар мулкига айланган вақтидан вужудга келади. Яъни улар аҳоли ихтиёридаги озиқ – овқатлар ва ноозиқ – овқатлардан ташкил топади. Бозорга чиқарилган ёки сотишга мўлжалланган маҳсулот товар деб ҳисоланади. Товарлар бозорда, яъни товар муомиласи бўғинларида, шахобчаларида, йўлда турган даврда товар захираларини ташкил қилади. Товар захиралари ишлаб чиқаришдан истеъмолгача етказгунча бўлган вақтдаги товарлар миқдоридан иборат. Товар заҳиралари тарихий категория бўлиб, у меҳнат маҳсулини товар шаклига

айланиши, яъни товар ишлаб чиқариш ва товар айирбошлаш жараёнини вужудга келиши билан шакллана бошлаган. Ҳар қандай нарса ёки маҳсулот товар шаклида ҳар доим бўла олмайди. Шу сабабли ҳар қандай заҳира товар заҳираси сифатида намоён бўлмайди. Биз юқорида айтганимиздек, товар заҳиралари бозорга чиқарилган ёки сотишга мўлжалланган маҳсулотлар, яъни айирбошлаш бўғинларида турган товарлар миқдоридан иборат бўлади. Товар заҳиралари товарда мужассамлашган истеъмол қиймати ва қийматига эга бўлиши керак. Бундай сифатлар нарса ёки маҳсулот айирбошлаш ёки сотишга мўлжалланган бўлсагина вужудга келади. Товар заҳиралари меҳнат воситалари ҳамда истеъмол товарларидан ташкил топади. Товар заҳираларининг шаклланиши объектив заруриятлардан вужудга келади. Биринчидан, бу ишлаб чиқариш ва истеъмол жараёнларининг бир бири билан боғлиқлиги ҳамда бирлигига қарамасдан замон ва маконда тўғри келмаслиги. Айрим даврларда ишлаб чиқариш ҳажми ва истеъмол миқдори бир бирига тўғри келмайди. Бу тафовут уларни умумий миқдори тенг бўлган ҳолда ҳам доимо ортиб бориши мумкин. Бунга ишлаб чиқаришни ихтисослашиши, кенгайиши, талабни динамик ўсиши таъсир қилади. Бундай тафовут талаб ва таклифни мавсумий ҳаракатларидан ҳам келиб чиқади. Бундай ҳолларда кенгайтирилган ишлаб чиқаришнинг узлуксизлиги товар заҳиралари ҳисобидан таъминланади. Иккинчидан, товар заҳираларини зарурияти товарларни ташиш, сақлаш, сотиш ва товарларни истеъмол қилиш каби хусусиятларидан келиб чиқади. Товарларни ташиш, катта миқдордаги партияларда (вагон, контейнерларда ) амалга оширилса самарали бўлади. Савдо шаҳобчалари майда партияларда товарларни қабул қилишга интилади. Бундан ташқари товарларни ишлаб чиқариш ассортиментини савдо ассортиментига келтириш зарурати ҳам мавжуд. Учинчидан, талаб ва таклифни тасодифий ўзгаришига боғлиқ. Масалан, кўзда тутилмаган истеъмол миқдорини у ёки бу томонга ўзгариши. Товар заҳиралари айрим даврларда шу тур товарлар танқислик каби ҳолатларни олдини олиш учун ташкил қилинади.

Тўртинчидан, товар заҳиралари жамғариш элементи сифатида ҳам зарур бўлади. Бу ҳол миллий бойликни ортиб боришини англатиб, ишлаб чиқариш ва айирбошлашда товар заҳираларини ўсишида ўз аксини топади. Бешинчидан, товар заҳиралари фавқулотда ҳолатларни олдини олиш мақсадида жамғарилади. Бунга давлат резервларини киритиш мумкин. Олтинчидан, баҳо омилини таъсири натижасида вужудга келади. Масалан, кўп миқдорда ишлаб чиқарувчилардан товарларни сотиб олиш, уларни улгуржи баҳоларини пасайтиришга олиб келади. Бу эса улгуржи олиб сотувчилар учун фойдали бўлади ва улар ушбу заруриятдан келиб чиқиб товар заҳираларини кўпайтиришга интилади. Ва ниҳоят, товар заҳиралари субъектив омилларга ҳам боғлиқ. Улар чайқовчилик мақсадларидан келиб чиқади. Арзон баҳода сотиб олиб қиммат сотиш билан боғлиқ. Бу масала олтинчи омилдан мақсади ва мазмуни бўйича фарқланади. Юқорилардан келиб чиқиб, товар заҳираларини вужудга келиши кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнининг хусусиятларидан келиб чиқишини таъкидлаш мумкин. Товар заҳиралари ҳисоботда, таҳлил ва режалаштиришда бир неча хил аломатлари бўйича тавсифланади. Товар заҳиралари ташкил топиши ва ишлатилиши нуқтаи назаридан (сақланиш муддати, ташкил топиши ва йўналтириш мақсадига қараб) тавсифланади. Сақлаш муддатига қараб, қисқа муддатли ва узоқ муддатли товар заҳираларига ажратилади. Ташкил топиши ва йўналтириш мақсадига биноан товар заҳиралари жорий, мавсумий ва сотиш муддатидан илгари ташиладиган заҳиралар ҳамда кафолатли заҳираларга бўлинади. Жорий заҳиралар қисқа муддатли заҳираларни, қолганлари узоқ муддатли заҳиралар гуруҳини ташкил қилади. Жорий заҳиралар яқин муддат ичида товарларни жорий сотилишини таъминлаш учун ташкил қилинади ва йўналтирилади. Улар ҳар куни ишлатилади ва мунтазам тўлдириб борилади. Мавсумий заҳиралар ишлаб чиқарилиши узлуксиз бўлган ва истеъмол қилиниши йил мавсумига боғлиқ бўлган товарлардан ташкил топади. Масалан,

ёзги товарлар қиш ва баҳор мавсумларида сақланса, қишки товарлар ёз ва куз мавсумларида сақланади. Мавсумий товар заҳиралари таркибида узоқ муддатга сақланадиган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ҳам ҳисоботга олинади. Бундай товарлар мавсумий ишлаб чиқариш характерига эга бўлиб, йил давомида истеъмол қилинади. Булар қаторига картошка, мева ва сабзовотлар киради. Сотиш муддатидан илгари ташкил қилинадиган товар заҳиралари табиий шарт шароити бўйича қиш даврида товарларни ташиш имконияти бўлмайдиган ҳудудларга, транспорт қатнаш имконияти бўлган (асосан ёз даврида) вақтида товарларни олдиндан етказиб қўйиш ва қиш даврида сотишни таъминлаш билан боғлиқ бўлган товардан иборат бўлади. Товар айирбошлаш жараёнида кафолатли товар заҳиралари алоҳида ўрин тутади. Бундай заҳиралар товар айланишини таъминлаш учун бошқа турдаги заҳиралар тугаб қолган даврда, уни узлуксизлигини таъминлаш учун ташкил қилинади. Бундай товарлар ҳам сотилиши муддатидан илгари ташкил қилинади (ташиб қўйилади). Кафолатли товар заҳираларини назарий нуқтаи назардан икки хил гуруҳга бўлиш мумкин: биринчидан, товарларни ташиш муддати режага нисбатан бузилса, ташиш секинлашса ёки тўхтаб қолса, келтирилган товарлар партияси буюртмадан кам бўлиб қолган вақтларда товар айланишини узлуксизлигини таъминлаш учун ташлил қилинадиган; Иккинчидан, талабни жиддий ўзгариши муносабати билан (товар айланишини кўзда тутилмаган миқдорда ўзгариш, аҳоли сонини жиддий ўзгариши кабилар) товарларга бўлган талабни қондириш учун кўзда тутилган заҳирага. Кафолатли заҳира алоҳида ҳисобга олинмайди, у товар заҳираларини нормалаштириш жараёнида жорий, мавсумий ва сотилиш муддатидан илгари ташкил қилинадиган заҳиралари таркибида ҳисобга олинади. (Масалан, тегишли товар заҳиралари суммасига нисбатан фоиз ҳисобида). Махсус заҳираларга давлат резервлари киритилади. Ушбу заҳиралар фавқулотда вужудга келадиган кўзда тутилмаган ҳодиса ва жараёнлар даврида

аҳолини зарур товарлар билан таъминлашга мўлжалланади. Бундай заҳиралар учун махсус моддий-техник база ва ташкилий тузилмалар ташкил қилинади. Товар заҳиралари статистик ва бухгалтерия ҳисобида уларни жойлашиш нуқтаи назаридан турлаб ҳисобга олинади. Бу аломати бўйича товар заҳиралари чакана савдода, оммавий овқатлашиш шаҳобчаларида, улгуржи савдода ва йўлдаги товарларга бўлинади. Товар заҳиралари таркибий қисмлаш бўйича ҳам тавсифланади. Масалан, озиқ-овқат маҳсулотлари ва ноозиқ-овқат товарлари (макротаркиби), алоҳида товар гуруҳлари ва ассортиментлари (микротаркиби) бўйича. Товар заҳиралари давр нуқтаи назаридан режа, кутилаётган ва ҳисобот даврига (ҳақиқий), ушбулар ўз йўлида давр бошига ва давр охирига ҳисобга олинади. Шу билан бир қаторда товар захираларини минимал ва максимал миқдорлари уларни таҳлил қилишда ва режалаштиришда ишлатилади. 1 чизма Товар заҳиралари таснифи Товар за ҳ иралари Жойлашиши бўйича Ишлаб чи қ аришда Чакана савдода Йўлда Улгуржи савдода Саєланиш муддати ва йўналтирилиш ма қ садига қ араб Узо қ муддатлиқ ис қ а муддатли Жорий Сотиш муддатидан олдин етказилганМавсумий

Умуман, товар заҳиралари статистикада, бухгалтерия ҳисобида бир муддатга ҳисобга олинади, ўрганиш, таҳлил қилиш жараёнида ўртача кўрсаткичлар ҳам ишлатилади.(2 чизмада товар заҳираларини статистик кўрсаткичлари келтирилган) Оммавий овєатланиш шахобчаларида Махсус (давлат резерви) ва кафолатли

2 чизма Товар заҳираларининг статистик кўрсаткичлари қуйидаги кўрсаткичлар асосида таснифланади. Товар за ҳ ираларини статистик кўрсаткичлари Ўлчов бирлиги Ми қ дори ҳ исобга олиш даври ёки ва қ ти абсалют нисбий Давр бошигаминималмаксимал ўртача Айрибошлаш тезлигиНатурал (дона, кг, метр) Давр охириги ўртага кунлар Нормативи(режа), кутилаётган ва ха қ и қ атдаги маълумотлармаротаб аКунлар ҳ исобида Товар айланишига нисбатан, % дақ иймати (сўм)

Ўртача товар заҳираси икки хил усул билан ҳисобланади. Биринчиси, агар товар заҳиралари ойларга ёки кварталларга ўртача ҳисобланган ҳолда берилган бўлса йиллик ўртача товар заҳираси ўртача арифметик усул билан ҳисобланади.  X =   x ; бу ерда «Х» - ўртача йиллик товар заҳираси. Х – ҳар ой (ёки квартал) учун ўртача товар заҳираси суммаси; П – ойлар (12 ой) ёки квартал бўлса, 4 га тенг бўлади. Агар товар заҳиралар давр бошига ва охирига берилган бўлса, йиллик ўртача товар заҳираси ўртача хронологик усул билан аниқланади. ўртача хронологик формуласи қуйидагича ифодаланади:  X = 1 2 ... 2 1 2 1        n n x x x x ; Товар заҳираларини шаклан намоён бўлиши ҳар хил бўлиб, биз юқорида келтирганимиздек у қиймат, натурал, кунлар ҳисобида ва товар айланишига нисбатан фоизларда ўлчанади. Товар айланишини таъминотини товар заҳиралари товар айланишига нисбатан кунлар ҳисобидаги кўрсаткич орқали баҳоланади. Товар заҳиралари кунлар ҳисобидаги кўрсаткич нисбийдир. У мавжуд товар заҳиралари неча кунлик товар айланишини таъминлаши мумкинлигини кўрсатади. Ушбу кўрсаткич (ТЗ ҳ.к) амалиётда аксарият товар заҳираларини квартал бошидаги суммасини (З 1 ) тегишли кварталнинг бир кунлик товар айланишига бўлиш орқали аниқланади. 1 кунлик товарлар айланиши = 90 ЧТА Худди шунга ўхшаш йилга нисбатан (ТЗ к.й) аниқланадиган бўлса йил бошидаги товар заҳираси (З 1 ) ушбу йилнинг бир кунлик товар айланишига бўлиш билан аниқланади.

1 кунлик товар айланиши = 360 ЧТА яъни: ТЗ к.к = ЧТА З ЧТА З 90 90: 1 1   ; ТЗ к.й = ЧТА З ЧТА З 360 360: 1 1   Ушбу кўрсаткич билан бир қаторда товар заҳираларининг ҳолатини баҳолашда, таҳлил қилишда, нормаллаштиришда товар заҳираларини айланиш тезлигини кунлар ва мартаба кўрсаткичлари ишлатилади. Товар заҳираларини айланиш тезлиги, бундан кейин бизлар ушбу кўрсаткични «товар айирбошлаш тезлиги» деб ишлатамиз. Биз юқорида айтганимиздек кунлар ҳисобида ва маротабада аниқланади. Товар айирбошлаш тезлиги кунлар ҳисобида (ТАТ к ) ўртача товар заҳирасини (  З ) Ушбу даврнинг бир кунлик товар айланишига (ЧТА:90 ёки ЧТА:360 ) бўлиш орқали аниланади. Товар айирбошлаш тезлиги кунлар ҳисобида квартал бўйича аниқланса (ТАТк.к) қуйидаги формула ишлатилади: ТАТ к.к = ЧТА З ЧТА З 90 90:     ; Йил даврига аниқланса: ТАТ к.й = ЧТА З ЧТА З 360 360:    

Ушбу кўрсаткич ўртача товар заҳиралари неча кунда айирбошланганлигини ёки янгиланганлигини, яъни товарлар келган кундан сотилгунча неча кун ўтганлигини кўрсатади. Бу кўрсаткични товар заҳираси миқдори бир сўм товар айланишига қанча тўғри келади деб ҳам баҳолаш мумкин. Масалан, i -товар гуруҳи бўйича ўртача йиллик товар заҳираси 5000,0 минг сўм, йиллик товар айланиши 9629,0 минг сўм. Ушбулардан бир кунлик товар айланиши 9629,0:360=26,747 минг сўм. Товар айирбошлаш тезлиги (ТАТ к.й ) тенг бўлади=5000,0:26,747=186,9 кун, ёки бир сўм товар айланишига 186,9 тийинлик товар заҳирасини тўплаш керак бўлган. 186,9 кун ўртача товар заҳирасини қайта тиклаш учун зарур бўлган даврни англатади. Товар айирбошлаш тезлиги маротаба ҳисобида (ТАТ м ) ҳисобот даврида ўртача товар заҳираси неча маротаба айланганлигини кўрсатади. Ушбу кўрсаткич икки хил усулда аниқланиши мумкин: 1. Даврдаги кунлар сонини ( t =360 ёки 90), товар айирбошлаш тезлигини кунлар ҳисобига бўлиш орқали (ТАТ к.к ёки ТАТ к.й ) аниқлаймиз: ТАТ м = йк к ТАТ ТАТ t . 360  ёки кк ТАТ . 90 ; 2. Ҳисобот давр товар айланишини ўртача товар заҳираларига бўлиш орқали аниқлаймиз: ТАТ м =  З ЧТА Ушбу кўрсаткич бир томондан товар айланишини таъминлаш учун ўртача товар заҳираси неча маротаба айланганлигини кўрсатса, иккинчи томондан бир сўм ўртача товар заҳираларига қанча товар айланиши тўғри келишини англатади, яъни товар заҳираси самарадорлигини кўрсатади деб ҳисоблаш мумкин.

2. Товар захиралари кўрсаткичларига таъсир қилувчи омиллар. Товар захиралари савдо кархоналарида умумий ҳажми ва товар гурухлари бўйича ҳар хил миқдорда шаклланади. Чунки унинг миқдорига ҳар хил омиллар таъсир қилади. Улар объектив ва субъектив омилларга бўлинади. Объектив омиллар, бу реал мавжуд шарт шароитлардан келиб чиқади ва инсон фаолиятига боғлиқлиги кам. Субъектив омиллар, бу тўғридан тўғри инсон фаолияти билан боғлиқ бўлиб улар қабул қилган бошқарув қарорларини объектив ва реаллигидан келиб чиқади. Асосий объектив омилларга қуйидагиларни киритиш мумкин: Талаб ва таклифни умумий хажми асортиментлари бўйича мувофиқлиги. 1.Мавсумий хусусиятлари; 2.Ишлаб чиқаришни ҳудудий жойлашиши; 3.Транспорт алоқалари, йўлларини холати ва ташкиллаштириш; 4.Чакана товар айланиш таркиби – товар ассортиментларини мураккаблик даражаси; 5.Товарларни физик химик хусусияти; 6.Савдони моддий техник баъзаси ҳолати; 7.Савдони ташкил қилиш даражаси, технологияси ташкил қилиш шакллари; 8.Товарлар силжишини ахборот таъминоти; 9.Товарларни келтиришни ташкил қилиш ва ташиш тезлиги; 10.Савдо кархонасини товар айланиш ҳажми ва хокозолар.

3.Товар захираларининг таҳлили. Савдо кархоналари ва шахобчаларининг асосий вазифаларидан бири унинг самарадорлигини оқилона товар захираларини шакллантириш ва уларни бошқариш орқали амалга оширишдан иборатдир. Товар заҳираларини шакллантириш ва бошқариш савдо кархоналари ва шахобчалари хўжалик фаолиятини барча қирраларига таъсир қилади. Масалан: товар айланишининг ҳажмига ва таркибига даромад миқдорига, муомала (давр) харажатлари суммасига ва даражасига; фойда ва рентабелликка ва хокозоларга. Шу сабабли товар захираларини холатини ва самарадорлигини мунтазам таҳлил қилиб бориш зарурияти туғилади. Товар заҳираларини оптимал бошқаришни асосий мақсади минимал харажатлар билан товар заҳираларини шакллантириш орқали товар айланиш ҳажмини оширишдан иборат бўлмоғи лозим. Товар заҳираларини бошқариш жараёнининг асосий усулларидан бири уларни таҳлил қилишдир. Товар захираларини тахлил қилишнинг мақсади, уларни белгиланган талабларга жавоб беришини ва савдо кархонаси ёки шахобчасини хўжалик фаолияти натижасига таъсирини баҳолашдан иборатдир. Товар заҳираларини таҳлил қилишда қуйидаги вазифаларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:  таҳлил учун зарур бўлган маълумотларни тўплаш, тизимлаштириш ва солиштирма юзага келтириш;  товар заҳиралари суммаси ва нисбий кўрсаткичларини декада, ой, квартал ва йил боши ва охирига умуман ҳамда товар ассортиментлари бўйича таҳлил қилинаётган кархона ёки шахобчада (магазин назарда тутилаяпти) аниқлаш;  ҳақиқий товар захиралари абсолют ва нисбий кўрсаткичларини белгиланган нормативлар (режалаштирилган кўрсаткичлар) билан солиштириш ва фарқини аниқлаш;

 товар заҳиралари кўрсаткичларини динамикасини ўрганиш, уни бошқа савдо шахобчалари, кархоналари (рақобатчилар), туман, вилоят, республиканинг кўрсаткичлари билан солиштириш ва баҳо бериш;  товар заҳиралари хажми, таркиби ва унинг нисбий кўрсаткичларига таъсир қилувчи омилларни ўрганиш ва баҳолаш;  аниқланган ва баҳоланган холатни такомиллаштириш бўйича, хулосалар, таклифлар тайёрлаш ва чора тадбирлар ишлаб чиқариш. Товар заҳиралари динамикасини ўрганиш учун қуйидагича жадвал тузиш мумкин. 1 жадвал. Товар айланиш ва товар заҳираларининг динамикаси. Кўрсаткичлар Й и л л а р 1 2 3 4 5 1.Товар айланиши суммаси. 2. Ўзгартириш сурати 2.1. Ўтган йилга нисбатан, % 2.2. Базис йилга нисбатан, % 3. Товар заҳираси суммаси 4. Ўзгариш сурати 4.1. Ўтган йилга нисбатан, % 4.2. Базис йилга нисбатан, % 100,0 100,0 100,0 100,0 Ушбу жадвални ҳақиқий баҳоларда ва солиштирма баҳоларда таҳлил қилиш тавсия қилинади. Таҳлил қилишни вазифаси ва объектига қараб товар захиралари динамикаси савдо шахобчаси, кархонаси, туман, шахар, вилоят ва республика миқёсида товар захираларининг умумий хажми ва алохида товар гурухлари бўйича ўрганилади. Худди шундай туман, вилоят ва республика миқёсида товар захираларини жойланиши бўйича, чакана, улгуржи савдода, оммавий овқатланиш шахобчаларида, йўлдаги алоҳида ишлаб чиқаришдаги динамикасини ўрганишни

тавсия қиламиз. Товар заҳиралари алоҳида савдо шахобчаси миқёсида таҳлил қилиш жараёнида, унинг умумий хажмини ва товар гуруҳлари бўйича суммасини белгиланган норматив билан солиштириш ва четланишини аниқлаш зарур. Товар заҳираларини таҳлил қилишда уларни статистик ҳисоботдаги таркиби, норматив билан солиштирма таркиби юзага келтирилиши зарур, чунки 1 чизма дан ташкил топади. 2 чизма Умумий товар заҳиралари таркибида ҳисобга олинади. Норматив бўйича товар за ҳ иралари Савдо шахобчаларидаги жорий товар заіиралари Йўлдаги товарлар Статистик хисоботда Чакана савдо шахибчасидаги жорий товар за ҳ иралари Мавсумий ва муддатдан олдин олиб борилган товар захиралари

3 чизма = - - + Товар заҳираларинг таҳлил учун қуйидаги жадвални тавсия қиламиз 2 - жадвал Товар заҳираларини савдо шахобчалари бўйича норматив билан солиштирма таҳлили (суммаси … сўм) Магазинлар Ҳақи қий заҳи ра, жами Жумла дан мавсу мий заҳира Йўлд а ги заҳи ра Жорий заҳира сумма си Норма тив сумма си Нормативдан фарқи (+; -) Режа даги бир кун лик товар айла нишиСум маси Кунла р хисоб и да 1 2 3 4 5=2- 3+4 6 7=5-6 8=7: 9 9 Супермаркет Маркет Универмаг ва ҳакозо №1 Норматив билан солиштирма юзадаги товар Статистик хисоботдаги товар за ҳ иралари Мавсумий ва муддатдан олдин олиб борилган товар заіиралари Йўлдаги товарлар

№2, №3 … Жадвални 9 хонаси келгуси кварталнинг режасидаги товар айланиши бўйича аниқланади. Ушбу жадвал шаклида товар заҳираларини ҳар квартал бўйича таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ. Худди шундай жадвал алоҳида савдо шахобчаси ёки корхонасининг алоҳида товар гуруҳлари (макро – микро таркиби) бўйича чакана ва улгуржи савдода, оммавий овқатланиш шахобчаси кабиларда ҳам ишлатилади. Товар заҳираларининг таҳлили товар айрибошлаш кўрсаткичларни (кун, маротаба) таҳлил қилиш билан тўлдирилади. Товар айрибошлашни ўрганиш бирон бир даврга, яъни квартал ва йил даврига амалга оширилади. Бу кўрсаткич аҳолига товарлар сотиш тезлигини ўрганишга имконият яратади. Бундай таҳлилни ўтказиш учун қуйидаги жадвалдан фойдаланиш тавсия қилинади. 3 жадвал Товар айрибошлашнинг кунлар ҳисобида ҳолати (суммаси … сўм)М агазинлар Ўтган йилга товар айрибошлаш, кун Хисобот йилига хақиқий ўртача товар заҳиралари Товар айланиши Товар айтибошлаш Фарқи (+; -) Йилга Бир кунлиги Хисобот йилига Норматив, кунлар хисобида Нормативдан Ўтган йилдан 1 2 3 4 5=4:360 6 = 3 : 5 7 8=6 – 7 9 = 6 – 2

Товар айрибошлашни ўрганишда унинг миқдорига товар айланиш хажми ва ўртача товар заҳиралари миқдорини ҳамда товар айланишининг таркибини ўзгариши қандай таъсир қилганини аниқлаш катта амалий аҳамиятга эга. Бундай ҳисоботларни ўтказиш учун 4 ва 5 жадваллардан фойдаланишни тавсия қиламиз.

4 жадвал Товар айрибошлаш тезлигига товар айланиш ҳажми ва ўртача товар заҳираларини ўзгариш таъсирининг ҳисоб китоби.М агазинлар Чакана товар айланиши Ўртача товар заҳиралари Товар айрибошлаш, кунлар Товар айрибошлаш ҳақиқий товар айланиш ва режадаги заҳиралар ҳисобида Фарқи (+; -) Режа Х ақиқий Режа Х ақиқий Н орматив Х ақиқий Ж ами Жумладан Товар айланиш и ўртача товар заҳиаси 1 2 3 4 5 6=4∙ 360:2 7=5∙ 360:3 8=4∙360 :3 9 =7-6 1 0=8-6 1 1=8-7

Товар гуруҳлари 1 кунлик товар айланиш (…сўм) Товар айланиш таркиби, % ўртача товар заҳираси, (…сўм) Товар айрибошлаш, кун Товар заҳираси ўтган йилги товар айрибошлаш ва ҳисобот йилидаги товар айланиш таркиби ҳисобида Жами товар айрибошлаш 10 қатор кўрсаткичлари ҳисобида Фарқи (+; - ), кун Жами Жумладанўтган йил ҳисобот йил ўтган йил ҳисобот йил ўтган йил ҳисобот йил ўтган йил ҳисобот йил Товар айланиш таркиби ҳисобидан Товар айрибошлаш тезлиги ҳисобида 1 2 3 4 5 6 7 8=6:2 9=7:3 10=5∙8 11 12=9- 8 13=11-8 14=11-9 1. Озиқ- овқатлар - - - - 2.Ноозиқ- овқатлар - - - - 5 - жадвал Товар айланиш таркибини (макро ва микро таркиби) товар айрибошлаш тезлигига таъсирини ҳисоб китоби

жами 10 жами:100

Мавсумий ва сотиш муддатидан олдин етказиладиган товар захираларининг таҳлили ўз хусусиятига эга, чунки улар жорий сотишга мўлжалланмаган. Уларнинг миқдори (нормативи) ҳар квартал охирига келтириш муддати ва кварталда сотилиш хажмидан келиб чиқиб сўм хисобида аниқланади, таҳлил қилиш усули эса ушбу хусусиятлардан келиб чиқади. Таҳлил қилишда уларнинг ҳар квартал охиридаги миқдори белгиланган норматив билан солиштирилади, фарқи аниқланади ва уларни нормал холатга келтириш учун чора тадбирлар ишлаб чиқилади. Масалан: мавсумий товар захираларини таҳлил қилишда тўпланган товарлар миқдори норматив билан солиштирилиб, келаётган мавсумга аҳолини талабини қондира оладими ёки йўқлиги аниқланади. Сотиш муддатидан олдин етказиладиган товар заҳиралари бўйича келаси товар келтирилгунча савдо шахобчаси товарлар билан таъминланганми ёки йўқлиги аниқланади. 4. Товарлар келиши тушунчаси, манбалари ва уларнинг таҳлили. Савдо звенолари (чакана, улгуржи) ва оммавий овқатланинш шахобчалари хўжалик фаолиятининг натижаси кўп томонлама уларни товарлар билан таъминлашга, яъни товарлар таъминотига боғлиқ. Товарлар таъминотининг кўрсаткичи сифатида товарларни келиши тушинилади. Товарларнинг келиши абсалют кўрсаткичлар орқали, яъни қиймат (сўм) хисобида ва натурал (дона, кг, метр, банка) кўрсаткичларда ҳисоб–китоб, таҳлил қилинади ва режалаштирилади. Уларни умумий ҳажми макротаркиби (озиқ–овқатлар ва ноозиқ–овқатлар) фақат қиймат (сўмда) кўрсаткичида ифодаланади, ассортимент таркиби (товар гуруҳлари) қиймат (сўм) ва натурал кўрсаткичларда ўз ифодасини топади. Шундай қилиб, товарларни келиши деганда қиймат ва натурал кўрсаткичларда ифодаланган чакана ва улгуржи савдо, оммавий овқатланиш шаҳобчаларини товарлар билан таъминлаш, уларни товарлар таъминотини тушунамиз. Товарлар келиши кўрсаткичи истеъмол товарлари таклифини бир қисмини ифодалайди. Чунки истеъмол товарлари таклифи деганда бизлар сотишга

мўлжалланган, бозорга келтирилган, у ерда турган ва келтирилиши мумкин бўлган товарлар массасини тушинамиз. Шундай қилиб товарларни келиши деганда истеъмол товарлари таклифини бозорга келтирилган қисми сифатида қараш мумкин. Яъни унинг қиймати, миқдори ва ассортиментини кўз олдимизга келтиришимиз керак. Товарлар келишини манбалари истеъмол товарлари манбаларига тўла мос келади. Ушбу манбалар товарларни ишлаб чиқариш ва жойларга етказувчилар нуқтаи назаридан ёритилган. Товарлар келишини манбаларини чакана ва улгуржи савдода, оммавий овқатланиш шахобчаларида ҳисоб – китоб, таҳлил қилиш, режалаштириш нуқтаи назаридан қаралса юқорида келтирилган манбалар асос бўлибгина қолмай, ҳақиқатда уларни келтирувчи ёки етказувчи сифатида бошқа манбалар вужудга келади. Бозор иқтисодиёти шароитида улгуржи савдо билан шуғулланувчи майда ва кўп сонли ҳар хил турдаги воситачилар вужудга келган. Ана шулар чакана савдо ва оммавий овқатланиш шаҳобчаларини товарлар билан таъминловчи манба сифатида хазмат қилмоқда. Улгуржи савдо корхоналарини ҳам товарлар билан таъминлашда товар таклифи манбалари билан бир қаторда янгидан вужудга келган, катта миқдорда товар сотувчи воситачилар вужудга келган. Оммавий овқатланиш шахобчаларини биз юқорида келтирилган воситачилар билан бир қаторда, йирик чакана савдо шахобчалари ва деҳқон бозорлари товарлар билан таъминламоқда. Айрим чакана савдо шахобчалари учун товарлар келтириш манбаси сифатида деҳқон бозорлари хизмат қилади. Улар асосан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан таъминланмайди. Амалиётда товар айланиш режасини бажариш, зарурий товар заҳираларини шакллантиришни таъминлашни асосий омилларидан бири бўлиб, белгиланган вақтида ва миқдорда товарларни етказиш ҳисобланади. Ўз вақтида келтирилган вазифа бажарилмаса ёки режадан чекланса савдо ва оммавий овқатланиш корхоналаари ва шахобчаларини натижавий кўрсаткичларига

салбий таъсир қилиш эҳтимолдан йироқ эмас. Шу сабабли товарлар келиши таҳлили долзарб масала ҳисобланади. Товарлар келишини таҳлил қилиш ҳар куни, ҳафта, декада, ой, квартал ва йил натижалари бўйича мунтазам ўтказилиб, четланишлар аниқланса зарурий чоралар кўриш мақсадга мувофиқдир. Товарларни келишини таҳлил қилишда қуйидагиларни аниқлаш тавсия қилинади:  товар юборувчилар томонидан шартномаларни бажарилиши, келтирилган товарларни миқдори, ассортименти, сифати ва келтириш муддатини шартномага, буюртмага мослигини таҳлил қилиш. Бундай таҳлил тезкор характерга эга бўлиши ва ҳар куни, ҳафта, декада ва ой натижалари кейинчалик ҳар квартал ва йил бўйича умумлаштирилиб берилиши зарур;  товарлар келиши режасини товар гуруҳлари ва умумий ҳажми бўйича бажарилишини (ой, квартал, йил);  товарлар келишини даврлар бўйича бир хил меъёрда бўлишини ўрганиш;  товарлар келишини манбалари бўйича баҳолаш, умумий товарлар ҳажмида алоҳида манбалар ҳиссасини аниқлаш, динамикасини баҳолаш;  импорт товарлари ва республикада ишлаб чиқарилган товарлар ҳиссасини ўзгаришини алоҳида таҳлил қилиш, уни динамикасига баҳо бериш. Бундай таҳлилда ўхшаш, бир – бирини алмаштириш мумкин бўлган товарларга алоҳида эътибор қаратиш зарур. Бундай таҳлил асосан вилоят, республика миқёсида статистик органлар томонидан чуқур таҳлил қилиниши зарурлигини алоҳида такидлаймиз. Товар келишини таҳлили товар айланиши кўрсаткичларини баланс боғлиқлигини таҳлил қилиш билан ўз ниҳоясига етади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ў збекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр ўзбекистон Олий Советининг Ведемостлари, 1990 йил №31-33. 2. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1993 йил, 5-сон. 3. Ў збекистон Республикаси корхоналар тўғрисида қонун. 1991 йил 15 феврал Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Тошкент. “Ўзбекистон”, - 1992. 4. Ў збекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. 1991 йил йил, 8-сон. 5. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида 1991 йил 14 июн қонуни. Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил, 8-сон. 6. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахбортномаси. 1992 йил, 1-сон. 7. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ў збекистон Республикасининг 1992 йил, 2 июл қонуни Ў збекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси.1992 йил, 10-сон. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкенат., Ў збекистон, 1995. 9. Каримов И.А. ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 10. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг таъмоиллари. Тошкент., Ў збекистон, 1995. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

O'xshashlar

Товар захиралари ва товарлар келишини режалаштириш

Чакана товар айланиши таҳлили

Товарларни классификациялаш ва кодлаштириш.

Заҳиралари тушунчаси ва асосий вазифаси

Оммавий овқатланиш корхоналарининг маҳсулоти ва товар айланиши