Auditorlik nazoratining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Auditorlik nazoratining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati

Yuklangan vaqt:

08.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.34765625 KB

Ko'chirib olish

Auditorlik nazoratining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati Reja: 1. Auditorlik nazoratining mazmun-mohiyati. 2. Auditorlik tekshiruvining mohiyati va shakllari. 3. Auditorlik faoliyatini lisenziyalash tartibi va nazorati. 4. Auditorlik hisoboti va xulosalari. Kalit so’zlar : fuditorlik faoliyati, auditorlik nazorati, fauditorlik faoliyatining prinsiplari, auditorlik tashkilotining professional xizmatlari, auditorlik tashkiloti faoliyatining majburiy shartlari, auditorlik tekshiruvi, majburiy auditorlik tekshiruvi, tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi, majburiy auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlash, auditorlik tashkilotlarini litsenziyalash, ustav kapitali, auditorlik hisoboti va xulosasi

1. Auditorlik nazoratining mazmun-mohiyati Auditorlik nazorati nodavlat moliyaviy nazoratining yangi turi bo’lib, u mustaqillikning dastlabki yillarida O’zbekistonda ham paydo bo’ldi. Iqtisodiyotni boshqarishning bozor tizimiga o’tilishi va turli tijorat tizimlarining paydo bo’lishi bilan ularning moliyaviy ishonchliligiga, shuningdek ular moliyaviy holatini obyektiv baholashga nisbatan talablar keskin oshirildi. Auditorlik nazoratining asosiy vazifalari buxgalterlik va moliyaviy hisobotning ishonchliligini hamda amalga oshirilgan moliyaviy va xo’jalik operasiyalarining amalda bo’lgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlash, tekshirilayotgan iqtisodiy subyektlarning to’lov-hisobot hujjatlarini, soliq deklarasiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarini tekshirishdan iborat. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni yangi tahrirda 2000 yil 26 mayda qabul qilingan bo’lib 1 , unga 2009 yil 9 sentyabrda O’zbekiston Respublikasining 216-son Qonuni bilan o’zgatirishlar kiritilgan. Mazkur qonunning 3-moddasiga binoan “Auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarining auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish va professional xizmatlar ko’rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi”. Auditorlik tashkilotlari quyidagi professional xizmatlarini ko’rsatishlari mumkin 2 : buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish; moliyaviy hisobotni tuzish; milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o’tkazish; xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini taxlil qilish; buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menejment va moliya- xo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati; soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar va deklarasiyalarni tuzish. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatining milliy standartlarida nazarda tutilgan boshqa professional xizmatlarni xam ko’rsatishlari mumkin. 1 Avvalgisi 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan edi. 2 O’zbektiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni yangi tahrirda 2000 yil 26 may, 17-modda

1-rasm. Auditorlik faoliyatining asosiy prinsiplari O’zbekiston Respublikasining Auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonunini amalga oshirish, auditorlik tekshiruvlarining roli va maqomini belgilash, soliq va boshqa nazorat organlari tomonidan auditorlik xulosalari hisobini yuritishni ta’minlash maqsadida so’nggi vaqtlarda bizning mamlakatimizda auditorlik faoliyatini amalga oshirish tartibiga jiddiy o’zgartirishlar kiritildi 3 . Xususan, belgilab qo’yildiki, buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzish ishlari auditorlik tashkiloti tomonidan amalga oshiriladigan mikrofirmalarning moliyaviyxo’jalik faoliyati soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan majburiy tarzda tegishli auditorlik tashkilotlari jalb etilgan holda tekshiriladi. Bunda moliyaviy hisobotning to’g’riligi uchun auditorlik tashkiloti javobgar hisoblanadi. Auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish lisenziyasiga ega bo’lgan yuridik shaxsdir 77 . Auditorlik tashkilotlari o’z faoliyatini amalga oshirishda mustaqildir. Auditorlik tashkilotlari vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralari xamda boshqa davlat va xo’jalik boshqaruv organlari tomonidan tuzilishi mumkin emas. 3 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlari rolini oshirish to’g’risida» 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli qarori. 77 O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni yangi tahrirda 2000 yil 26 may, 5-modda Auditorlik faoliyatining asosiy prinsiplari musta q illik erkinlik xolislik professional malakalilik maxfiylik

Davlat xokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari, shuningdek qonun xujjatlariga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishi taqiqlanadigan boshqa shaxslar auditorlik tashkilotlarining muassislari bo’la olmaydilar. Auditorlik tashkilotlari ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati ko’rinishidan tashqari, qonun xujjatlarida nazarda tutilgan istalgan tashkiliy-huquqiy shaklda tuzilishi mumkin. Auditorlik tashkiloti quyidagi huquqlarga egadir 4 : • auditorlik tekshiruvi o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilish uchun xo’jalik yurituvchi subyektning ta’sis xujjatlari xamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot xujjatlari bilan oldindan tanishib chiqish; • auditorlik tekshiruvi o’tkazish shakllari va usullarini mustaqil belgilash; • auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotganda xo’jalik yurituvchi subyekt amalga oshirayotgan moliya-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq xujjatlarni to’liq hajmda olish, shuningdek ushbu xujjatlarda hisobga olingan xar qanday mol-mulkning amalda mavjudligini xamda xar qanday majburiyatlarning amaldagi xolatini tekshirish; • auditorlik tekshiruvini o’tkazish davomida yuzaga kelgan masalalar bo’yicha xo’jalik yurituvchi subyektning moddiy javobgar shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar olish xamda auditorlik tekshiruvi uchun zarur bo’lgan qo’shimcha ma’lumotlarni olish; • uchinchi shaxslar tomonidan yozma tasdiqlangan axborotni xo’jalik yurituvchi subyektdan olish; • ishonchli auditorlik xulosasini tuzish uchun zarur bo’lgan barcha axborot xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan taqdim etilmagan taqdirda auditorlik tekshiruvi o’tkazishdan bosh tortish; • auditorlik tekshiruvini o’tkazishda ishtirok etishga auditorlar va boshqa mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish; • auditorlik tekshiruvi bilan qamrab olingan davrda xo’jalik yurituvchi subyektga professional xizmatlar ko’rsatish, bundan buxgalteriya hisobini yo’lga 4 O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni yangi tahrirda 2000 yil 26 may, 6-modda

qo’yish, tiklash, yuritish va moliyaviy hisobot tuzish mustasno; • auditorlarning respublika jamoat birlashmasiga a’zo bo’lib kirish. Auditorlik tashkiloti qonun xujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga xam ega bo’lishi mumkin. Auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari, xo’jalik yurituvchi subyekt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida moliyaviy hisobot xamda xo’jalik yurituvchi subyektning boshqa moliyaviy axboroti to’g’risida noto’g’ri yakundan iborat bo’lgan auditorlik xulosasini tuzish oqibatida ularga etkazilgan zarar uchun javobgar bo’ladi. Auditorlik tekshiruvini sifatsiz o’tkazganlik yoki lozim darajada o’tkazmaganlik oqibatida xo’jalik yurituvchi subyektga va (yoki) auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga etkazilgan zarar, shu jumladan, boy berilgan foyda, qonun xujjatlarida belgilangan tartibda qoplanishi shart. 2. Auditorlik tekshiruvining mohiyati va shakllari Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to’g’riligi va qonun xujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotini xamda u bilan bog’liq moliyaviy axborotni auditorlik tashkilotlari tomonidan tekshirishdir. Auditorlik tekshiruvi 2 xil shaklda o’tkaziladi. Majburiy auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi xo’jalik yurituvchi subyekt bo’ladi. Auditorlik tashkilotini tanlash xo’jalik yurituvchi subyekt mulkdori, shuningdek qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig’ilishi bilan kelishib olinadi.

2-rasm. Auditorlik tekshiruvining shakllari 5 Quyidagilar xar yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishi kerak: • aksiyadorlik jamiyatlari; • banklar va boshqa kredit tashkilotlari; • sug’urta tashkilotlari; • investisiya fondlari xamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag’larini jamlab turuvchi boshqa fondlar xamda ularning investisiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchilar; • manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo’lmish xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar; • mablag’larining xosil bo’lish manbalari qonun xujjatlarida nazarda tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy ajratmalar bo’lmish byudjetdan tashqari fondlar; • ustav fondida davlatga tegishli ulush bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyektlar. Hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayigacha yillik moliyaviy hisobot auditorlik tekshiruvidan o’tkazilmasligi hamda auditorlik xulosasi mavjud emasligi xo’jalik yurituvchi subyektning majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlashi deb e’tirof etiladi. 5 O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni yangi tahrirda 2000 yil 26 may Auditorlik tekshiruvi ning shakllari majburiy auditorlik tekshiruvi tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi

Majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkaziladigan xo’jalik yurituvchi subyekt oldingi yil uchun o’z yillik moliyaviy hisobotini hisobot yilining 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidan o’tkazadi va auditorlik tekshiruvi tamom bo’lgandan keyin 15 kun mobaynida tegishli soliq organiga auditorlik xulosasining belgilangan tartibda tasdiqlangan nusxasini taqdim etadi. Auditorlik xulosasi nusxasi soliq organiga belgilangan muddatda taqdim etilmagan taqdirda xo’jalik yurituvchi subyekt soliq organiga auditorlik xulosasi mavjud emasligining sababini aks ettiruvchi tushuntirishni yozma shaklda taqdim etishi kerak. Qonun hujjatlariga muvofiq majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlash xo’jalik subyektining mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo’llanishiga olib keladi. Xo’jalik subyektining mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo’llangandan keyin kalendar yil oxirigacha majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlash xo’jalik subyektidan quyidagi jadvalda keltirilgan miqdorda jarima undirilishiga olib keladi. Bunda majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlangan taqdirda xo’jalik subyektiga jarima sud tartibida solinadi, xo’jalik subyekti sodir etilgan huquqbuzarlikda aybini tan olgan hamda jarimani ixtiyoriy ravishda to’lagan taqdirda esa - jarima soliq organi tomonidan solinadi. Jarima stavkalari tabaqalashtirilgan va majburiy tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi subyektning hisobot yili oxirida mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olingan yalpi tushumi miqdoriga qarab belgilanadigan miqdorlarda undirib olinadi. 1-jadval Auditorlik tekshiruvini o’tkazishdan bo’yin tovlaganlik uchun jarima miqdori 6 Jarima miqdori * Bir yilda maxsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan olingan yalpi tushum miqdori (QQS xam shu jumlaga kiradi) ** 6 Majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlaganligi uchun xo’jalik yurituvchi subyektlardan jarima undirish tartibi to’g’risida NIZOM , 2008 y

Eng kam oylik ish miqdorining 50 baravari xa qi Eng kam oylik ish xaqi miqdorining 500 baravarigacha Eng kam oylik ish miqdorining 75 baravari xa qi Eng kam oylik ish xaqi miqdorining 500 baravaridan 15 ming baravarigacha Eng kam oylik ish miqdorining 100 baravari xa qi Eng kam oylik ish xaqi miqdorining 15 ming baravaridan ortiq To’lanadigan jarimalar to’liq miqdorda respublika byudjetiga o’tkaziladi. Soliq organlari quyidagilar: • majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkaziladigan xo’jalik yurituvchi subyektlar; • har bir xo’jalik yurituvchi subyektlar bo’yicha auditorlik tekshiruvi o’tkazgan auditorlik tashkilotini ko’rsatib o’tgan holda majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilgan xo’jalik yurituvchi subyektlar; • majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlagan xo’jalik yurituvchi subyektlar; • majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishidan bo’yin tovlagan xo’jalik yurituvchi subyektlarga va ularning mansabdor shaxslariga nisbatan qo’llanilgan jarima sanksiyalari to’g’risida ma’lumotlar bazasini olib boradi. Davlat soliq qo’mitasi har yili 20 fevralgacha va 20 iyulgacha lisenziya beruvchi organga ushbu xo’jalik yurituvchi subyektlar va ularga nisbatan o’tgan yil va joriy yilning birinchi yarmi uchun qo’llanilgan jarima sanksiyalari to’g’risida umumlashma axborot taqdim etadi. Bunda har bir majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tkazilgan xo’jalik yurituvchi subyekt bo’yicha mazkur tekshiruvni olib borgan auditorlik tashkiloti ko’rsatib o’tiladi. Majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazmagan xo’jalik yurituvchi subyektga nisbatan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan jazo choralarini qo’llamaganligi uchun soliq organlarining mansabdor shaxslari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi xo’jalik yurituvchi subyektning yoki boshqa auditorlik tekshiruvi buyurtmachilarining qaroriga binoan, qonun xujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o’tkazilishi mumkin.

Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining predmeti, muddatlari va boshqa shartlari auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bilan auditorlik tashkiloti o’rtasida tuziladigan auditorlik tekshiruvini o’tkazish to’g’risidagi shartnomada belgilab qo’yiladi. Auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muxofaza qilish organlarining tashabbusiga ko’ra auditorlik tashkiloti va ushbu organlar o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida o’tkaziladi xamda unga mazkur shartnoma asosida xaq to’lanadi. Auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha ishlarga xaq to’lash auditorlik tekshiruvini belgilagan organ hisobidan amalga oshiriladi. Aynan bir xil asoslarga ko’ra aynan bir auditorlik tashkiloti aynan bir xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyatini tekshirishga takror jalb etilishiga yo’l qo’yilmaydi. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi auditorlik tekshiruvi o’tkazilishini qo’zg’atuvchi xo’jalik yurituvchi subyekt, uning mulkdori, shuningdek ustav kapitalida qonun xujjatlarida belgilanganidan kam bo’lmagan miqdordagi ulushga ega qatnashchilar va aksiyadorlar, nazorat qiluvchi yoki huquqni muxofaza qiluvchi organlardir. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi quyidagi huquqlarga ega:  auditorlik tashkilotini mustaqil tanlash;  tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotganda auditorlik tekshiruvining yo’nalishi va hajmini belgilash;  auditorning e’tirozlari asoslanilgan qonun xujjatlarining normalari to’g’risidagi zarur axborotni auditorlik tashkilotidan olish;  auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini olish. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi qonun xujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga xam ega bo’lishi mumkin. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi auditorlik tekshiruvini o’tkazishga doir shartnomaga muvofiq auditorlik xizmatlarining xaqini o’z vaqtida to’lashi shart.

3. Auditorlik faoliyatini lisenziyalash tartibi va nazorati Auditorlik faoliyati (professional xizmatlar bundan mustasno) maxsus ruxsatnoma (lisenziya) asosida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkilotlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lisenziya maxsus vakolatli davlat organi tomonidan beriladi. O’zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi 365sonli “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida”gi Qaroriga muvofiq auditorlik faoliyatini lisenziyalash bo’yicha maxsus vakil qilingan davlat organi sifatida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga bir qancha funksiyalar yuklatilgan. Auditorlik tashkilotining arizasiga ko’ra lisenziya auditorlik tekshiruvlarining quyidagi turlarini amalga oshirish uchun beriladi: • faqat o’z tashabbusiga ko’ra auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga; • xo’jalik subyektlarini o’z tashabbusiga ko’ra va majburiy auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga, ustav kapitali 500 mln so’mdan ortiq bo’lgan ochiq aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug’urta tashkilotlari bundan mustasno;  barcha xo’jalik yurituvchi subyektlarni auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga. Lisenziyalovchi organning auditorlik faoliyatini amalga oshirishga lisenziya berish, berishni rad etish, uning amal qilishini to’xtatish, uni bekor qilish, amal qilishini o’n ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatga to’xtatib turish yoki lisenziyaning amal qilishini tiklash to’g’risidagi qarori O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining auditorlik faoliyatini lisenziyalash bo’yicha funksiyalari o’z vakolatlari doirasida auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarni, shu jumladan, auditorlik faoliyatining milliy standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash auditorlik tashkilotlari tomonidan lisenziya talablari va shartlariga rioya qilinishini nazorat qilish auditorlarning respublika jamoat birlashmasi bilan kelishilgan holda auditorlar malaka sertifikatini olishi uchun o’qitish dasturlarini va malaka imtihonlari topshirish tartibini tasdiqlash auditorlik faoliyatini amalga oshirishga berilgan lisenziyaning amal qilishini o’n ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatga to’xtatib turish, ko’rsatib o’tilgan lisenziyalarning amal qilishini o’n ish kunidan ortiq muddatga to’xtatib turish, to’xtatish va ularni bekor qilish to’g’risida sudga murojaat qilish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda auditorlarga malaka sertifikatlarini berish, amal hilishini to’xtatish va bekor qilish malaka sertifikatiga ega bo’lgan auditorlar reestrini va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan lisenziyaga ega bo’lgan auditorlik tashkilotlari hisobini yuritish 3-rasm. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining auditorlik faoliyatini lisenziyalash bo’yicha funksiyalari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirshga lisenziya olish uchun lisenziyalovchi organga quyidagi hujjatlarni ilova qilgan holda ariza taqdim etadi:

• ta’sis hujjatlarning notarial tasdiqlangan nusxalari va O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risida guvohnoma; • shtatdagi auditorlarning, shu jumladan buxgalterlik xalqaro sertifikatiga ega bo’lgan auditorlarning, ularning ushbu Nizomda belgilangan eng kam soniga muvofiq bo’lgan shtatdagi auditor malaka sertifikatlari hamda buxgalter xalqaro sertifikatlarining tasdiqlangan nusxalari; • mehnat daftarchalarining notarial tasdiqlangan nusxalari va asosiy ish joyi bo’yicha shtatdagi auditorlarni ushbu Nizomda nazarda tutilgan shtatdagi auditorlarning eng kam soniga to’g’ri keladigan miqdorda ishga qabul qilish to’g’risidagi buyruqlarning tasdiqlangan nusxalari; • auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lisenziyaning tegishli turi uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan miqdordagi ustav kapitalining to’liq shakllantirilganligini tasdiqlaydigan hujjat nusxasi; • arizani ko’rib chiqish uchun yig’im to’langanligini tasdiqlovchi bankning to’lov hujjati. Litsenziya olish uchun ariza barcha zarur hujjatlar bilan birga lisenziyalovchi organ tomonidan ko’rib chiqiladi. Auditorlik tashkiloti hujjatlarni ko’rib chiqish va lisenziya berish yoki lisenziya berishni rad etish to’g’risida qaror qabul qilish muddati lisenziya olish uchun ariza va zarur hujjatlar kelib tushgan kundan boshlab 15 kalendar kunni tashkil etadi. Hujjatlar lisenziyalovchi organ tomonidan ko’rib chiqilganligi uchun (to’lov kunidagi) eng kam ish haqining ikki baravari miqdorida yig’im to’lanadi. Arizani ko’rib chiqqanlik uchun yig’im summasi lisenziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga o’tkaziladi. Auditorlik tashkiloti hujjatlarni ko’rib chiqish davrida bergan arizasini qaytarib olgan holda yig’im qaytarib berilmaydi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun lisenziya amal qilish muddati cheklanmasdan beriladi. Lisenziyalovchi organ lisenziya berish yoki lisenziya berishni rad etish to’g’risida qaror qabul qilinganligi haqida auditorlik tashkilotiga qaror qabul qilingandan so’ng uch kun mobaynida bildirish xati yuborishi kerak.

Lisenziya berish to’g’risidagi bildirish xati lisenziya bitimi loyihasi ilova qilingan holda yozma shaklda auditorlik tashkilotiga yuboriladi (topshiriladi), unda davlat boji to’lanadigan bank hisobraqami rekvizitlari va davlat bojini to’lash muddati ko’rsatib o’tiladi. Auditorlik tashkiloti tomonidan davlat boji to’langanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etilgan taqdirda va lisenziya bitimi imzolangandan so’ng lisenziya beriladi. Lisenziya berganlik uchun eng kam ish haqining to’rt baravari miqdorida davlat boji respublika byudjetiga undiriladi. Lisenziyalovchi organ auditorlik tashkiloti tomonidan zarur darajada rasmiylashtirilmagan hujjatlar taqdim etilganligi, hujjatlarda ishonchsiz yoki chalkash ma’lumotlar bo’lganligi, shuningdek, auditorlik tashkiloti lisenziya talablari va shartlariga muvofiq emasligi sababli auditorlik tashkilotiga lisenziya berilishini rad etishga haqlidir. Lisenziya berishni rad etish to’g’risidagi qaror asoslangan bo’lishi va auditorlik tashkilotiga yozma shaklda yuborilishi kerak, unda rad etish sabablari va auditorlik tashkiloti ko’rsatib o’tilgan sabablarni bartaraf etib hujjatni takroran ko’rib chiqish uchun auditorlik tashkilotiga ko’pi bilan 15 kun muddat beriladi. Hujjatlarni qayta ko’rib chiqish lisenziyalovchi organ tomonidan auditorlik tashkilotining barcha zarur hujjatlar bilan birga arizasi olingan kundan boshlab 10 kun mobaynida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkilotining arizasi qayta ko’rib chiqilganligi uchun yig’im undirilmaydi. Auditorlik tashkiloti lisenziyaning amal qilish muddati tugagunga qadar ikki oy oldin lisenziyalovchi organga lisenziyaning amal qilish muddatini uzaytirish to’g’risida quyidagi hujjatlar ilova qilingan ariza taqdim etadi: • ta’sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxalari (lisenziyaning amal qilish muddatini uzaytirish to’g’risida ariza berilgan sanada ularga o’zgartirishlar kiritilgan taqdirda; • auditorlik tashkiloti tarkibida auditorlik tekshiruvlarni amalga oshiruvchi auditorlar to’g’risidagi ma’lumotlar;

• moliyaviy ahvol to’g’risida belgilangan shakldagi ma’lumotnoma;  arizani ko’rib chiqqanlik uchun yig’im to’langanligini tasdiqlovchi hujjat. Quyidagilar auditorlik faoliyatini amalga oshirishda lisenziya talablari va shartlari hisoblanadi: • "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasining Qonuniga, Auditorlik faoliyatining milliy standartlari, shuningdek boshqa qonun hujjatlari talablariga rioya qilish; • lisenziya olinayotganda mazkur Nizomda nazarda tutilgan miqdorda to’liq shakllantirilgan ustav kapitaliga ega bo’lish; • faqat auditorlik faoliyatini amalga oshirish; • fuqarolik mas’uliyatini sug’urta qilish polisiga ega bo’lish; • auditor tomonidan auditorlik faoliyatini faqat bitta auditorlik tashkilotida amalga oshirish; • shtatda auditorlar sonining nazarda tutilgan miqdorda bo’lishi; • lisenziya turiga muvofiq shtatdagi auditorlarda xalqaro buxgalter sertifikatining bo’lishi; • auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida olingan axborotning sir saqlanishini ta’minlash; • auditorlik tekshiruvlari o’tkazish bo’yicha shartnoma majburiyatlarini o’z vaqtida va sifatli bajarish; • auditorlik tashkiloti rahbari lavozimiga faqat auditorni tayinlash; • auditorlik tashkiloti rahbarining uch yilda bir marotaba lisenziyalovchi organda attestasiyadan o’tishi; • auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog’ida mustaqillikni ta’minlash; • ishonchli auditorlik hisoboti tuzish va auditorlik xulosasi berish; • auditorlik tashkilotlarida auditorlar ish sifatining ichki standartlari mavjudligi; • o’z pochta manzili o’zgargani to’g’risida 10 kun muddatda lisenziyalovchi organni xabardor qilish.

2- jadval Auditorlik tekshiruvlari turiga qarab lisenziya talablarining tabaqalanishi 81 Ko’rsatkichlar Ustav kapitali hajmi Shtatdagi auditorlar Xalqaro sertifikatiga ega bo’lgan auditorlar soni Fakat tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvini o’tkazuvchi auditorlik tashkilotlari kamida 1500 EKIX kamida 2 ta shart emas Xo’jalik yurituvchi subyektlarda (ustav kapitali 500 mln so’mdan ortiq bo’lgan ochiq turdagi aksiyadorlik kompaniyalari, banklar va sug’urta tashkilotlaridan tashkari) tashabbus va majburiy auditorlik tekshiruvini o’tkazuvchi auditorlik tashkilotlari kamida 3000 EKIX kamida 4 ta kamida 1 ta 81 2000 yil 22 sentyabrdagi Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkitlotlariga lisenziya berish tartibi to’g’risida NIZOM , 2008 yilda o’zgartirishlar kiritilgan Barcha turdagi xo’jalik yurituvchi subyektlarda auditorlik tekshiruvini o’tkazuvchi auditorlik tashkilotlari kamida 5000 EKIX kamida 6 ta kamida 2 ta Lisenziyalovchi organ auditorlik tashkilotlari tomonidan lisenziya shatrnomasida nazarda tutilgan lisenziya talablari va shartlariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Lisenziyalovchi organ tomonidan auditorlik tashkilotlarining lisenziya talablari va shartlariga rioya qilishini tekshirish har uch yilda kamida bir marta amalga oshiriladi. Auditorlik tashkiloti tomonidan lisenziya talablari va shartlari buzilgan

taqdirda lisenziyalovchi organ lisenziyaning amal qilishini o’n ish kunidan ortiq bo’lmagan muddatga to’xtatib turishga yohud o’n ish kunidan ortiq muddatga to’xtatib turish yoki to’xtatish to’g’risida sudga murojaat qilishga haqlidir. Lisenziyaning amal qilishi auditorlik tashkiloti tomonidan lisenziya talablari va shartlarining buzilganligi aniqlangan, shuningdek lisenziyalovchi organning aniqlangan buzilishlarni bartaraf etish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkiloti tomonidan bajarilmagan taqdirda to’xtatib turilishi mumkin. Lisenziyalovchi organning lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turish to’g’risidagi qarori u qabul qilingan kundan boshlab uch kundan kechikmay yozma shaklda auditorlik tashkilotiga etkaziladi. Sudning lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkilotiga va lisenziyalovchi organga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda etkaziladi. Lisenziyalovchi organ yoki sud lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turishga sabab bo’lgan holatlarni bartaraf etish uchun auditorlik tashkilotiga muddat belgilaydi. Bunda lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turishga sabab bo’lgan holatlarni bartaraf etish uchun sud qarorida belgilangan muddat olti oydan ortiq bo’lishi mumkin emas. Lisenziyaning amal qilishi to’xtatib qo’yilgan davrda auditorlik tashkiloti tomonidan faoliyatni amalga oshirish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka olib keladi. Lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turishga sabab bo’lgan holatlarni auditorlik tashkiloti tomonidan bartaraf etishda lisenziyalovchi organ yoki lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turish to’g’risida qaror qabul qilgan sud ko’rsatib o’tilgan holatlarning bartaraf etilganligi to’g’risidagi tasdiqnoma olingan kundan boshlab o’n kun muddatda lisenziyaning amal qilishini tiklash to’g’risida qaror qabul qilishi shart. Basharti auditorlik tashkiloti ko’rsatib o’tilgan holatlarni belgilangan muddatda bartaraf etmagan bo’lsa, lisenziyalovchi organ lisenziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risida sudga murojaat qiladi. Lisenziyaning amal qilishi quyidagi hollarda ham to’xtatiladi:

• auditorlik tashkiloti lisenziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risida ariza bilan murojaat qilganda; • auditorlik tashkiloti tugatilganda; • auditorlik tashkilotining faoliyati qayta tashkil etish natijasida to’xtatilganda, u qayta o’zgartirilgan hollardan tashqari; • auditorlik tashkiloti tomonidan lisenziya talablari va shartlari muntazam ravishda yoki bir marta qo’pol tarzda buzilganda; • lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turishga sabab bo’lgan holatlar auditorlik tashkiloti tomonidan lisenziyalovchi organ yoki sud belgilagan muddatda bartaraf etilmaganda; • lisenziyalovchi organning lisenziya berish to’g’risidagi qarorining noqonuniyligi aniqlanganda. Lisenziyalovchi organning lisenziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, asosli sababi ko’rsatilgan holda, u qabul qilingan kundan boshlab uch kundan kechikmay etkaziladi. Sudning lisenziyaning amal qilishini to’xtatish to’g’risidagi qarori auditorlik tashkilotiga va lisenziyalovchi organga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda etkaziladi. Lisenziya uning amal qilishini to’xtatish to’g’risidagi qaror auditorlik tashkiloti tomonidan olingan kundan boshlab o’n kun mobaynida lisenziyalovchi organga va yo’q qilish uchun qaytariladi. Lisenziyaning amal qilishi to’xtatish to’g’risida qaror qabul qilingan sanadan boshlab to’xtatiladi. Lisenziyaning amal qilishini to’xtatish uchun asos bo’lib hisoblanadigan lisenziya talablari va shartlarini bir marta qo’pol ravishda buzishga quyidagilar kiradi:  faoliyatning auditorlik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan boshqa turlarini amalga oshirish; • auditorlik faoliyatini amalga oshirishda mustaqillikni ta’minlamaslik; • ishonchsiz yoxud shak-shubxasiz yolg’on auditorlik xulosasi tuzish;

• auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida olingan maxfiy axborotni auditorlik tekshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz oshkor qilish, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.  auditorlik tekshiruvlarni o’tkazishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan cheklanishlarga rioya qilmaslik; • auditorlik faoliyatini amalga oshirishda fuqarolik mas’uliyati sug’urta polisining yo’qligi; • lisenziya talablari va shartlariga rioya etilishini lisenziyalovchi organning tekshiruvlaridan bo’yin tovlash. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan lisenziya quyidagi hollarda bekor qilinadi: • auditorlik tashkiloti lisenziyani bekor qilish to’g’risida ariza bilan murojaat qilsa; • lisenziya qalbaki hujjatlardan foydalangan holda olinganligi aniqlansa;  lisenzilovchi organning lisenziya berish to’g’risidagi qarori noqonuniyligini aniqlasa; • agar auditorlik tashkiloti lisenziya berish uchun qaror qabul qilinganligi to’g’risida bildirish xati yuborilgan (topshirilgan) paytdan boshlab uch oy davomida lisenziyalovchi organga davlat boji to’langanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etmagan bo’lsa, yoxud lisenziya bitimini tasdiqlamagan bo’lsa. Lisenziyaning amal qilishini bekor qilish to’g’risidagi qaror auditorlik tashkiloti tomonidan olingan kundan boshlab lisenziya o’n kun davomida lisenziyalovchi organga qaytarilishi va yo’q qilinishi kerak. Bekor qilish to’g’risidagi qaror lisenziya berilgan sanadan boshlab amal qiladi. Lisenziyaning amal qilishini to’xtatib turish, yangilash, to’xtatish, lisenziyani bekor qilish to’g’risidagi qarorlar ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinishi kerak. Lisenziyalovchi organning qarori ustidan auditorlik tashkiloti tomonidan belgilangan tartibda sudga shikoyat qilinishi mumkin.

4. Auditorlik hisoboti va xulosalari Auditorlik hisoboti - auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoidabuzarliklar to’g’risidagi mufassal ma’lumotlardan, shuningdek auditorlik tekshiruvi o’tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyekt raxbariga, mulkdoriga, qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig’ilishiga yo’llangan xujjat. Auditor hisobotida aniqlangan chetga chiqishlar va qoidabuzarliklarni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalar, shuningdek xo’jalik yurituvchi subyektning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha tavsiyalar va takliflar mavjud bo’lishi kerak. Agar auditorlik tekshiruvi xo’jalik yurituvchi subyekt qatnashchilari (aksiyadorlari) yoki nazorat qiluvchi va huquqni muxofaza qilish organlari topshirig’iga binoan auditorlik tashkiloti tomonidan o’tkazilayotgan bo’lsa, auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvi topshirig’iga binoan o’tkazilayotgan shaxsga xam taqdim etiladi. Auditorlik hisobotidagi axborot maxfiy hisoblanadi va oshkor qilinishi mumkin emas. Ushbu axborotdan foydalangan shaxslar axborotni oshkor qilganlik uchun qonun xujjatlariga muvofiq javobgarlikka tortiladilar. Auditorlik hisobotining xar bir beti auditorlik tekshiruvini o’tkazgan auditor (auditorlar) tomonidan imzolangan bo’lishi kerak. Auditorlik hisobotining shakli va mazmuni auditorlik faoliyatining milliy standartlari bilan belgilanadi. Auditorlik xulosasi - moliyaviy hisobotning to’g’riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun xujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to’g’risida auditorlik tashkilotining fikri yozma shaklda ifodalangan, xo’jalik yurituvchi cybyekt moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo’lgan xujjat. Auditorlik xulosasi auditorlik hisoboti asosida tuziladi. Auditorlik xulosasi auditor (auditorlar), auditorlik tashkilotining raxbari tomonidan imzolangan va auditorlik tashkiloti muxri bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak.

Auditorlik xulosasining shakli va mazmuni auditorlik faoliyatining milliy standartlari bilan belgilanadi. Auditorlik tekshiruvini o’tkazmay tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha tuzilsa-da, lekin auditorlik tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o’rganilgan xo’jalik yurituvchi subyekt xujjatlari mazmuniga muvofiq bo’lmagan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi. Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilganligi auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir lisenziyaning amal qilishini belgilangan tartibda tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortilishiga sabab bo’ladi. Auditorlik xulosalarini soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan hisobga olish tartibi to’g’risida Nizomga 7 muvofiq auditorlik xulosasi ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyektlar auditorlik tekshiruvi o’tkazilgandan keyin 15 kun mobaynida auditorlik xulosasi nusxasini o’zi joylashgan joydagi soliq organiga taqdim etadi. Mavjud auditorlik xulosalarini umumlashtirish natijalari bo’yicha yig’ma axborot soliq organlari tomonidan belgilangan tartibda xo’jalik yurituvchi subyektlarni nazorat organlari tomonidan tekshirishning kelgusi yildagi reja-jadvalini tuzish uchun Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashiga joriy yilning 1 oktyabrigacha taqdim etiladi. Quyidagilar oxirgi tekshirish o’tkazilgandan keyin kamida 24 oydan oldin soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan moliya-xo’jalik faoliyati 7 Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-qaroriga 1-ILOVA

Auditorlik xulosasining turlari ijobiy auditorlik xulosasi salbiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkilotining x o’ jalik auditorlik yurituvchi s ub’ektning moliyaviy tashkilotlarning x o’ jalik h isoboti uning h a q i q iy moliyaviy yurituvchi sub’ektning a h volini aks ettirishi va x o’ jalik moliyaviy h isoboti buzib yurituvchi sub’ekt tomonidan k o’ rsatilganligi va moliyaviy oshirilgan moliyaviy va x o’ jalik h isobotdan foydalanuvchini operasiyalari O’ zbekiston yanglishtirishi mumkinligi Respubikasi q onun h ujjatlariga t o’g’ risidagi fikrini o’ z ichiga muvofi q ligi t o’g’ risidagi fikrini o’ z olgan h ujjat. ichiga olgan h ujjat 5-rasm. Auditorlik xulosasining turlari tekshirilmaydigan xo’jalik yurituvchi subyektlar ro’yxatga kiritishning shartlari hisoblanadi: • xo’jalik yurituvchi subyektda oldingi ikki yil uchun har yilgi ijobiy auditorlik xulosalarining mavjudligi; • oxirgi ikki yil mobaynida byudjetga to’lovlar bo’yicha muddati o’tkazib yuborilgan qarzlarning yo’qligi; • xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan moliya-xo’jalik faoliyati soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan tekshirishdan ozod etilgan davrga ijobiy auditorlik xulosalarining taqdim etilishi. Salbiy auditorlik xulosasiga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyekt nazorat organlari tomonidan xo’jalik yurituvchi subyektlarni tekshirish reja-jadvaliga belgilangan tartibda kiritilishi kerak.

Soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan belgilangan tartibda o’tkazilgan tekshirishda auditorlik xulosasining xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaxo’jalik faoliyatining natijalariga muvofiq emasligi aniqlangan taqdirda, ushbu auditorlik xulosasi oldindan noto’g’ri deb hisoblanadi, auditorlik tashkiloti, shuningdek, bunda aybdor bo’lgan shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortiladi. Bunda soliq organlari tegishli auditorlik tashkilotlari tomonidan amaldagi qonun hujjatlari qoidalarining buzilishi holatlari aniqlanganligi to’g’risida o’n kun muddatda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligini xabardor qilishlari shart. Noto’g’ri auditorlik xulosasini tuzganlikda aybdor bo’lgan auditorlik tashkiloti va shaxslarning javobgarlikka tortilganligi xo’jalik yurituvchi subyektni soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’lashning belgilangan tartibini buzganlik uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan jarimalardan ozod etmaydi.

Adabiyotlar ruyhati: 1. Vahobov A., Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar, 2008 yil 2. Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2011-y. - 711 b. 3. Ibragimov A., Sugirbaev B. Byudjet nazorati va auditi: O’quv qo’llanma – Toshkent, 2009 yil 4. Маликов Т . С . Молия . Ўқув қўлланма . – Т .: Iqtisod-moliya, 2018. – 266 б . 5. Malikov T.S., Vahobov D.R. Moliya: chizmalarda: o’quv qo’llanma.- Toshkent Iqtisod-moliya, 2010 yil 6. Norqobilov S., Dadaboeva H., Jo’raev O’. Xalqaro amaliyotda bank nazorati, T.” Iqtisod-moliya” 2007 yil 7. G’aybullaev O., O’roqov. U. - O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va jarayoni: o’quv qo’llanma. Toshkent: Baktria press, 2015. — 168 b. 8. Денисова, Т.В. Аудит: учебное пособие / Т.В. Денисова. – Челябинск: Издательский центр ЮУрГУ, 2015. – 38 с. 9. Васильева М.В. Оценка эффективности и результативности использования бюджетных средств при проведении финансового контроля // Финансовая аналитика, пробл. и решения. - М., 2011. - № 13. - С. 24-34. 10. Овчарова Е.В. Финансовый контроль в Российской Федерации. Зерцало М Москва, 2015 г. Стр. 224

O'xshashlar

Moliya organlari tomonidan moliyaviy nazoratni amalga oshirilishi

Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari

Sug’urta tashkilotlarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish