Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari

Yuklangan vaqt:

29.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

168.158203125 KB

Ko'chirib olish

Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari Reja Kirish 1) Moliyaviy nazorat haqida tushuncha va uning zarurati. 2) Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari. 3) Moliyaviy nazoratni samarali tashkil etish orqali byudjet mablag’laridan samarali foydalanish. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1

Kirish Kurs ishning dolzarbligi. Korxonalarning xo’jalik faoliyatini tahlil qilish, ularning ishlarini yaxshilash, samaradorligini oshirishning muhim omili bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi. Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish korxonalarning ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish darajasini aniqlashga yordam beradi, foydalanilmagan resurslarni aniqlab, korxonalarning kelgusida rivojlanishi, ularning moliyaviy holatini yaxshilash uchun zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi. Qolaversa, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar doirasida iqtisodiy muammolar muhokama etilib va mazkur muammolarning echimlari, ularni bartaraf etish yo’llarini topishda moliyaviy nazoratning o’rni va ahamiyatini yanada chuqurroq asoslab va isbotlab berishning zarurligi, zamonaviy iqtisodiy tizimda barcha turdagi xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy imkoniyatlarini oshirish, sog’lomligini yanada mustahkamlash, barqarorligini hamda raqobatbardoshligini mustahkamlash, qolaversa, ularning faoliyat yuritish ixtisosligi, yo’nalishi, maqsadidan kelib chiqqan holda tartibli faoliyat olib borishlarini ta’minlashga doir tegishli va haqqoniy xulosa va tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beruvchi moliyaviy nazorat uslubiyotini, amal qilish mexanizmini ishlab chiqish muhim ahamiyatga egadir. Amaliyotda moliyaviy nazorat korxona va muassasalarda uyg’un holda olib borilishi uchun zaruriy shart-sharoitlarning, jumladan, huquqiy, tashkilish shart-sharoitlarning yaratilmaganligi, bu sohada qabul qilingan huquqiy va me’yoriy xujjatlardagi kamchiliklarni aniqlash, ularni takomillashtirish, qolaversa, rivojlangan davlatlardagi tajribalarni keng va mukammal o’rganish masalalari ham amalda o’z echimini kutib turgan jiddiy muammolardan hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham mazkur masalani atroflicha o’rganib chiqish, bu sohadagi mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish vazifalari ushbu mavzuni yoritishga turtki bo’ldi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi O’zbekiston Respublikasida korxonalar moliyasini nazorat qilish usullari va ularni samarali 2

tashkil etish yo’nalishlari bo’yicha yuzaga kelgan muammolarni o’rganish va ularni bartaraf etish bo’yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo’yildi: - moliyaviy nazoratni iqtisodiy mohiyati va vazifalarini ochib berish; - korxonalar moliyasini nazorat qilish usullari va shakllarini yoritish; - korxonalarda audit va auditorlik taftishini o’tkazishning roli va ahamiyatini ko’rib o’tish; - O’zbekistonda korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlilini amalga oshirish; - korxonalar moliyaviy nazoratini iqtisodiy holati tahlili bilan tanishish; - korxonalarda audit va auditorlik taftishini o’tkazishni iqtisodiy xolatini o’rganish; - iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida korxonalar moliyasini nazorat qilish usullarini takomillashtirish yo’llari bo’yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishning ob’ekti bo’lib O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan korxonalar va statistik ma’lumotlar ishning ob’ekti hisoblanadi. Kurs ishning predmeti. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida korxonalar moliyasini nazorat qilish usullarini takomillashtirishda duch kelayotgan mavjud muammolarni xal etish va bu borada xulasalar chiqarish ishning predmeti hisoblanadi. Kurs ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Olib borilgan ilmiy-tadqiqot natijalari turli mulkchilik shaklidagi tarmoqlarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, korxonalar moliyasini nazorat qilish usullarini ko’rib chiqish, korhonalarda moliyaviy nazoratni samarali tashkil qilish natijalari, moliyaviy nazorat samaradorligi nazorat tizimini rivojlantirish imkonini beradi. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Ishning nazariy manbasi sifatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning halqaro miqyosida yuqori baholanayotgan va ijobiy natijalarini mamlakatning taroqqiyoti tajribasi tasdiqlanayotgan tanlangan asarlari to’plamiga kiritilgan kitoblaridan, 3

ko’plab maqola va chiqishlarida bozor iqtisodiyotiga o’tish borasidagi vazifalari haqidagi asarlari asos qilib odingan. Ishning hajmi. Kurs ishda kirish, uch reja, xulosa, adabiyotlar ro’yxatidan iboratdir. Shuningdek ishda rasm va jadvallar mujassamlashgan. 4

1. Moliyaviy nazorat haqida tushuncha va uning zarurati Moliyaviy nazorat bozor munosobatlarning chuqurlashtirish sharoitida iqtisodiyotning erkinlashtirish tizimining etakchi zarur elementi sifatida shakllanib, rivojlanib boradi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda mavjud milliy boyligimizni va yaratilgan moddiy ne’matlarimizni hamda aholining manfaatlarini himoya qilishga yo’naltirilgandir. Davlatning moliyani boshqarish borasidagi faoliyati ko’p qirrali, turli-tuman moliyaviy munosabatlarni tashkil qilishdan iborat bo’lib, ular moliya nazorati orqali amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorati davlat siyosatini amalga oshirish, moliyaviy barqarorlik uchun shart-sharoitlar yaratish uchun mo’ljallanganligi hozirgi jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. «Moliyaviy nazorat - bu maxsus shakl va uslublarni qo’llash orqali xo’jalik yurituvchi va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar yig’indisidir». Moliyaviy nazorat davlatning o’z funktsiyalarini amalga oshirish jarayonida, davlat nazoratining asosiy turiga aylanadi. Moliyaviy nazorat, ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol jarayonlari hamda, pul- moliya-kredit munosabatlar tizimida va mexanizmida ob’ekt zarur kategoriyalarning elementi bo’lib xizmat qiladi. Boshqa tomondan, moliyaviy nazorat keng xalq ommasining iqtisodiyotini boshqarishdagi sub’ektiv faoliyatining tashkiliy qismi shaklida namoyon bo’ladi. Davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini muvafaqqiyatli amalga oshirilishi, iqtisodiyotning barcha tarmoqlari soha va bo’g’inlarida moliyaviy resurslarini shakllantirishni samaradorli, tejamkorli va to’liq hamda maqsadli yo’naltirilgan holda foydalanish bilan ta’minlanadi. Respublika iqtisodiyotining holatini, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarining rivojlanish qonuniyatlarni aniqlash, nazorat va tahlil qilish, davlatning iqtisodiyot tarmoqlarini boshqarish doirasidagi dolzarb faoliyatidir. 5

Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funktsiyasi bo’lib, uning maqsadi moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo’yicha qabul qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga chiqiqshlar mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo’yicha tegishli choralarni o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. Boshqacharoq aytadigan bo’lsak, moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob’ektiv xos bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi ikki yo’nalishda qaraladi: 1. Barcha iqtisodiy sub’ektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining qat’iy tartibga solingan faoliyati; 2. Moliyaviy operatsiyalarning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro va mikrodarajada moliya hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. Barcha iqtisodiy sub’ektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsu tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Iqtisodiy jixatdan rivojlagan mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sircha va ikkinchi tomondan. Mustaqil bo’lgan sohaga bo’linadi: · Davlat moliyaviy nazorati · Nodavlat moliyaviy nazorati. Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari nazoratni amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha tubdan farq qiladi. Davlat moliyaviy nazonatining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslar tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv harajatlarini minimallashtirish bo’lsa, nodavlat moliyaviy nazoratning bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasiga ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. 6

1. Davlat byudjeti va davlatning byudjetdan tashqari fondlarining daromad va xarajat moddalarining o’z vaqtida ijro etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish; 2. Davlat mablag’larini sarflash va davlat mulkidan foydalanish maqsadliligini va samaradorliligini aniqlash; 3. Davlat byudjeti va davlatning byudjetdan tashqari fondlari belgilangan ko’rsatkichlaridan chetlanishlarni aniqlash va tahlil qlish; 4. Davlat mablag’larining O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va vakolatli banklardagi harakatining qonuniyligi va o’z vaqtidaligi ustidan nazorat qlish; 5. Soliq, bojxona va boshqa to’lovlarning davlat byudjetining daromadlar qismiga tushishini ta’minlash. 6. Vazirliklar va idoralarning davlat byudjeti va davlatning maqsadli jamg’armalari mablag’laridan foydalanishining samaradorligini baholash. 7. Buxgalteriya xisobi va xisobotining to’g’ri olib borilishi ustidan nazorat. 8. Byudjet va soliq intizomini yaxshilash. 9. Soliq va bojxona imtiyozlari, davlat dotatsiyalari, subventsiyalari va boshqa turdagi yordamlarining to’lovchilarning aloxida kategoriyalar yoki xudular bo’yicha berilishi to’g’risida noqonuniy qarorlar qabul qilinishini bartaraf qilish. 10. Byudjetlararo munosabatlar mexanizmi ustidan nazorat. 11. Byudjet va byudjetlararo munosabatlar sohasida mablag’lar suiste’mol qilinishini aniqlash va ushbu xolatlarni bartaraf etish. 12. Davlat byudjeti loyihasini ekspertiza qilish. 13. Davlat hokimiyati organlariga o’tkaziladigan nazorat natijalari haqida axborot berish. 14. Davlatning xalqaro moliyaviy majburiyatlarining bajarilishni tekshirish. 15. Davlat moliyaviy nazorati sohasida mutaxasisilarni tayyorlash, qayta o’qitish va malkasini oshirish. Jahon hamjamiyati ko’p yillik tajriba asosida moliyaviy nazoratni tashkil etishning asosiy printsiplarini ishlab chiqqanki, hozirgi paytda ularga rioya qilishga dunyoning har bir tsivilizatsiyalashgan davlati intiladi. Bu printsiplar 7

INTOSAIning Lima deklaratsiyasida o’z aksini topgan. Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: · mustaqillik; · ob’ektivlik; · kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik); · oshkoralik. Ana shu asosiy printsiplardan amaliy xarakter kasb etuvchi moliyaviy nazoratning quyidagi boshqa printsiplari kelib chiqishi mumkin: · natijalilik; · nazoratchilar tomonidan talab qilinadigan talablarning aniqligi va mantiqiyligi; · nazorat sub’ektlarining sotib oluvchanmasligi; · tekshirish va taftish aktlarida keltirilgan ma’lumotlarning asoslanganligi va isbotlanganligi; · preventivlik (moliyaviy buzilmalar ehtimolining ogohlantiriluvchanligi); · moliyaviy jinoyatlar bo’yicha shubhalanilayotgan shaxslarning aybsizlik (sudgacha) prezumptsiyasi; · turli nazorat organlari faoliyatlarining muvofiqlashtiruvchanligi; · va boshqalar. Moliyaviy nazoratni tashkil qilish tizimiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatuvchi qonunlar qabul qila turib, har bir davlat, odatda, yuqoridagi printsiplarga tayanadi (asoslanadi). Bir vaqtning o’zida, har bir davlatda nazorat harakatlarining o’z reglamenti (tartibi va ketma-ketligi) mavjud bo’lib, bu narsa pirovardida moliyaviy nazoratning natijalariga o’z ta’sirini, albatta, ko’rsatadi. Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funktsiyasi bo’lib, uning maqsadi moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo’yicha qabul qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga chiqishlar mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo’yicha tegishli choralarni o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. U nazoratning boshqa turlaridan farqli o’laroq, ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida mavjud bo’lgan holda, pul jamg’armalari harakatining butun jarayonida kuzatiladi. Shu sababli moliyaviy nazorat har qanday ishlab chiqarishda xo’jalik yuritish mexanizmining ob’ektiv ravishda zaruriy bo’lgan tarkibiy qismidir, deb tasdiqlash mumkin. 8

1-rasm. Moliyaviy faoliyat bo’yicha hisobot 1 Moliyaviy nazorat tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va shakllari to’g’risidagi masala iqtisodiy va yuridik adabiyotlarda hamon munozarali bo’lib qolmoqda. Moliyaviy nazoratning eng muvaffaqiyatli ta’rifi E. A. Voznesenskiy tomonidan taklif etilgan ta’rif bo’lsa kerak. Moliyaviy nazorat bilan moliyaviy faoliyatning o’zaro bog’liqligiga e’tibor berib, u moliyaviy nazorat chegaralarini kengaytirish kerakligini haqqoniy ravishda ko’rsatadi, u xo’jalik munosabatlarining muayyan majmuiga ham amal qilib, real borliqqa, haqiqatga muvofiq keladi. Bunday xulosa chiqarishga har qanday xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyatini taftish qilish va tekshirish hujjatlari xizmat qiladi. Bizning mamlakatimizda qonunchilikning rivojlanishi ham xususan aynan shundan dalolat beradi. Moliyaviy nazorat ikki asosiy vazifani bajaradi: · moliyaviy faoliyat jarayonida qonunchilikka rioya qilish va ta’minlash; · korxona, muassasa va tashkilotlardagi moliyaviy operatsiyalar qonun asosida olib borilishi bilan birga, undan samarali va maqsadga muvofiq ravishda foydalanishni ta’min etishdan iborat. Shunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda moliyaviy nazoratga quyidagicha ta’rif berish mumkin, moliyaviy nazorat - bu pul mablag’larini yig’ish, sarflash va 1 https://jdpu.uz/faoliyat/moliyaviy-xojalik/moliaviy-hisobot/ 9

undan foydalanish jarayonida olib boriladigan hamda qonuniylikni ta’minlashga qaratilgan davlat nazoratining bir turidir. Moliyaviy nazoratni olib borishda albatta qonunga rioya etish talab qilinadi. Buning mazmuni shundan iboratki, respublika hududida faoliyat ko’rsatuvchi barcha davlat organlari (mansabdor shaxslari), korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolar O’zbekiston Respublikasi qonunlariga og’ishmay amal qilishlari lozim. Moliyaviy nazorat quyidagi maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin: birinchidan, jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan davlat, mahalliy davlat hokimiyati organlari oldidagi moliyaviy majburiyatlarining bajarilishini tekshirish; ikkinchidan, davlat va mahalliy korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan ularning ixtiyorida yoki kundalik boshqaruvida bo’lgan pul mablag’laridan to’g’ri va maqsadga muvofiq foydalanilayotganligini tekshirish; uchinchidan, yuridik shaxslar tomonidan moliyaviy operatsiyalar, hisob-kitob, hisobot va pul mablag’larini saqlash va sarflashning qonunchilik bilan o’rnatilgan talablariga rioya etilishini tekshirish; to’rtinchidan, ishlab chiqarishning ichki zahiralarini aniqlash; beshinchidan, moliyaviy intizom buzilishi hollarini bartaraf etish va ogohlantirish. Bizning mamlakatimizda olib borilayotgan bozor qayta qurishlari tekshiruvlarni tashkil etish va amalga oshirish mazmunini tubdan o’zgartirishni talab qiladi va moliyaviy nazorat oldiga pritsipial jihatdan yangi vazifalarni qo’yadi. Bu vazifalar shu bilan belgilanadiki, «bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish bozorning tarmoqlangan infratuzilmasini tashkil etishni talab qiladi», ularsiz «bozor mexanizmlari to’liq darajada ishlay olmaydi». Bunday infratuzilmalar qatoriga bank-kredit va soliq tizimlari, qimmatli qog’ozlar va fond birjasi, sug’urta va auditorlik xizmatlari va h.k. kiradi. Ushbu sharoitlarda moliyaviy nazoratning eng muhim vazifalari moliyaviy munosabatlarning barcha sub’ektlari tomonidan bank, soliq, valyuta qonunchiligi, qimmatli qog’ozlar, sug’urta va auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonunlarga rioya etilishi samaradorligini oshirishdan iborat bo’lib qolmoqda. Moliyaviy nazoratning nihoyatda muhim vazifalaridan biri, shuningdek, to’lov aylanmasini 10

normallashtirish, noto’lovlar, debitorlik va kreditorlik qarzlari bo’yicha salbiy oqibatlarni tugatishdir. Moliyaviy nazorat vazifalarini amalga oshirish natijasida moliyaviy faoliyatda qonuniylik tamoyili tomonlaridan birini ifodalaydigan moliya intizomi mustahkamlanadi. Moliya intizomi deganda, davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar pul jamg’armalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish vaqtida belgilangan ko’rsatmalar va tartibga qat’iy rioya etilishi tushuniladi. Moliya intizomi talablari yuridik va jismoniy shaxslar hamda davlat organlari uchun amal qiladi. Shunday qilib, moliyaviy nazorat davlat manfaatlarini ta’minlaydi va aniq jismoniy shaxslar va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning huquq va manfaatlariga rioya etilishi (masalan, byudjetga to’lovlar bo’yicha imtiyozlar berish to’g’risidagi qonunlarga rioya etilishi, soliqlar to’g’ri olinishi va h.k.ni nazorat etish) ga yordam beradi. Moliyaviy nazorat yalpi ijtimoiy va milliy daromadni tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish kabi moliyaga xos bo’lgan sifatlarni nazorat etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, moliyaning nazorat funktsiyasi moliyaviy nazoratning asosiy qismi bo’lib, moliyaga bo’lgan ehtiyoj va moliya resurslari majudligi o’rtasida muvozanat bo’lishiga yordam beradi. Bunda moliyaviy nazoratning ishlashi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar nazorat faoliyati barcha jabhalarining, xususan, uning chegaralari, amalga oshirish usul va shakllarining aniq tartibga solinishi, nazorat organlari huquqiy maqomi, ularning huquq va majburiyatlarini belgilashdan iboratdir. Yuridik adabiyotlarda moliyaviy nazoratning boshqa ta’riflari ham berilgan bo’lib, ular moliyaviy nazorat huquqiy mohiyatining yuqorida qayd etilgan o’ziga xos xususiyatlarini ta’kidlab o’tadi. Lekin bu ta’riflar nihoyatda katta bo’lib, shu boisdan ularni tushunib olish qiyin, zeroki ular bir xil ma’noga egadir. Moliyaviy nazoratning maxsus o’quv adabiyotlarida berilgan yana bir ta’rifi ustida alohida to’xtalib o’tish kerak. Xususan, moliyaviy nazorat deganda, iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va xalq turmush darajasini oshirish maqsadida davlat va tashkilotlar pul mablag’larini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish 11

bo’yicha harakatlarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi ustidan o’rnatiladigan nazorat tushuniladi. Mazkur ta’rif o’zining qisqa, lo’ndaligi bilan boshqa ta’riflardan ajralib turadi, ammo shu bilan birga, u o’z mohiyati bilan unchalik to’g’ri emas. Bu qonuniylik va maqsadga muvofiqlikning o’zaro munosabati to’g’risidagi masalaga tegishlidir. Moliyaviy nazorat bir qancha elementlardan tarkib topgan bo’lib, ularning majmui murakkab bo’lgan maqsad tizimida ifodalanadi. Moliyaviy nazorat tizimini quyidagi elementlar yoki tuzilmaviy darajalarga ajratish to’g’ridir: davlat nazorati, auditorlik nazorati (uni mustaqil nazorat deb ham atashadi), ichki nazorat (ya’ni xo’jalik sub’ektlari, tashkilotlar va muassasalar darajasida amalga oshiriladigan nazorat). Davlat mustaqilligiga erishilgandan so’ng, O’zbekiston Respublikasida siyosiy hokimiyatning o’zgarganligi va respublikada Prezidentlik hokimiyatining o’rnatilishi - moliyaviy nazoratni olib boruvchi organlar tizimiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan olib boriladigan nazorat yoki mustaqil xo’jalik yurituvchi tashkilotlar tomonidan olib boriladigan nazorat, ya’ni auditorlik nazorati joriy etildi. 2. Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari Amaldagi qonunchilikda tekshiruvlarning belgilangan barcha turlari ta’rifi berilgan: - tekshiruv nazorat organlari tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarningularning faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar va boshqa qonunchilik hujjatlarini ijro etishlari ustidan bir marta o’tkaziladigan nazoratdir; - qisqa muddatli tekshiruv - nazorat organlari tomonidan bir ish kuni davomidao’tkazilib, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan tekshiruv; 12

- kompleks tekshiruv - bir bir vaqtda ikki yoki bir necha nazorat organlaritomonidan o’tkaziladigan tekshiruv; - rejadan tashqari tekshiruv - nazorat organlari tomonidan qonunchilikdanazarda tutilgan hollarda yillik (choraklik) rejaga kiritilmagan ravishda o’tkaziladigan tekshiruv (jumladan qisqa muddatli tekshiruv); - qarshi tekshiruv turli xo’jalik yurituvchi sub’ektlar yoki bir xo’jalikyurituvchi sub’ektning turli bo’linmalarida bo’lib, yagona operatsiya bilan bog’liq bo’lgan hujjatlarni o’zaro solishtirishdan iborat bo’lgan tekshiruvdir. Barcha turdagi tekshiruvlarni moliyaviy nazoratnig samarali usullari sifatida tan olib, ularning ahamiyatini kamsitmagan holda, shuni qayd etish zarurki, taftish alohida ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy nazoratning mazkur usuli o’zining maqsadi va ob’ektlari nuqtai nazaridan ham, moliya intizomini samarali ta’minlay olishi jihatidan ham eng muhim nazorat bo’lib hisoblanadi. Qonunchilikda taftishning huquqiy maqomi mustahkamlab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida»gi qonunga muvofiq taftish xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya va soliq masalalari bo’yicha qonunchilikka rioya etishlari, soliq organlari, davlat statistika organlari va banklarga taqdim etiladigan hisob yuritish va hisobotlari to’g’riligini nazorat etish maqsadida ularning buxgalteriya, moliyaviy va boshqa hujjatlarini tekshirishdan iboratdir. Taftishning asosiy vazifalari tekshiruv ob’ektiga qarab farqlanadi. Kengash faoliyatining maqsadi, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tekshirishni tartibga solish va muvofiqlashtirish, ularning ish-faoliyatiga nazorat organlari tomonidan asossiz ravishda aralashishga yo’l qo’ymaslikdan iborat. Quyidagilar Kengashning asosiy vazifalari qilib belgilangan: 1) nazorat organlarining xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ish-faoliyatini tekshirish masalalari bo’yicha faoliyatini muvofiqlashtirish; 2) xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ish-faoliyati bo’yicha o’tkaziladigan tekshiruvlarning umumiy sonini qisqartirish; 13

3) tekshiruvlar, shuningdek nazorat organlarining faoliyatini qaytarishga yo’l qo’yuvchi kompleks tekshiruvlarning muvofiqlashtiruvchi rejalarini ishlab chiqish; 4) tekshiruvlar o’tkazish bo’yicha muvofiqlashtiruvchi rejalarga rioya etilgan holda nazorat organlarining faoliyati ustidan nazorat o’rnatish va Kengash bilan kelishilmay turib, rejadan tashqari, qarshi tekshiruv va nazorat tartibida tekshiruvlar o’tkazilishiga yo’l qo’ymaslik; 5) tekshiruvlarni qisqartirish va takomillashtirish maqsadida ularni tashkil etish tizimini tartibga solish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish. Kengash hududiy komissiyalarining asosiy funktsiyalariga: · xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tekshirish bo’yicha hududiy muvofiqlashtiruvchi reja-grafiklar ishlab chiqish; · muvofiqlashtiruvchi reja-grafiklar bajarilishiga rioya etilishi ustidan monitoring o’rnatish kabi vazifalar kiradi. Kengash o’z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishi uchun hamda o’z maqomiga muvofiq ravishda quyidagi huquqlarga ega: - respublika barcha vazirliklari va idoralaridan yaqinlashib kelayotgan davruchun mo’ljallangan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tekshiruv rejalarini so’rash va olish; - tekshiruvlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qonunchilikda belgilangan tartibgarioya etilishini ta’minlash talab qilingan ko’rsatmalarni, Kengash Raisi imzosi qo’yilgan holda, nazorat organlariga jo’natish; - tekshiruvlarni muvofiqlashtirish to’g’risidagi qonunchilik-ni buzish yokiKengash qarorlarini buzishda aybdor bo’lgan nazorat organlari rahbarlari va mansabdor shaxslarga ma’muriy choralar belgilanganligi to’g’risidagi taqdimnomalarni, Kengash Raisi imzosi qo’yilgan holda, jo’natish; - nazorat organlarining rejadan tashqari tekshiruvlar o’tkazish to’g’risidagiqarorlarini, agar ularni o’tkazish uchun etarlicha asoslar bo’lmasa, bekor qilish. 14

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini taftish qilish vaqtida mablag’lar va moddiy boyliklar saqlanishi hamda to’g’ri sarflanishi, buxgalteriya hisobi va hisobotining to’g’riligi, moliya intizomiga rioya etilishi tekshiriladi. Aylanma kapitalni rejalashtirish va undan foydalanishni tashkil qilish uchun unga nisbatan bo’lgan ehtiyojni aniqlash me-todlari va rejalashtirish tizimini ishlab chiqmoq lozim. Moddiy resurslar va ular zaxiralarining harakatini boshqarish tizimini avtomatlashtirish xususida o’ylamoq, aylanma kapital va uni shakllantirish manbalari bilan to’g’ri manyovr qilish, material-larning sarflanishi va ularning saqlanishi ustidan nazoratni ta’minlash kerak. Rejadan tashqari tekshiruvlar (jumladan qisqa muddatli tekshiruvlar) nazorat organlari tomonidan O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida»gi qonuni 12-moddasiga muvofiq ravishda quyidagi hollarda o’tkaziladi: · O’zbekiston Respublikasi hukumati qarorlaridan kelib chiqqan holda tekshiruvlarni o’tkazish zarurati tug’ilganida. Bunda, agar hukumat qarorida tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi aniq belgilangan bo’lsa, Respublika Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengash yoki uning viloyat komissiyasidan rozilik olish talab qilinmaydi; · nazorat organiga xo’jalik yurituvchi sub’ektning qonunlarni yoki qonuchilikning boshqa hujjatlarini buzganligi faktlari to’g’risida qo’shimcha ma’lumotlar kelib tushgan holda. Korxona, tashkilot, muassasalar va fuqarolardan kelib tushgan, tartibbuzarlik faktlari aniq asoslangan va hujjatlar bilan tasdiqlangan holda ko’rsatilgan ma’lumotlar qo’shimcha ma’lumotlar bo’lib xizmat qilishi mumkin; · favqulodda hodisalar yuzaga kelishining oldini olishda; · sanitariya-epidemiologiya sharoitlari yomonlashganida hamda qo’shni davlatlardan yuqumli kasalliklar olib kelinishi va tarqalish ehtimoli yuzaga kelgan hollarda. Respublika Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengash va uning viloyatlardagi komissiyalari ishchi organlari taqdim etilgan buyurtmalarga asosan tegishli nazorat organlari bilan birgalikda mazkur tekshiruvlarning asoslanganligini 15

o’rganib chiqadi, muvofiq ravishda Kengash va uning viloyat komissiyalariga tegishli o’zgartirishlar kiritadi, ular esa, rejadan tashqari tekshiruvni o’tkazish yoki o’tkazmaslik to’g’risida qaror qabul qiladi. Rejadan tashqari tekshiruvni o’tkazish yoki o’tkazmaslik to’g’risidagi qaror, ariza kelib tushgan kundan boshlab ikki haftalik muddatdan kechiktirilmagan holda qabul qilinadi va qaror yoki xat shaklida rasmiylashtirilib, muvofiq holda Kengash raisi (yoki uning topshirig’i bo’yicha o’rinbosari) yoki viloyat komissiyasi raisi tomonidan imzolanadi hamda nazorat etuvchi organga jo’natiladi. Har bir nazorat turining asosiy vazifalari qonunan belgilab qo’yilishi mumkin bo’lsa ham birining ikkinchisiga o’zaro singishi muqarrar yuz beradi. Shu bois nazorat ning barcha turlari harakatini muvofiqlashtirish zarurati aniq-ravshan bo’lib koladi. Byudjetning daromad va harajat qismlarini tekshirish vazifasi faqat byudjet-moliya nazoratiga xos bo’lib, u moliyaviy nazoratning mohiyatini g’oyat yorqin aks ettiradi. Korxonalar, kompaniyalar moliya-xo’jalik (korxonalik yoki tijorat) faoliyati va moliyaviy hisobotlarining to’g’riligini tekshirish, yuqori rahbariyatning yo’l-yo’riqlarini tekshirish yoki mutanosiblikni audit qilish, mavzu bo’yicha tekshirish yoki operatsiya audita singari vazifa lar moliyaviy nazoratning barcha uch turining vazifasi hisoblanib, moliyaviy nazorat umumiy bo’limiga xosdir. Nodavlat moliyaviy nazoratini turkumlanishi Korxonal ar va tashkilotl a r n i n g mustaqil auditorlar tomonida n tasdiqlan gan moliyaviy hisobotlari, bozor iqtisodiyoti sohasidagi davlatga o’z moliyaviy siyosatini ruyobga chiqarishchda yordam beradigan zaruriy element hisoblanadi. Auditorlik firmalarining moliyaviy hisobotlar ishonchliligini tasdiqlashi maslahatchilik faoliyati nodavlat sektorida moliyaviy nazoratni chuqurlashtiradi va kengaytiradi. Chunonchi, korxonalar, tashkilotlarning mustaqil auditorlar tomonidan tasdiqlangan moliyaviy hisobotlari kre dit berish, investitsiyalar joylashtirish, fond birjalarida qimmatbaho qog’ozlar listingi va shu singari operatsiyalar uchun axborot manbai bo’lib xizmat qiladi. 16

Bunday qaraganda, auditorlik firmalarining maslahatchilik faoliyati moliyaviy nazorat vazifasiga kirmaydi. Lekin Moliya vazirligi, Soliq qo’mitasi kabi organlar ham o’z nazorat ob’ektlari va nodavlat soha korxonalari uchun maslahat xizmati ko’rsatadilar, birok bu ishlar bux galteriya hisobini to’g’ri yuritish, byudjet bilan o’z vaqtida va to’liq hisob-kitob qilinishi uchun bajarilayotgani tufayli ular ham shu organlarning vazifalariga aylanib qolmoqda. To’g’ri, ular bu xizmatlarni bepul ko’rsatsalar, auditorlik firmalari esa ana shunday xizmatlari uchun haq talab qiladi. Moliyaviy hisobotning to’g’riligini tekshi rish vazifasi istisnosiz pulli hisoblanib, ayni paytda moliyaviy nazorat turkumiga kiritiladi. Shunday qilib, e’tirof etish mumkinki, auditorlik firmalarining moliyaviy hisobotlar to’g’riligini tasdiqlash va maslahat berish borasidagi faoliyati asta-sekin mo liyaviy nazorat turkumiga kirib bormoqda, buning ustiga auditorlar bu xizmatlarni nodavlat sektori korxonalari, kompaniyalari ustidan ham davlat tomonidan, ham moliya viy axborotdan foydalanuvchilarning nazoratini kuchaytirish maqsadlarida ko’rsatadilar. Korxona, tashkilot moliya-xo’jalik (korxonalik, ti jorat) faoliyatining ayrim bo’limlari (qism, uchastkalari) holatini tekshirish mavzuli tekshirish deb ataladi. Masalan, moddiy boyliklar (asosiy vositalar yoki nomoddiy aktivlar) ning saqlanishi va ulardan foydalanishni tekshirish, moliyaviy natijalar aniqlanishining to’g’riligini tekshirish va boshqalar. Xorij amaliyotida mavzuli tekshirish «operatsiya audita» atamasi bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, boshqaruv tizimidagi sub’ektlarning maqomi va roli, sub’ektlarning o’zi, nazorat amallarini bajarish vaqti, manbalar, tekshirish bilan qamrab olish hajmi va to’laligi moliyaviy nazorat usulini tasniflash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob’yektiv xos bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Moliyaviy nazorat davlat moliyaviy siyosatini o’tkazilishini taʼminlovchi davlat nazoratining muxim bir turlaridan biridir. Bir t о m о nd а n, m о liy а viy n а z о r а t m о liy а ni b о shq а rishning y а kuniy b о sqichi his о bl а n а di, b о shq а t о m о nd а n es а , uni s а m а r а li b о shq а rishning 17

z а rur sh а rti b о ’lib xizm а t qil а di. H о zirgi kund а d а vl а t m о liy а viy n а z о r а ti s о h а sid а а m а lg а о shiril а y о tg а n isl о h о tl а r n а tij а sid а z а m о n а viy j а h о n а nd о z а l а rig а v а t а l а bl а rig а m о s kel а dig а n m о liy а tizimi h а md а b о z о r infr а tuzilm а si “Y а ngi О 'zbekist о n T а r а qqiy о t Str а tegiy а si” t а l а bl а rig а m о s r а vishd а sh а kll а ntirilm о qd а , d а vl а t m о liy а s о h а sini y а n а d а riv о jl а ntirishg а q а r а tilg а n q а t о r q о nunchilik t а sh а bbusl а ri v а ul а rd а n kelib chiquvchi muhim ch о r а -t а dbirl а r а m а lg а о shirilm о qd а . Prezidentimiz Sh. Mirziy о yev t а ʼkidl а g а nidek - “M а kr о iqtis о diy b а rq а r о rlikni y а n а d а must а hk а ml а sh v а iqtis о diy о ’sishning yuq о ri surʼ а tl а rini s а ql а b q о lish, juml а d а n, D а vl а t budjeti b а rch а d а r а j а d а mut а n о sib, milliy v а lyut а v а ichki b о z о rd а gi n а rx d а r а j а si b а rq а r о r b о ’lishini t а ʼminl а sh - eng muhim ustuv о r v а zif а mizdir” 1 О ’zbekist о n Respublik а si V а zirl а r M а hk а m а sining 2020-yil 24- а vgustd а “2020 - 2024-yill а rd а О ’zbekist о n Respublik а si d а vl а t m о liy а sini b о shq а rish tizimini t а k о mill а shtirish str а tegiy а sini t а sdiql а sh t о ’g’risid а ”gi 506-s о nli q а r о ri q а bul qilindi. M а zkur q а r о rd а “d а vl а t m о liy а viy resursl а rd а n f о yd а l а nish s а m а r а d о rligini v а n а tij а d о rligini о shirish m а qs а did а x а lq а r о st а nd а rtl а rg а m о s ichki n а z о r а t v а а udit xizm а tini, shuningdek, l о zim d а r а j а d а gi m о liy а viy n а z о r а tni а m а liy о tg а j о riy etish” m а s а l а l а ri jiddiy e’tib о r q а r а tish belgil а ng а nligi, yuq о rid а gi fikrl а rimizg а isb о t b о ’l а о l а di. Moliyaviy nazorat samaradorligi uni amalga oshirishning turlari, shakllari va usullari bilan ta’minlanadi. Moliyaviy nazorat turli mezonlar bo’yicha shartli ravishda tasniflanishi mumkin. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi sub’yektlarga ko’ra uning quyidagi turlari mavjud: - umumdavlat moliyaviy nazorati; - idoraviy moliyaviy nazorat; - xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat; - jamoatchilik moliyaviy nazorati; 18

- mustaqil moliyaviy nazorat. Umumdavlat moliyaviy nazorati qonun chiqaruvchi organlar, ijrochi organlar (Oliy majlis, Vazirlar Mahkamasi) tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, davlat tomonidan tashkil etilan maxsus vakolatli organlar (Hisob palatasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat bojxona qo’mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi daromad olish va davlat mablag’larini sarflashda davlat va jamiyat manfaatlarini ta’minlashdan iborat. Ushbu nazoratning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - pul mablag’lari va moddiy boyliklarni talon-taroj qilinishi va kamomadlarga yo’l qo’yilish holatlarini, xo’jasizlik va boshqa qonun buzilishlarini, moliyaviy intizom buzilishlarini aniqlash, - ularni kelib chiqish shart-sharoiti va sabablarini o’rganish, bartaraf etish bo’yicha takliflar ishlab chiqish; - aybdor shaxslar tomonidan etkazilgan zararni qoplash bo’yicha choralar ko’rish va h.k. Amaliyotda umumdavlat moliyaviy nazorati respublika va mahalliy darajada o’tkaziladi: - respublika darajasida – O’zbekiston Respublikasi respublika byudjetining, davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlarining va respublika byudjetidan moliyalashtiri-ladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan; - mahalliy darajada – Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilot-lari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan amalga oshiriladi. Idoraviy (mahkamaviy) moliyaviy nazorat vazirlik-larning nazorat organlari va mahalliy hokimiyat organla-rining bo’limlari tomonidan ularga bo’ysunuvchi 19

korxona, tashkilot va muassasalarning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini nazorat qilishga qaratilgan. Xo’jalik ichidagi (ichki) moliyaviy nazorat korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning moliyaviy xizmatlari, xususan buxgalteriya, moliya bo’limlari, ichki audit xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi. Moliyaviy nazo-rat ob’yekti bo’lib korxona va uning tarkibiy bo’linmalari (tsexlar, bo’limlar, bo’linmalar va filiallar) ning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati hisoblanadi. Jamoatchilik moliyaviy nazorati ixtiyoriylik va beg’arazlik asosida guruhlar, alohida shaxslar (mutaxassislar) va nodavlat tashkilotlari tomonidani amalga oshiriladi. Nazorat ob’yekti tekshiruvchilarning oldilariga qo’yilgan aniq maqsadlariga bog’liq ravishda belgilanadi. Mamlakatimizda jamoatchilik nazorati «Jamoatchilik nazorati to’g’risida»gi qonunga asosan amalga oshiriladi. Jamoatchilik moliyaviy nazora-tining ob’yekti bo’lib davlat moliyaviy organlari va ularning mansabdor shaxslarining o’zlariga qonunchilik bilan yuklatilgan majburiyatlarni ijro etishi bilan bog’liq moliyaviy faoliyati hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, shuningdek qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ro’yxatga olingan nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari jamoatchilik nazorati sub’yektlaridir. Mustaqil moliyaviy nazorat maxsus organlar: auditorlik firmalari va boshqa xizmatlar tomonidan o’tkaziladi. Auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi tekshirilayotgan sub’yektning moliyaviy hisobotining ishonchliligi buyicha xulosa berishhamda moliyaviy bozorga ishonchli axbarot berishni ta’minlashan iborat. M о liy а viy n а z о r а tning а h а miy а ti shund а n ib о r а tki, uning y о rd а mid а birinchid а n, d а vl а t v а j а m оа t t а shkil о tl а ri, k о rx о n а l а r, mu а ss а s а l а r, t а shkil о tl а r, fuq а r о l а r t о m о nid а n о ’z m о liy а viy f ао liy а tl а rid а huquqiy t а rtibg а ri о y а etilishini kuz а tib b о rish; ikkinchid а n, а m а lg а о shiril а y о tg а n m о liy а viy h а r а k а tl а rning iqtis о diy а s о sl а ng а nligi v а s а m а r а d о rligini, bu h а r а k а tl а rning d а vl а t о ldid а turg а n v а zif а l а rg а muv о fiq kelishini tekshirish о rq а li а m а lg а о shiril а di. Shund а y qilib, m о liy а viy n а z о r а t m о liy а viy f ао liy а tni а m а lg а о shirish p а ytid а q о nunchilikk а 20

ri о y а etish, h а r а k а tl а rni m а qs а dg а muv о fiqligini t а ʼminl а shning muhim v о sit а si b о ’lib xizm а t qil а di. 3-r а sm. M о liy а viy n а z о r а t о byektl а ri Bu n а z о r а t d а vl а t m о liy а viy resursl а rini sh а kll а ntirish, ul а rning t о ’liq v а о ’z v а qtid а tushib turishi v а ul а rd а n m а qs а dli f о yd а l а nish bil а n b о g’liq b о ’lg а n pul resursl а ri h а r а k а tining b а rch а k а n а ll а rig а tegishli his о bl а n а di. Bu n а rs а , eng а vv а l о , b а rch а d а r а j а l а rd а gi budjetl а r v а n о budjet f о ndl а rni ishl а b chiqish, muh о k а m а qilish, t а sdiql а sh v а ijr о etish, k о rx о n а v а t а shkil о tl а r, b а nkl а r v а m о liy а viy k о rp о r а tsiy а l а rning m о liy а viy f ао liy а ti ustid а n n а z о r а tni а ngl а t а di. D а vl а t m о liy а viy n а z о r а t о byektl а rig а respublik а v а m а h а lliy budjetl а r, budjet m а bl а g’l а rini t а qsiml о vchil а r, d а vl а t m а qs а dli j а mg’ а rm а l а ri, budjet t а shkil о tl а rining budjetd а n t а shq а ri j а mg’ а rm а l а ri kir а di. Moliaviy nazoratning kerakli va samarali turi yuqoridagi obyektlarida qo’llaniladi. Shu oʻrinda, Davlat moliyaviy nazorati tashkilotlari tomonidan 2017–2021- yillarda olib borilgan nazorat ishlarining tahliliga e’tibor qaratamiz 3. Moliyaviy nazoratni samarali tashkil etish orqali byudjet mablag’laridan samarali foydalanish Korxonalarning iqtisodiy faoliyat yuritishlarida moliyaviy va buxgalteriya hisob- kitoblarini to’g’ri amalga oshirishlarida auditorlik firmalari ham muhim rol o’ynaydi. Auditorlik firmalari bozor infratuzilmasining eng muhim elementlaridan 21

biri bo’lib, mulkdorlar va davlatning mulkiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida mustaqil moliyaviy nazoratni amalga oshiradi. O’zbekistonda audit O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni asosida amalga oshiriladi. Audit – xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni mustaqil ekspertiza va moliyaviy hisobotini tahlil etuvchi tashkilotdir. Buni shunga vakil qilingan shaxslar – auditorlar (auditorlik firmalari) bajaradi. Auditning asosiy maqsadi – moliyaviy va xo’jalik operatsiyalarining to’g’riligini va ularning O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga va boshqa me’yoriy hujjatlariga nechog’lik mosligini aniqlashdan, bularning to’la-tukisligi, aniq- ravshanligi, buxgalteriya hisobi yoki boshqa moliyaviy hisob yuritishga qo’llanilayotgan talablarga nechog’lik monandligini aniqlashdan iboratdir. Audit tarkibiga yana konsalting, ya’ni mijoz bilan shartnoma tuzib, xizmatlar ko’rsatish ham kiradi. Auditorlik faoliyati xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning fao-liyati ustidan mahsus vakolat olgan davlat idoralarining nazorati o’rnini bosmaydi. Auditning asosiy «harakatlanuvchi shaxsi» auditor va audi-torlik firmasidir. Auditor belgilangan tartibda auditorlik fao-liyati bilan shug’ullanish huquqini olgan hamda auditorlik kasbi ro’yxatiga kiritilgan mutaxassisdir. Auditorlik firmasi – yuridik va jismoniy shaxs tomonidan tuzilib, belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tgach, ustaviga ko’ra auditorlik xizmati ko’rsatish bilan shug’ullanadigan tashkilot. Auditorlik firmalari kichik korxonalar, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va boshqa korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllarida ochilishi mumkin, ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari bundan mustasno. Quyidagilarga auditorlik tekshiruvini o’tkazish taqiqlanadi: - tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbarlari va boshqa mansabdrshaxslari bilan yaqin karindosh bo’lgan shaxsga; - tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektda shaxsiy-mulkiy manfaatlaribo’lgan shaxsga; 22

- xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbarlariga, muassasalariga yoki mulkdorlariga; - tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt yoki uning filial-lari xodimiga; - davlat xokimiyati va boshqaruvi idoralarining mansabdor shaxslariga; - kreditorlar, investorlar va boshqa manfaatdor shaxslarga. Auditorlar va auditorlik firmalari davlat ro’yxatidan o’tib, litsenziya olganlaridan keyin faoliyat boshlaydi. Auditorlar va auditorlik firmalari qonunda belgilab qo’yilgan tartibda O’zbekiston Respublikasining Adliya Vazirligida Davlat ro’yxatidan o’tadi. Auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi uchun litsenziya davlat ro’yxatidan o’tgandan keyin beriladi. Ularni berish tartibi-ni O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi belgilaydi. Auditorlar (auditorlik firmasi) quyidagi huquqlarga ega: - xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisobotini audit qilish va tuzilgan shartnomagabinoan konsalting xizmati ko’rsatish; - O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risi-da»gi qonuni vaboshqa me’yoriy hujjatlar talablariga binoan tekshiruvning shakl va usullarini mustaqil belgilash; - tekshirilayotgan ob’ektda ham, uchinchi shaxslar qo’lida ham bo’lgan, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mulkiy holati va faoliyatiga daxldor hujjatlar bilan tanishish imko-niyatiga ega bo’lish; - o’tkazilayotgan tekshirish yoki ko’rsatilayotgan auditorlik xizmati munosabatibilan tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarlaridan va boshqa xodimlaridan, shuningdek uchinchi shaxslardan og’zaki yoki yozma tarzda zarur izohlar olish; - litsenziyadan mahrum etish haqida qaror qabul qilinganida sudga ariza bilanmurojaat qilish va hokazo. Auditor (auditorlar firmasi) ning burchlari: - auditor tekshiruvini sifatli, mukammal o’tkazish, tekshiruvlar o’tkazish bilanaloqador boshqa auditorlik xizmati ko’rsatish; 23

- tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga tekshiruv vaqtidaaniqlangan qonunchilikning buzilish hollari va buxgalteriya hisoboti yuritish hamda moliyaviy hisobotni tuzishga qo’yilgan talablarning buzilish dalillari haqida ma’lumot berish; - o’z vazifalarini bajarish chog’ida ma’lumotlarni sir saqlash. Mijozga zararetkazadigan ma’lumotlar faqat sudning talabi bilan oshkor qilinishi mumkin; - uzrli sabablar bo’lmasa, o’z faoliyatini to’xtatmaslik, uni oxiriga etkazish vaxulosa chiqarish; - mabodo ishi va xulosalarida holis va ob’ektiv bo’lishning imkoni bo’lmayqolsa, o’z faoliyatini to’xtatish. Auditorni mijoz bilan shartnoma tuzgan auditorlik firmasi xo’jalik yurituvchi sub’ekt mulkdorlari bilan kelishilgan holda tayinlaydi. Xo’jalik yuirtuvchi sub’ekt mulkdorlari qarori bilan yoki audi-torni tayinlagan yuridik shaxsning qaroriga ko’ra auditor chaqirib olinishi mumkin, auditor bu haqda barvaqt yozma tarzda, uning xizmatidan voz kechish sabablarini ko’rsatib xabardor qilinadi. Tekshiruv vaqtida yoki buyurtmaga ko’ra, boshqa ishlar qilinayotganida xizmatdan voz kechilsa, xo’jalik yurituvchi mulkdor auditor xizmatiga haq to’lashi shart. Surishtiruv organi, proquror, tergovchi va sud topshirig’i bilan auditorlik tekshiruvi o’tkazilsa, xarajatlar tekshirilayotgan xo’jalik sub’ekti zimmasiga tushadi, uning qo’lida etarli mablag’ bo’lmasa, tekshiruvni tayinlagan organ zimmasiga tushadi. Xo’jalik yuritish sub’ektining rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari auditorning talabi bilan quyidagilarni bajarishi shart: - moliyaviy-xo’jalik faoliyatiga daxldor hujjatlarni berishi; - og’zaki yoki yozma tarzda izohlar berishi; - tekshirilayotgan ob’ektning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini sifatli ekspertizaqilish uchun boshqa zarur shart-sharoitlarni yaratishi. 24

«Auditorlik faoliyati haqida»gi qonun va boshqa qonun hujjatlarining qoidalarini auditorlik tekshiruvi vaqtida buzganlik uchun auditor va auditorlik firmasi javobgar hisoblanadi va quyidagi javobgarlikka tortiladi: - O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mulkiy va ma’muriyjavobgarlikka; - litsenziya huquqini to’xtatib qo’yish yoki auditorlik faoliyati bilanshug’ullanish huquqini beradigan litsenziyadan mahrum etishgacha (litsenziya bergan organ qaroriga muvofiq) bo’lgan intizomiy jazolar beriladi. Bozor munosabatlari sharoitlarida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt va jamiyat, nafaqat yo’l qo’yilgan kamchilik va tartibbuzarliklarni qayd etish, balki ularni o’z vaqtida to’g’rilashga ulgurishdan manfaatdordir. Bu funktsiyani joriy nazorat qisqa vaqt oralig’ida ishlab chiqarish, xo’jalik va moliya operatsiyalarini amalga oshirish jarayonida bajaradi. Birlamchi hujjatlar ma’lumotlari, operativ va buxgalteriya hisobi, inventarizatsiya va kuzatuvga asoslangan holda, joriy nazorat zarur bo’lgan hollarda tez o’zgaruvchan xo’jalik vaziyatlarini tartibga solish, yo’qotishlar va zararlarning oldini olishga imkon beradi. Nazoratdan eng ko’p samara uning barcha shakllarining o’zaro harakatida erishilishi mumkin. Ayniqsa, bu byudjet mablag’larini o’g’irlashga qarshi kurashda zarur bo’lib, u sodir bo’layotgan o’g’irliklarning oldini olish, bunday holatlarni va ularning sabablarini aniqlash, kelgusida ularga yo’l qo’yilmasligi uchun o’zaro bog’liq bo’lgan chora-tadbirlar tizimini o’z ichiga qamrab olishi kerak. Moliyaviy nazoratning nodavlat turlarini ichki firmaviy (korporativ) nazorat, tijorat banklar tomonidan Ichki firmaviy moliyaviy nazorat korxona, muassasa, firma, korporatsiyalar o’zining iqtisodiy xizmatlari, ya’ni buxgalteriya, moliya bo’limi, moliyaviy menejment xizmatlari va boshqalar tomonidan o’z korxonasi, filiallari va shu’ba tuzilmalarining moliyaviy faoliyati ustidan nazorat amalga oshiriladi. Ichki nazorat xizmatlari doimiy ravishda pul mablag’larini (shaxsiy, qarziy, jalb etilgan) ishlatilishining samaradorligi va maqsadga muvofiqligi kuzatadi, rejalashtirgan moliyaviy natijalar bilan haqiqiy moliyaviy natijalar qiyoslab, tahlil qiladi, 25

investitsion loyihalarning natijalariga moliyaviy baho beradi, korxonaning moliyaviy holatini nazorat qiladi Tijorat banklari hisob-kassa operatsiyalarini yuritish va valyuta qonunchiligiga rioya etish borasida o’rnatilgan tartibning mijozlar tomonidan amal qilinishini, bank-dan potentsial zayom oluvchilarning moliyaviy holati va kredit olishga layoqatliligini, ssuda berilgan taqdirda bank o’rnatilgan muddatlarda tegishli foizlar bilan birgalikda ssudaning qaytarilish ehtimolini baholash maqsadida berilgan ssudaning ishlatilishini, mijozning to’lov qobiliyati va likvidligini nazorat qiladi Bundan tashqari moliyaviy nazoratni majburiy va ixtiyoriy nazoratlarga bo’lish mumkin. Majburiy nazorat quyidagi hollarda olib boriladi: a) qonunchilikda ko’rsatilgan hollarda, masalan, byudjet ijrosi ustidan vakillik organlarining olib boradigan nazorati; b) vakolatli davlat organlarining qaroriga binoan, masalan, huquqni muhofaza qiluvchi organlarining qaroriga binoan olib boriladigan nazorat. Ixtiyoriy nazorat xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mustaqil qabul qilgan qarorlari asosida amalga oshiriladi. Ichki xo’jalik nazorati tashkilotlarning o’zida tashkil etilgan bo’limlar (xizmatlar) tomonidan olib boriladi. Davlat va mahalliy ichki xo’jalik nazorati, masalan, buxgalteriya bo’limlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin. 26

Xulosa Moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob’ektiv xos bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi ikki yo’nalishda qaraladi: 1. Barcha iqtisodiy sub’ektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining qat’iy tartibga solingan faoliyati; 2. Moliyaviy operatsiyalarning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro va mikrodarajada moliya hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. Iqtisodiy jixatdan rivojlagan mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sircha va ikkinchi tomondan. Mustaqil bo’lgan sohaga bo’linadi: · Davlat moliyaviy nazorati · Nodavlat moliyaviy nazorati. Moliyaviy nazorat ikki asosiy vazifani bajaradi: · moliyaviy faoliyat jarayonida qonunchilikka rioya qilish va ta’minlash; · korxona, muassasa va tashkilotlardagi moliyaviy operatsiyalar qonun asosida olib borilishi bilan birga, undan samarali va maqsadga muvofiq ravishda foydalanishni ta’min etishdan iborat. Korxonalar moliyaviy nazoratida korxonalar moliyaviy faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar kapitalning asosiy sifat ko’rsatkichlarini o’zgartirishga qodir bo’lgan omillar hisoblanadi. Ularning korxonalar moliyaviy nazoratiga ta’sir etish mexanizmini chuqur o’rganish va salbiy ta’siriga barham berish choralarini ishlab chiqish va ularni tahlilini ko’rib chiqish asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 27

Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati . 1. O ’ zbekiston Respublikasining “ Buxgalteriya hisobi to ’ g ’ risida ” gi qonuni . T., 2016.13 aprel. 2. O’zbekiston Respublikasi Qonuni. “Auditorlik faoliyati to’g’risida” O’RQ-677 25.02.2021 40-moddasi. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi PQ-3946- sonli “O’zbekiston respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi qarori. 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ – 4611 sonli qarori. 24.02.2020 “ Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida ”. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-4947 07.02.2017 “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”. 3. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2013. 612 b. 4. Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya, 2015y. – 430 b. 5. Hamdamov B.Q. Audit iqtisodi. -T.: TMI, 2015. 6. Tuychiyev A.J., Fayziyev Sh.Sh., Qo’shmatov O.Q. Audit.T.: Iqtisod- Moliya, 2018.139 b. 7. Meliyev I.I., Qo’shmatov O.Q., Sherimbetov I.X., Avazov I.R. “Audit”, O`quv qo’llanma. T. IQTISOD-MOLIYA, 2015. -212 b. 8. Tuychiyev A.J., Meliyev I., Avazov I., Moliyaviy hisobot auditi.T.: Iqtisod- Moliya, 2017.160 b. 9. 28

O'xshashlar

Moliyaviy nazoratni tashkil qilishning turlari, shakl va usullari

Moliya organlari tomonidan moliyaviy nazoratni amalga oshirilishi

Auditorlik nazoratining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati

Birja savdosini amalga oshirish

Moliyaviy xisobotning mazmuni va shakllari.