Moliyaviy nazoratni tashkil qilishning turlari, shakl va usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaviy nazoratni tashkil qilishning turlari, shakl va usullari

Yuklangan vaqt:

08.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.751953125 KB

Ko'chirib olish

Moliyaviy nazoratni tashkil qilishning turlari, shakl va usullari Reja: 1. Moliyaviy nazoratni amal qilish sohalari va turlari. 2. Moliyaviy nazoratning shakllari. 3. Moliyaviy nazoratning usullari. 1

Kalit so’zlar : davlat va nodavlat moliyaviy nazorati, umudavlat nazorati, mahkamaviy nazorat, xo’jalik ichidagi nazorat, mustaqil moliyaviy nazorat, jamoatchilik moliyaviy nazorati, dastlabki nazorat, joriy nazorat, so’nggi nazorat, majburiy va tashabbus tarzidagi moliyaviy nazorat, tekshirish, taftish, moliyaviy tahlil, boshqaruv nazorati. 1. Moliyaviy nazoratni amal qilish sohalari va turlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham, iqtisodityotni erkinlashtirish va modernizasiyalash sharoitida ham moliyaviy nazoratga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida moliyaning o’zi kabi moliyaviy nazoratning maqsad va vazifalari, turlari va shakllari tubdan o’zgardi. Endi u faqatgina jazolash maqsadida emas, balki davlatning o’z vazifalarini bajarish uchun zarur bo’lgan mablag’larning to’liq to’planishi va byudjet mablag’laridan maqsadga muvofiq samarali xarajat qilinishini nazorat qilish maqsadida maslahat va ko’rsatmalar berish kabi vazifalarni bajarmoqda. Bugungi kunda moliyaviy nazorat tizimi o’z tarkibida nazorat qiluvchilar va nazorat qilinuvchilar bilan birga nazoratning turlari, shakllari va usullarini ham jamlaydi. Moliyaviy nazorat amal qilish sohasiga ko’ra davlat va nodavlat moliyaviy nazoratidan iborat 1 . Davlat moliyaviy nazorati bu davlatning asosiy qonunlariga tayanadigan va hokimiyat hamda boshqaruv konkret organlari iqtisodiy-huquqiy harakatining kompleksli va maqsadga yo’naltirilgan tizimidir. Moliyaviy nazoratni tashkil etishda mamlakatning Konstitusiyasi hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Uning huquqiy reglamenti davlatning tipiga, uning sosial-siyosiy yo’naltirilganligiga, iqtisodiy tarqqiyot darajasiga, mulkchilik shakllarining nisbatiga bog’liq. Davlat moliyaviy nazorati YaIM taqsimlanishining qiymat proporsiyalarini kuzatishga qaratilgan. 1 Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2011-y. -711 b. 2

Bu nazorat davlat moliyaviy resurslarini shakllantirish, ularning to’liq va o’z vaqtida tushib turishi va ulardan maqsadli foydalanish bilan bog’liq bo’lgan pul resurslari harakatining barcha kanallariga (tarqatiladi) tegishli hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari (ko’rinishlari, turlari) nazoratni amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha bir-biridan tubdan farq ham qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslarni tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini minimallashtirish bo’lsa, bunga qarama-qarshi ravishda nodavlat moliyaviy nazoratning (ayniqsa, firma ichidagi moliyaviy nazoratning) bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. Bir vaqtning o’zida moliyaviy nazoratning har ikki sohasi amaldagi qonunlarning huquqiy ramkasi bilan cheklab qo’yilgan. 1-rasm. Moliyaviy nazoratning sohalari 3 Moliyaviy nazoratning so h alari Davlat moliyaviy nazorati Nodavlat moliyaviy nazorati Bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslarni tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini minimallashtirishdan iborat Bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat Bir vaqtning o’zida moliyaviy nazoratning har ikki sohasi amaldagi qonunlarning huquqiy ramk asi bilan cheklab qo’yilgan

Davlat moliyaviy nazorati davlatning moliyaviy siyosatini amalga oshirishga va moliyaviy barqarorlik uchun sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Bu narsa, eng avvalo, barcha darajalardagi byudjetlar va nobyudjet fondlarni ishlab chiqish, muhokama qilish, tasdiqlash va ijro etish, korxona va tashkilotlar, banklar va moliyaviy korporasiyalarning moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni anglatadi. Agar umummilliy iqtisodiy manfaatlar bilan belgilangan (aniqlangan) bo’lsa, davlat moliyaviy nazoratchilari ham davlat sektorida va ham xususiy hamda korporativ biznes sektorida taftish va tekshirishlarni amalga oshirish huquqiga egadir. Biroq iqtisodiyotning nodavlat sektorida davlat tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat faqat soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni ham qo’shib olgan holda davlat oldidagi pul majburiyatlarining bajarilishi sohalarini, ularga ajratilgan byudjet subsidiyalari va kreditlarini sarflashda maqsadga muvofiqlilik va qonuniylikning rioya qilinishi va shuningdek, hukumat tomonidan o’rnatilgan (belgilangan) pul hisob-kitoblarini tashkil qilish, buxgalteriya hisobi va hisobotni yuritish qoidalariga rioya etilishini qamrab oladi. Umumdavlat hamda idoraviy moliyaviy nazoratlar birgalikda davlat moliyaviy nazoratini tashkil etib, davlat hokimiyati organlari va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari tomonidan olib boriladi. Bunda davlat moliyaviy resurslarining shakllanishi, taqsimlanishi, maqsadga muvofiq va samarali ishlatilishi ustidan, shuningdek davlat va mahalliy mulkdan qonuniy foydalanish ustidan moliyaviy qonunchilik asosida tartibga solinadigan faoliyat tushuniladi. Bu faoliyatning asosiy maqsadi nazorat obyektlari faoliyatidagi kamchiliklarni aniqlash va mansabdor shaxslarni jazolashgina emas, balki og’gohlantirish va yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan qonunbuzarliklarni oldini olishdan iborat. Davlat moliyaviy nazorati budjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo’l qo’ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. 4

Byudjetning tegishli darajasiga bog’liq holda, davlat moliyaviy nazorati respublika darajasida va mahalliy darajada amalga oshiriladi 2 . Respublika darajasida — O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining, davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining va O’zbekiston Respublikasi respublika budjetidan moliyalashtiriladigan budjet tashkilotlari budjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan; Mahalliy darajada — Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarining, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlaridan moliyalashtiriladigan budjet tashkilotlari budjetdan tashqari jamg’armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorat organlari davlat moliyaviy nazoratini davlat moliyaviy nazorat organlari yoki vakolatli organ tomonidan tasdiqlanadigan nazorat qilish yillik rejalariga muvofiq amalga oshiradi. Ayrim hollarda rejadan tashqari davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishga: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining; davlat moliyaviy nazorat organiga budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilganligi faktlari to’g’risida ma’lumotlar kelib tushgan hollarda davlat moliyaviy nazorat organlari rahbarlarining qarorlari asosida yo’l qo’yiladi. Davlat moliyaviy nazorati quyidagi organlar tomonidan amalga oshiriladi:  O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi,  O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi vakolatli organlar;  Davlat soliq xizmati va bojxona organlari;  Qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatli davlat nazorat organlari. O’zbekiston Respublikasi Hisob Palatasi O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti loyihalari parametrlarini shakllantirish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy 2 O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi//O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2013-yil., 52-I-son. 5

rivojlanishning ustuvor jihatlariga mosligini tizimli tahlil qiladi, qabul qilinayotgan davlat va hududiy dasturlarni moliyalashtirish manbalari auditini ta’minlaydi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi vakolatli organlar esa budjet tizimidagi budjet mablag’laridan maqsadli hamda oqilona foydalanish ustidan davlat moliyaviy nazoratini, pensiyalar hamda boshqa tegishli to’lovlarni tayinlash va o’z vaqtida to’lash bo’yicha o’rnatilgan qoidalarning qo’llanilishini nazoratini qilish; sug’urta munosabatlarini nazoratini, auditorlik faoliyatini tartibga solish va boshqa nazorat faoliyatlarini amalga oshiradi. Davlat soliq xizmati va bojxona organlari o’z navbatida Davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining daromadlari qismi bo’yicha berilgan vakolatlari doirasida nazoratni amalga oshiridilar. Davlat moliyaviy nazorati nafaqat budjet nazorati, balki davlat organlari tomonidan o’tkaziladigan barcha nazoratlarni o’z ichiga oladi. Jumladan, xo’jalik yurituvchi subyektlarni davlat tomonidan nazorat qilinishini ham. Bunday nazorat O’zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrdagi “Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida”gi N 717-I Qonuniga asosan olib boriladi. Ushbu Qonun xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soladi. Mazkur qonunning 4-moddasida keltirilishicha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi: • tekshirish, shu jumladan taftish, nazorat tartibida tekshirish;  statistika axborotlarini va boshqa axborotlarni tahlil qilish;  idora qaramog’idagi organlarni tekshirishdan o’tkazish. 6

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini statistika axborotlarini va boshqa axborotlarni tahlil qilish orqali davlat tomonidan nazorat qilish, shuningdek idora qaramog’idagi organlarni tekshirishdan o’tkazish qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish quyidagi prinsiplarga asoslanadi 3 : • nazorat qiluvchi organlar faoliyatida qonuniylik, xolislik va oshkoralik; • yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish; • xo’jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatiga aralashmaslik. Nazorat tartibida tekshirish nazorat qiluvchi organlar tomonidan maxsus vakolatli organ yoki uning hududiy bo’linmalari bilan kelishilgan tartibda va muddatlarda amalga oshiriladi. O’z navbatida nodavlat moliyaviy nazorati xo’jalik ichidagi, jamoatchilik va mustaqil nazoratga bo’linadi 4 . Xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning iqtisodiy va moliyaviy xizmatlari tomonidan o’tkaziladi. Bu erda moliyaviy nazoratning obyekti sifatida korxona, tashkilot va muassasalarning xo’jalik va moliyaviy faoliyati maydonga chiqadi. Xo’jalik ichki moliyaviy nazorati xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliyaiqtisodiy xizmatlari tomonidan subyektning moliyaviy faolitini: pul mablag’larining harakatini buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritishi faoliyatini korxonaning davlat, moliya-bank muassalari xamkorari va o’z hodimlari oldidagi moliyaviy majburiyatlarni bajarish holatlari korxonalarning likvididlik darajasini, moliyaviy barqarorligini nazorat qilishdir. Xo’jalik ichki moliyaviy nazoratini amalga oshirishda ichki auditning ahamiyati katta. 3 Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida”gi N 717- I Qonuni 5-moddasi 4 Vahobov A. V., Malikov T.S., Moliya: umumnazariy masalalar, o’quv qo’llanma. Toshkent Moliya instituti. Toshkent, 2008. 322 bet. 7

Ichki audit – bu firma ichidagi auditorlik xizmati bo’lib, bosh firma markazida faoliyat ko’rsatish bilan bir qatorda filiallar va bo’linmalar tarkibida ham faoliyat qilishi ichki auditni faoliyat qilishi mumkin. Ichki auditni faoliyati korxonalarda moliya-xo’jalik faoliyatini takomillashtirish, to’g’ri va oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilishga ko’maklashish hamon minimal mavjud resurslardan foydalangan holda maksimal foydalilik va rentabegillikni ta’minlashga qaratilgan. Ichki xo’jalik nazorati xo’jalik yurituvchi subyektlarning turli resurslari va potensialini saqlab qolish va ulardan samarali foydalanishda, ularning moliyaviy faoliyatida qonunchilik va intizomga rioya etilishini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Biroq davlat manfaatlarini himoyalash nuqtai nazaridan byudjet tashkilotlarida ichki moliyaviy nazoratni tegishli tarzda tashkil etish bundan kam bo’lmagan, muayyan ma’noda esa, bundan ham ko’proq ahamiyatga egadir, chunki bu davlat byudjetidan ajratiladigan mablag’larni xarajat qilishda qonunchilik va intizomga rioya etilishini ta’minlash bilan bog’liqdir. Shu sababli moliyaviy nazorat umumiy tizimida faqat xo’jalik ichki nazoratini uning bir qismi sifatida ajratish o’zini to’liq oqlamaydi. Ichki moliyaviy nazorat tizimi to’g’risida gapirish to’g’riroq bo’lur edi, chunki bu nazorat xo’jalik yurituvchi subyektlar, umuman byudjet tashkilotlari va muassasalari va ularning ayrim tuzilmaviy bo’linmalari moliyaviy faoliyati ustidan xo’jalik yurituvchi ssubyektlar, byudjet tashkilotlari va muassasalarining o’z maxsus xizmatlari (buxgalteriya, moliya bo’limlari) tomonidan moliyaviy munosabatlarda qonunchilik va intizomga rioya etilishi masalalari bo’yicha o’tkaziladigan tekshiruvdan iborat. Jamoatchilik moliyaviy nazoratini nodavlat tashkilotlari, jamoatchilik asosida tashkil topgan turli jamoat tashkilotlari hamda alohida shaxslardan tashkil topgan guruhlar amalga oshiradilar. Nazoratning obyekti uning oldiga qo’yilgan vazifalarga muvofiq ravishda aniqlanadi. Jamoatchilik moliyaviy nazoratining ob’ekti bo’lib davlat moliyaviy organlari va ularning mansabdor shaxslarining o’zlariga qonunchilik bilan yuklatilgan majburiyatlarni ijro etishi bilan bog’liq faoliyatidir. Davlat organi mansabdor shaxsining shaxsiy hayoti, ishchi yozuvlari, shuningdek davlat siri yoki qonun bilan 8

qo’riqlanadigan boshqa sirdan iborat axborot, shuningdek, surishtiruv, dastlabki tergov organlari va sud ish yurituvidagi muayyan ishlar va materiallar jamoatchilik nazoratining ob’ekti hisoblanmaydi. Jamoatchilik moliyaviy nazoratining predmeti esa fuqarolarning moliya sohasidagi huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilishi, fuqarolarning o’z huquq va erkinliklarini amalga oshirishiga to’siqlar yaratilishi, insonga qonunga xilof ravishda biron-bir majburiyat yuklatilishi yoki u qonunga xilof ravishda javobgarlikka tortilishiga olib kelgan davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan qonun hujjatlarining buzilishi, shuningdek ularning o’z xizmat vazifalarini bajarishda byurokratik va sovuqqon munosabatda bo’lishi holatlaridir. Jamoatchilik moliyaviy nazoratining sub’ektlari sifatida fuqarolik jamiyati institutlari (nodavlat notijorat tashkilotlari, xalqaro hamda chet el nodavlat notijorat tashkilotlarining vakolatxonalari va filiallari bundan mustasno, fuqarolarning o’zinio’zi boshqarish organlari), O’zbekiston Respublikasida belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tgan va faoliyat yuritayotgan ommaviy axborot vositalari e’tirof etilmoqda. Jamoatchilik nazorati sub’ektlari o’z vakolatlarini amalga oshirishda fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga rioya etishlari shart. 2. Moliyaviy nazoratning shakllari Moliyaviy nazoratning shakllari quyidagi mezonlar bo’yicha tavsiflanadi 5 : • amalga oshirilish reglamenti bo’yicha; • o’tkazilish vaqti bo’yicha; • nazoratning subyektlari bo’yicha; • nazoratning obyektlari bo’yicha. 5 Vahobov A. V., Malikov T.S., Moliya: umumnazariy masalalar, o’quv qo’llanma.Toshkent Moliya instituti. Toshkent, 2008. 322 bet 9

2-rasm. Amalga oshirilish reglamenti bo’yicha moliyaviy nazoratning shakllari Yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy faoliyati ustidan majburiy (tashqi) nazorat qonun asosida amalga oshiriladi. Bular, asosan tashqi, mustaqil nazoratchilar tomonidan amalga oshiriladigan soliq tekshiruvlariga, byudjet resurslaridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratga, korxona va tashkilotlarning moliya-buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlarini majburiy auditorlik tasdiqlanishiga tegishli bo’lishi mumkin. Tashabbuskorli (ichki) moliyaviy nazorat moliyaviy qonunchilikdan kelib chiqmasada, taktik va strategik maqsadlarga erishishda moliyaviy boshqaruvning ajralmas qismi hisoblanadi. Dastlabki moliyaviy nazorat moliyaviy operasiyalarning sodir bo’lishidan oldin amalga oshiriladi va moliyaviy xatoliklarning oldini olish yoki ularni ogohlantirishda muhim ahamiyatga ega. Moliyaviy nazoratning bu shakli mablag’larning tejamsiz va samarasiz sarflanishining oldini olish uchun xarajatlarning moliyaviy jihatdan asoslangan bo’lishini ko’zda tutadi. Dastlabki moliyaviy nazorat moddiy va moliyaviy resurslarni samarasiz ishlatilishining oldini olishga hizmat qilib, bu nazoratni amalga oshirish jarayonida qo’shimcha mablag’larni jalb qilish imkoniyatlari, ko’zda tutilgan xarajatlarning asoslanmaganligi aniqlash mumkin. Nazoratning bu shaklida xo’jalik operasiyalarining moliyaviy yoki byudjet yilining boshanishidan oldinroq qonunlar va me’yoriy hujjatlar talablarni buzilishini ololinadidi olinadi. 10 Amalga oshirilish reglamenti b o’ yicha moliyaviy nazoratning shakllari tashabbuskorli (ichki ) majburiy ( tash q i )

Moliya vazirligi huzurida Davlat nazorat boshqarmasi va uning hududiy boshqarmalari 3-rasm. O’tkazilish vaqti bo’yicha moliyaviy nazoratning shakllari Makrodarajada bunday nazoratga misol sifatida mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining makroiqtisodiy ko’rsatkichlari bashoratlari asosida barcha darajadagi byudjetlarni va nobyudjet fondlarining moliyaviy rejalarini tuzish va tasdiqlash jarayonini ko’rsatish mumkin. Mikrodarajada esa ular moliyaviy rejalar va smetalar, kredit va kassa arizalari, biznes-rejalarning moliyaviy bo’limlari, bashorat balanslarini tuzish, hamkorlikdagi faoliyat to’g’risida shartnoma va h.k.lardan iborat bo’lishi mumkin. Joriy (operativ) moliyaviy nazorat pul bitimlari, moliyaviy operasiyalar, ssuda va subsidiyalarni berish va h.k.larning sodir bo’lish vaqtida amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratning bu shakli mablag’larni olish va ularni sarflash jarayonida vujudga kelishi mumkin bo’lgan qonunbuzarliklardan ogohlantiradi, moliyaviy intizomning mustahkamlanishiga va pul hisob-kitoblarining o’z vaqtida amalga 11 O’ tkazilish va q ti b o’ yicha moliyaviy nazoratning shakllari dastlabki joriy (operativ) O’zbekiston Repsublikasi Moliya vazirligi, Moliya vazirligi G’aznachiligi organlari va ularning joylardagi hududiy bo’linmalari navbatdagi ( kelgusi, so’nggi )

oshirilishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu erda buxgalteriya xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Navbatdagi moliyaviy nazorat moliyaviy hisobot va buxgalteriya hujjatlarini tahlil va taftish qilish yo’li bilan amalga oshirilib, uning bu shakli iqtisodiy subyektlar moliyaviy faoli-yatining natijalarini, taklif etilgan moliyaviy strategiya amalga oshirilganligining samaradorligini, moliyaviy xarajatlarni ularning bashoratlari bilan qiyoslanishini va h.k.larni baholashga mo’ljallangan. Nazoratning subyektlari bo’yicha moliyaviy nazoratning quyidagi shakllari bo’lishi mumkin 6 : • Prezident moliyaviy nazorati;  hokimiyat qonunchilik organlari va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlarining moliyaviy nazorati; • ijroiya hokimiyat organlari moliyaviy nazorati; • moliya-kredit organlarining moliyaviy nazorati; • firmaviy-ichki moliyaviy nazorat;  auditorlik moliyaviy nazorati; • va boshqalar. 6 Vahobov A. V., Malikov T.S., Moliya: umumnazariy masalalar ,o’quv qo’llanma. Toshkent Moliya instituti. Toshkent, 2008. 322 bet 12

4-rasm . Nazorat subyektlari bo’yicha moliyaviy nazoratning shakllari Byudjet va nobyudjet fondlar ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat barcha darajadagi byudetlarning, nobyudjet fondlarning shaklllanishi, davlat moliyaviy resurslarining qonuniy va maqsadga muvofiq ishlatilishi ustidan nazoratni ta’minlaydi. Soliq nazorati xo’jalik yurituvchi subyektlar va aholi tomonidan davlat oldidagi soliq majburiyatlarining bajarilishi ustidan nazoratni ta’minlaydi. Bojxona nazorati birinchidan, mamlakatning iqtisodiy jihatdan xavfsizligini ta’minlash, ikkinchidan, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalaridan tushumlar, to’lovlarning to’liq va o’z vaqtida, qonuniy asosda tushishini nazorat qiladi. Pul-kredit nazorati mamlakatdagi pul-kredit munosabatlarini qonuniyligini, ya’ni bu sohada qonunchilikning buzilish holatlarini, jumladan valyuta aktivlarini 13 Nazoratning ob’ektlariga muvofi q ravishda moliyaviy nazoratning q uyidagi shakllari mavjud byudjet moliyaviy nazorati nobyudjet fondlar ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat soliqlar bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat kredit operasiyalari bo’yicha moliyaviy nazorat s ug’urta faoliyati bo’yicha moliyaviy nazorat investision faoliyat bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat pul massasi ustida amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat

noqonuniy asosda xorijga chiqib ketish va inflyasiyani kuchayib ketish holatlari oldini oladi va nazoratini ta’minlaydi. Sug’urta nazorati orqali sug’urta bozori va uning ishtirokchilarini hatti xarakatlarini qonunchilik talblariga mos bo’lishini ta’minlanadi va sug’urtalanuvchi jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilinadi. Investisiya nazorati orqali mamlakatda investision muhit yaratiladi va iqtisodiyotimizga tashqi va ichki investisiyalarni jalb qilishda qonunchilikka rioya etilayotganligi nazorat qilinadi. 3. Moliyaviy nazoratning usullari Moliyaviy nazoratni amalga oshirishda bir nechta usullardan foydalaniladi. Amaliyotda moliyaviy nazoratning quyidagi usullaridan foydalaniladi 5-rasm. Moliyaviy nazoratning usullari 7 7 Vahobov A. V., Malikov T.S., Moliya: umumnazariy masalalar, o’quv qo’llanma.Toshkent Moliya instituti. – Toshkent, 2008. – 322 bet 14 tekshirish tadqiq etish moliyaviy holat tahlili monitoring boshqaruv nazorati ( nadzor ) taftish

Tekshirish o’tkazish joyiga ko’ra, soliq hamda bojxona organlari o’tkazadigan tekshirishlar, davlat va ijtimoiy byudjetdan tashqari fondlar va boshqa organlar amaalga oshiradigan moliyaivy nazorat kameral va joyida o’tkaziladigan tekshirishlarga bo’linadi. Kameral tekshirish taqdim qilingan hisobotlar va hujjatlar asosida asosida moliyaviy nazorat (tekshiradigan organ) subyekti joylashgan joyda tekshiriladigan obyektga chiqmasdan amalga oshiriladigan hujjatli tekshirish turi hisoblanadi. Joyida o’tkaziladigan tekshirish tekshiriladigan obyekt joylashgan joyning o’zida amalga oshiriladi va moliyaviy-iqtisodiy nazoratni amalga oshirishda hujjatli hamda haqiqiy nazorat metodlaridan foydalangan holda foydalanilgan holda amalga oshiriladi. Hujjatlar va moliya-xo’jalik operasiyalarni to’liq qamrab olinishiga ko’ra yalpi hamda qisman (tanlanma) tekshirish turlariga bo’linadi. Yalpi tekshirishda tashkilot, korxona, muassasaning hamma moliya-xo’jalik operasiyalari va hujjatlari to’liq tekshiriladi, qisman tekshirishda faqat uning bir qismi (tanlanma tartibda) hujjaatlar, operasiyalar, material qiymatliklar tekshiriladi. Qisman (tanlanma) tekshirishda faqat uning bir qismi tanlanma tartibda hujjatlar, operasiyalar, material qiymatoiklar tekshiriladi. Tekshirilayotgan maslalar qamrab olinishiga ko’ra kompleks, tanlanma va tematik (maqsadli) turlarga bo’linadi. Kompleks tekshirish bu xo’jalik subyekti moliya-xo’jalik faoliyatini ma’lum davrga har tomonlama tekshirishdir. Bunday tekshirish jarayonida tashkilot faoliyatining o’zaro bog’langan iqtisodiy va yuridik tomonlarini o’rganish uchun o’tkaziladi, bunda hujjatli hamda haqiqiy tekshirishning turli metodik usullaridan maksimal foydalangan holda amalga oshiriladi. Xo’jalik operasiyalarining qonuniyligi, ishonchliligi va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi malakali mutaxassislar tomonidan kompleks tekshirish amalga oshirilayotganda aniqlanadi. 15

Tanlanma tekshirish x o’jalik subyekti buxgalteriya hisobi bo’limlari yoki moliya-xo’jalik faoliyatining ayrim masalalarini tekshirishdir. U mustaqil tekshirish orqali yoki kompleks tekshirishning bir qismi sifatida amalga oshiriladi. Tanlanma tekshirish natijalari alohida umumlashtiruvchi hujjatda yoki kompleks tekshirish natijalari bo’yicha umumiy yig’ma jamlanma hujjatda aks ettirilishi mumkin. Tematik (maqsadli tekshirish ) nazorat obyekti bo’lgan moliya-xo’jalik faoliyati turining yoki aniq yo’nalish (mavzu)ni tekshirishdir, moliya-xo’jalik faoliyatining tomonlari va oldindan aniqlangan savollar doirasini izlanish yo’li bilan tekshirishni o’tkazish hisoblanadi. Tanlanma tekshirish, tematik tekshirish natijalari alohida yoki umumiy hujjatda aks ettiriladi. Tadqiq etish korxona va tashkilotlar faoliyatining ayrim tomonlarini qamrab oladi. Tadqiq etish jarayonida bajarilgan ishlar, materiallar, yoqiligi va energiyaning sarflanish hajmlari nazorat tarzida o’lchanadi. Shuningdek, tadqiq etish so’rash, kuzatish va inspeksiya qilish hollari orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Boshqaruv nazorati (nadzor) moliyaviy faoliyatning ma’lum bir turiga (masalan, sug’urta, investision, bank va boshqa faoliyatlar) lisenziya olgan iqtisodiy subyektlar ustidan nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratni anglatadi. U buzilishi lisenziyaning chaqirib olinishiga olib keladigan o’rnatilgan (belgilangan) qoidalar va normativlarga rioya qilinishi ustidan nazoratni ko’zda tutadi. Moliyaviy holat tahlili usulida xo’jalik faoliyatining natijalariga, moliyaviy holatning ahvoliga umumiy baho berish maqsadida davriy yoki yillik moliyaviy va buxgalteriya hisobotlarini detallashtirilgan tarzda o’rganish, tahlil qilish amalga oshiriladi. Taftish moliyaviy nazoratning ancha keng tarqalgan metodi sanalib, nazoratning haqiqiy va hujjatli usullarini qo’llash yordamida amalga oshiriladigan korxona, tashkilot va muassasalar moliya-xo’jalik faoliyatini o’zaro bog’langan kompleks tekshiruvidan iboratdir. Taftish taftish qilinayotgan obyekt faoliyatidagi 16

kamchiliklar va buzilmalarni topish uchun, ya’ni sodir etilgan xo’jalik operasiyalarining maqsadga muvofiqligi, asoslanganligi, iqtisodiy samaradorligini, moliyaviy intizomga rioya etilganligini, buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining ishonchliligini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Subyekt xo’jalik faoliyatini qamrab olishning to’liqligiga qarab taftishning quyidagi turlari bo’lishimumkin: • to’liq; • qisman; • mavzuli;  kompleksli. Taftish bu keyingi nazorat usuli bo’lib, qonuniyligi, maqsadga muvofiqligi va samaradorligini tekshirish bo’yicha majburiy nazorat harakati tizimini o’z ichiga oluvchi nazorat bo’lib, tekshirilayotgan davrda sodir bo’lgan xo’jalik va moliyaivy operasiyalar, ularning qonuniyligi hamda tekshirilayotgan davrda nazorat obyektini boshqarish bo’yicha mansabdor shaxsning harakat faoliyatini to’g’riligi tekshiriladi. Taftishda xo’jalik subyektining hamma operasiyalari tekshiriladi, bunda zarur hamma usul va uslublardan foydalangan holda tekshirilayotgan tashkilot hujjatlarining mavjudligidan boshlab, o’zaro uchrashib teshirishgacha amalga oshiriladi. Taftish moliyaviy iqtisodiy nazoratning usuli sifatida nazorat organlarining amaliyotida keng tarqalgan. Moliyaviy qoidabuzarliklarni aniqlash bo’yicha taftish birinchi o’rinda turadi, chunki uning moliyaviy-iqtisodiy mazmunini va natijalarni rasmiylashtirishning tashkiliy-huquqiy asosini tashkil etadi. Taftish tashkilot moliya-xo’jalik faoliyatini xamma yo’nalishlarini o’z ichiga oladi. Taftish jarayonida hal qiluvchi asosiy masala moliyaviy intizomga rioya qilish, buxgalteriya hisobini yuritishning to’g’riligi va hisobotni tuzish, pul mablag’lari hamda moddiy qiymatliklarni saqlanishini ta’minlaydi. Taftish vaqtida pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, kredit va hisoblashlar operasiyalari, hisob-kitob, smetaning belgilanishi daromad hamda xarajatlar smetasi ijrosi, byudjet va byudjetdan tashqari fondlar bilan hisoblashishlar 17

bo’yicha operasiyalarning asoslanganligini haqiqatda va hujjatlar asosida tekshiriladi. Taftish-moliyaviy nazoratning ancha keng tarqalgan metodi sanalib, nazoratning haqiqiy va hujjatli usullarini qo’llash yordamida amalga oshiriladigan korxona, tashkilot va muassasalar moliya-xo’jalik faoliyatini o’zaro bog’langan kompleks tekshiruvidan iborat bo’lib, nazorat dasturi mazmuni bo’yicha tasniflash birinchi darajali ahamiyatga egadir. 18

O'xshashlar

Moliyaviy nazoratni amalga oshirish usullari, shakllari va turlari

Sug’urta tashkilotlarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Moliyaviy nazoratni tashkil etishning nazariy va huquqiy asoslari