Zo`rlik ishlatib sodir etiladigan jinoyatlarda voyaga yetmagan jabrlanuvchilarni ijtimoiy himoyalash - Huquqshunoslik - Referatlar

Zo`rlik ishlatib sodir etiladigan jinoyatlarda voyaga yetmagan jabrlanuvchilarni ijtimoiy himoyalash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Zo`rlik ishlatib sodir etiladigan jinoyatlarda voyaga yetmagan jabrlanuvchilarni ijtimoiy himoyalash Ma`lumki, shaxsning axloqiy va xulqiy xususiyatlari, uning dunyoqarashining shakllanishi va xarakteriga yomon tasir qiladigan jamiyat hayotda mavjud bo`lgan kompleks salbiy hodisalar va voqea lar natijasida o`zgarib turadi. Jinoyatdan jabr ko`rganlarni tushu nish uchun uni boshqa shaxslar bilan bo`ladigan aloqalariga alohida to`xtalib o`tish lozimdir. Voyaga yetmaganlarning zo`rlik ishlatib so dir etiladigan jinoyatlarda jabrlanuvchi bo`lib qolishlarida ijti - moiy muhitning o`rni juda kattadir. Bundan tashqari, voyaga yetmaganlar o`rtasida bu turdagi jinoyat larning jabrlanuvchisi bo`lib qolganlik shart-sharoitlarini tadqiq qilish bo`yicha oldimizga qo`yilgan vazifaga muvofiq bu muammoni hal qilishda voyaga yetmaganlar shaxsini chuqurroq o`rganib chiqish za ruriyati ham vujudga keladi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, shaxsdagi jamiyatdagi xilof xususiyatlar u jinoyat sodir etish paytidan birdaniga paydo bo`lib qolmay, balki bundan ancha oldin ham shakllangan bo`ladi. Kriminologlarning tadqiqotlariga ko`ra, o`smirlar va yoshlar jinoyatchiligiga va ularning jabrlanuvchi bo`lib qolishlariga 200 ga yaqin omil ta`sir qiladi. Bularning eng asosiysi- bola yashayotgan oi laning ta`siridir. Jabrlangan voyaga yetmagan o`smir yoshlarga ham, ko`p hollarda jabrlanuvchi bo`lib qolishlariga ijtimoiy muhit o`z ta`sirini o`tkazadi. Jumladan, shaxsning xulqida jamiyatga xilof xususiyatla rining shakllanishi ko`proq oilada sodir bo`ladi, chunki ayni oila inson axloqiy shakllanishining birinchi va asosiy joyi hisobla nadi. Oila insoning shakllanishida asosiy rol o`ynaydi. Insoning bolalik va o`smirlik davri uning shakllanishida hal qiluvchi davr bo`lib, bu davrda shaxsni oiladan tashqarida tasavvur qilib bo`l maydi. Oila o`zida ijtimoiy maishiy

www.arxiv.uz muhitning keng va asosiy xususiyatlarini mujassamlashtirgan bo`lib, ular bola tarbiyasida, uning shaxsi sifatida axloqiy shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. Normal oila tarbiyasi doirasidan chetga chiqish jamiyat nuqtai nazaridan qaraganda, ijtimoiy tarbiya normalarining quyidagi sohalarida buzilishiga olib kelishi mumkin: a) oilaning moddiy va maishiy sharoitida; b) uning tarkibi va tuzilishida; v) oilaning axloqiy sifatlarida; g) tarbiyaning peda gogik jihatlarida, shuningdek oilaning maktab bilan bo`ladigan aloqalarida. Bizningcha voyaga yetmaganlarning turli jinoyatlarda, jumladan, jinsiy jinoyatlarda ham oilaning axloqiy sifatlari ham o`z navbatida ta`sirini o`tkazadi. Bu borada voyaga yetmaganlar ning jinsiy jinoyatlardagi viktimligiga to`xtalib o`tadigan bo`lsak, o`tkazilgan kuzatishlarga qaraganda, 28, 7% holatlarda jabrlanuvchi larning viktim xulqi jinoyat sodir etilishiga sabab bo`lgan. Nomus ga tegish jinoyati bo`yicha 29% holatlarda - voyaga yetmagan jabrlanuv chilar o`zlarining yengiltak xulq-atvori bilan tavsiflangan, 15% holatlarda esa ularga jamoatchilik tomonidan salbiy tavsif beril - gan. Shuningdek, jinsiy jinoyatlarda bolalarning viktimligi ham yuqori hisoblanib (masalan, birgina GFRning o`zida har yili bola larga qarshi qaratilgan 8000 ga yaqin jinsiy jinoyatlar ro`yxatga olinadi), bunday viktimlik aksariyat holatlarda ichki oilaviy mo jarolar va bolalarning nazoratsiz holda qoldirilishidan kelib chiqadi. Shuningdek, yosh qizlar, voyaga yetmaganlar zo`rlik ishlatib sodir etilayotgan jinoyatlarning ham qurbonlariga aylanib bormoqdalar. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, zamonaviy tarixning qisqa davr mobaynida jinoyat qurbonlariga nisbatan munosabat ko`zga ko`rinar li pozitiv o`zgarishlarni boshidan kechirdi. Birgina odam savdosi dagi voyaga yetmagan shaxslarning huquqlarini tiklash masalasiga to`x taladigan bo`lsak, qurbonlarning nafaqat ijtimoiy, balki huquqiy maqomini ham oshishiga olib kelmoqda. Qurbonlarga nisbatan yuqori darajadagi e`tibor bilan, manfaatli va hurmat yuzasidan munosa batda bo`lish to`g`risidagi rivojlangan dunyo tomonidan birinchi na vbatda va hamkorlikda qabul qilingan tamoyilni kundalang qilib quydi. Jinoyatchining shaxsiga

www.arxiv.uz asoslantirilmagan yo`nalishning tan olinishi (jinoyat qurboning manfaatiga zarar) o`z o`rnida moliyaviy vositalarni va jabrlanuvchilardagi yordam ko`rsatish hamda jinoyat chilikka qarshi kurash yuzasidan tashkiliy ta`sir choralarini qayta taqsimlashni talab qildi. Chunki bugungi kunda butun dunyoda insonlarni kamsitish, huquqlarni tan olmaslik, zo`rlik ishlatib sodir etiladigan va odam savdosi bilan bog`liq jinoyatlar ko`payib bormoqda. Misol tariqa sida AQShni olib ko`radigan bo`lsak, har yili voyaga yetmaganlarga nisbatan jinsiy zo`ravonlik bo`yicha 150-200 ming ana shunday zo`rlik ishlatilgan holatlar aniqlanar ekan. Angliyada 10 foizdan 30 foizgacha ayollar bolalik va o`smirlik paytidan zo`rlik, tahqirlash va jinsiy zo`ravonlik jabrini tortishganini, ko`plab holatlarda ular jinoyatchilarning yuz tuzilishlarini aniq ko`rishmaganini bildi rishgan. Rossiyada bu raqam 7- 8 mingni tashkil etadi. Voyaga yetmagan larga nisbatan jinsiy zo`ravonlik ishlatish maqsadida foydalanish uchun esa Ukrainadan bir necha guruhga bo`lingan holda yetim bolalar okean ortidagi rivojlangan davlatlarga yuborilgan. Bunday salbiy holatlarning oldini olish maqsadida, Rossiya Federatsiyasi Jinoyat kodeksida shaxslarni qul qilib saqlash uchun va voyaga yetmaganlar savdosi uchun jinoiy javobgarlikni belgilovchi qo`shimcha me`yor kiritildi. Rossiya Federatsiyasi Jinoyat kodeksining 152- moddasi voyaga yetmaganlar savdosi uchun jinoiy javobgarlik masalasi belgilangadir. Shu o`rinda O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida odam savdosi uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi modda mavjud emas. Ammo JK ning maxsus qismida shaxsning ozodligi, sha`ni va qadr-qimmatiga qarshi jinoyatlar aks ettirilgan bobda “Odamlardan foydalanish uchun ularni yollash” degan me`yor mavjud .Ushbu jino yatning obyekti bevosita shaxsning ozodligi bilan bog`liq shani hisoblanib, bu jinoyat “ shaxvoniy yoki boshqa maqsadlarda foydala nish uchun aldash yo`li bilan odam yollashdir”. Bundagi “boshqa maq sadlarda foydalanish uchun” degan tushuncha odam savdosi bilan shug`ullanish degan tushunchani ham anglatadi.

www.arxiv.uz Ushbu 135- moddaning 2-qismida “ o`sha harakat; a) takroran yoki xavfli retsidivist tomonidan; b) bir guruh shaxslar tomonidan oldinidan til biriktirib; v) voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan sodir etilgan bo`lsa; 3-qismi esa, o`sha harakat bunday shaxslarni O`zbekiston Res publikasi hududidan olib chiqib ketish maqsadida sodir etilgan bo`lsa deb berilgan bo`lib, og`irlashtiruvchi ushbu holatdagi voyaga yet maganlarga nisbatan sodir etilishi, voyaga yetmaganing savdosi bilan bog`liq masalani o`zida ifoda etadi. Shuni alohida ta`kidlash joiz ki, voyaga yetmaganlar savdosi va ularni shu yo`lda shaxvoniy maqsad larda foydalanish zo`rlik ishlatib sodir etiladi. Shuning uchun O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 135-moddasi 1-qis mini qo`ydagi tahrirda berishni taklif etamiz “ shaxvoniy yoki boshqa maqsadlarda foydalanish uchun zo`rlik ishlatish va aldash yo`li bilan odam yollash” -deb, moddani bunday talqinda berilishi voyaga yetmaganlarga nisbatan zo`rlik ishlatib sodir etilayotgan jinoyatlar uchun javobgarlikning qat`iy me`yorini belgilashdir. Chunki, odam savdosi bilan bog`liq jinoyatning ko`p qurbonlari, ya`ni jabrlanuv chilari voyaga yetmaganlardir. Voyaga yetmaganlar jinoyat qurbonlarini turli tajovuzlardan himoya qilishga qaratilgan xalqaro hujjatlar mavjud bo`lib, ushbu hujjatlar o`z navbatida umumiy o`ziga xos yo`nalishga egadir. BMT ning 1989 yilda qabul qilinib, 1992 yilda O`zbekiston Respublikasi tomonidan ratifikatsiya qilingan “Bola huquqlari to`g`risida”gi Konvensiyasining 19-moddasi 1-bandida shunday deyil gan: “Ishtirokchi-davlatlar bolani jismoniy va ruhiy zo`rovon likning, haqoratlash va suiiste`molliklar, g`amho`rlik ko`rsatmaslik yoki beparvolik bilan muomalada bo`lish, qo`pol muomala qilish yoki ota- ona, qonuniy vasiylar yoki bola haqida g`amho`rlik qiluvchi har qanday boshqa shaxs tomonidan ekspluatatsiya qilish, jumladan, qonu niy, ma`muriy, ijtimoiy va ma`rifiy chora- tadbirlarni ko`radi lar, shuningdek, ushbu moddaning ikkinchi bandida bunday himoya cho ralari, zarurat tug`ilgan taqdirda, bola va uning haqida g`amxo`rlik ko`rsatayotgan shaxslarni lozim darajada qo`llab-quvvatlash maqsadi -

www.arxiv.uz dagi ijtimoiy dasturlar ishlab chiqish uchun samarali tartib-ru sumlarni, shuningdek, bola bilan yuqorida ko`rsatilgan tarzda shafqatsizlarcha muomala qilish hollari munosabati bilan ogohlan tirish, aniqlash, xabar berish, qarab chiqish, tergov olib borish, da volash hamda shundan keyingi choralarni ko`rish zarurati tug`ilgan taqdirda, sud ishini qo`zg`atish uchun chora-tadbirlarni ham o`z ichiga oladi”, deb o`tilgan. Xalqaro hujjatlarning bunday talqin qilishning umumiy o`ziga xos yo`nalishi bo`lib, qurbonlar bilan muomala qilishning xalqaro standartlarini belgilab bergan, 1985 yildagi qabul qi lingan “Jinoyat qurbonlariga va hokimiyatni suiiste`mol qilishga nisbatan odil sudlov yuritishning asosiy tamoyillari to`g`risida”gi BMT Deklaratsiyasi hisoblanadi. Ular orasida huquqiy va ma`muriy himoya mexanizimiga kirish, adolatli munosabatda bo`lish, ma`lu motlarga ega bo`lish, zararni qoplash va kompensatsiyaga bo`lgan huquq, shuningdek ijtimoiy xizmatlarning keng tizimidan foydalanishga qaratilgan normalarga alohida ajratilgan. Dekloratsiyaning nafaqat birinchi bo`limining nomi – “Odil sudlovga kirish va adolatli mu nosabatda bo`lish”, balki uning normalarini tajovuz qurbonlari ning ijtimoiy himoyasiga qaratilgandir. U yoki bu mamlakatlari ning milliy qonunchiligida jabrlanuvchining huquqiy holatini umumiy kontekstdan tashqarida tahlil qilish qiyin bo`lgan, mazkur bo`limning ( 4 va 6 q.q ) ayrim havolaki holatlari quyidagilardir: “Qurbonlarga nisbatan hamdardlik bilan munosabatda bo`lish va ularning sha`nini hurmat qilish va ularga ijtimoiy yordam be rish tizimini takomillashtirishdir. Ular odil sudlov mexanizmi bilan tanishish va ularga yetkazilgan zararni tezlik bilan qoplatish huquqiga egadirlar. Sud va ma`muriy protsedura (idora) lar ko`p hollarda quyidagi yo`llar bilan qurbonlarning talablariga javob berishi uchun harakat qilishi kerak: a) ayniqsa og`ir jinoyatchilik holatlarida, shuningdek qurbon lar tomonidan ma`lumotlar so`ralganida, ularga o`zlarining roli va hajmi to`g`risidagi, sud majlisining o`tkazilish va borish muddatla ri va ular ishlarining ko`rib chiqish natijalari to`g`risidagi ma`lu motlarni taqdim qilish.

www.arxiv.uz b) jinoiy odil sudlovning tegishli milliy tizimiga muvofiq va qurbonlarning shaxsiy manfaatlariga ta`sir etuvchi, ayblanuvchi larga nisbatan zarar keltirilmagan hollarda qurbonlarning fikr va istaklarini bayon qilish, ko`rib chiqish imkoniyatini sud majlisi ning tegishli bosqichlarida ta`minlash. v) butun sud majlisi davomida qurbonlarga tegishli yordam ko`rsatish. g) qurbonlar uchun ularning ma`lumotlariga ko`ra minimal no qulayliklar, zarur bo`lganda ularning shaxsiy hayotini himoya qilish va ularning xavfsizligini ta`minlash, shuningdek ularning oilala ri xavfsizligi hamda u tomondan va uning himoyasidagi guvohlarni qo`rqitishdan hamda undan himoya qilishga qaratilgan choralarini ko`rish. d) ishlarni ko`rishda oqlanmagan ushlanishlarga chek qo`yish va qurbonlarga kompensatsiya to`lash to`g`risidagi qarorlarni bajarish.” BMT Dekloratsiyasining mafkurasi nisbatan rivojlangan mam lakatlarning qonunchiligida o`z ifodasini topgan. Uni aks ettirish ning darajasi va turli shakllari ko`p hollarda bir qator mamlakat lar milliy qonunchiligining rivojlanish tendensiyalarini belgi lab berdi. Mazkur muhim hujjatning asosiy g`oyalari va qarashlari sayyoraning turli burchaklarida va keyinchalik, ayniqsa ijtimoiy siyosiy rivojlanishning o`tish davridagi mamlakatlarda huquqiy ti zim islohotlarini belgilab beradi. Mazkur ishning umumiy kontekstidagi jinoyat qurbonlarining huquqiy maqomini taqqosiy tahlil qilish bir qator sabablarga ko`ra amaliy reja uchun ahamiyatga molik qiyinchiliklarni tug`diradi. Ulardan eng asosiylari faktik jihatdan qurbonlarning huquqlari ni himoya qilish xalqaro harakati liderlari sanaluvchi davlatlar dagi huquqiy tizimning stixiyaligi va turli-tumanligi bilan bog`liqdir. Boshqacha qilib aytganda, muammo shundan iboratki, ushbu mamlakatlarda jinoyatlarning qurbonlari uchun ijtimoiy hujjat larning ilg`or rivojlanish darajasi o`zlarining huquqiy sohalari ning o`zgarishi tezligi (temp)ga, odil sudlov tizimi islohotlari ning xarakteriga har doim ham mutanosib kelavermaydi. Nisbatan tipik misol bo`lib, konservativ tizim va umumiy huquq tamoyil larini namoyon etuvchi Buyuk Britaniya hamda Millatlarning Britan Hamdo`stligi xizmat qilish mumkin.

www.arxiv.uz Shunga binoan taqqosiy tahlildagi qiyinchiliklar nafaqat alohida normalar va huquqiy institutlarning tasnifi bilan bog` liq, balki huquqiy tizimlarning guruhlanishi hamda ushbu tizim larga asoslangan davlatlarning o`zlari bilan ham bog`liqdir. Yuqo ridagilarga ko`ra, xorijiy adabiyotlarda qarashlar va muammolar tahlilining o`zi tekshirishlarning obyektiga bevosita bog`liq bo`l gan ushbu holatda jabrlanuvchiga nisbatan norma yoki tizimlashti rilgan normalarning kompleksi olinadigan, milliy huquqiy adabiyotlarda qabul qilingan odatiy tahlildan ancha farqlanadi. Xorijiy izlanuvchilar bunday taqqosiy tahlilning borishida yoki huquqiy tizimlarni tasniflaydilar yoki qurbonlarning turli mamlakatlardagi huquqiy maqomlarini ko`rib chiqadilar, kontekstda esa ularning politsiya yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organlar bilan o`zaro aloqadorligini, shu yo`l bilan qurbonlarning adolatli munosabatga bo`lgan huquqi, ma`lumot olishga bo`lgan huquqini, za rarni qoplatishga bo`lgan huquqini ajratadilar. Mazkur ishda yuqoridagi ikki qarashlarni jamlash harakati qabul qilingan, bu esa aynan bir mamlakatda ishning asl holatiga qaytishga majbur qilishi, boshqa tomondan esa, bizning fikrimizcha, nisbatan to`la ma`lumotni berishi mumkindir. Jabrlanuvchining sud protsessidagi roli va huquqlari qarab chiqilganda Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlarining ko`pchiligining jinoiy odil sudlov tizimini shartli ravishda uch asosiy guruhga bo`lish mumkin. Birinchi guruhda qonunchiligi jabrlanuvchiga odatiy tarzda aybla nuvchining jinoiy ta`qibida ishtirok etish hamda fuqaroviy da`vo larini bevosita jinoyat protsessida keltirish huquqini beruvchi sharqiy Yevropa davlatlarini (Finlyandiya, Norvegiya, Shvetsiya) bir lashtirish mumkin. Ikkinchi guruhga jabrlanuvchi jinoyat protsessida fuqaroviy taraf bo`lishi mumkin bo`lgan va, shunga binoan, fuqaroviy da`vo larni keltirish huquqiga ega bo`lgan, odil sudlovning fransuz tizi mida bo`lgan Markaziy va G`arbiy Yevropa davlatlari (Fransiya, Ger maniya, Ispaniya) ni kiritish mumkin.

www.arxiv.uz Nihoyat, uchinchi guruhga jinoyat qurbonining holati guvohning roli bilan odatiy cheklangan, umumiy huquq tizimidagi davlatlar (Buyuk Britaniya, Irlandiya, AQSH, Kanada, Avstraliya, Hindiston)ni kiritish mumkin. Shuni alohida ta`kidlash joizki, jinoyat qurbonlarini qo`l lab-quvvatlovchi harakatning tobora kengayib borishi bilan bunday dasturlar ortib bormoqda, ular davlatning yangi regionlarini egallamoqda. Qoida bo`yicha esa, dasturlarning mahalliy sharoitlar ni, davlatning u yoki bu regionlarini moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holdagi ixtisoslashuv jarayoni kechmoqda. Ushbu umumiy tendensiya G`arbiy Yevropa va shimoliy Amerika mamlakatlari, Avstraliya Lotin Amerikasi kabi davlatlar uchun xosdir. Bunda aholining umumiy sonidagi farqlar, jinoyatchilik ko`rsatkichlari, jumladan, jinoyatdan jabr ko`rganlarning sonining turlicha ekanligi hisobga olingan holda ijtimoiy himoya faoliyati ning doirasi haqida to`xtab o`tilgan. Buyuk Britaniyada zo`rlik va shaxsga qarshi jinoyatlarining jabrlanuvchilariga ko`mak beruvchi birinchi dasturi 1974 yilda tatbiq etilgan. Oradan to`rt yil o`tib, Angliya, Uels va Shimoliy Irlandiyada 30 ga yaqin shu kabi dasturlar ishlab chiqilib, tatbiq etiladi va ular asosida ixtisoslashtirilgan “sxema”lar – davlat jamg`armalari, hayr-ehsonlar hisobida jinoyatdan jabr ko`rganlarga yordam ko`rsatuvchi xizmatchilar faoliyat ko`rsatgan. Jinoyatdan jabr ko`rganlarga yordam ko`rsatishning tatbiq eti lishini quyidagi ma`lumotlarda ko`rishimiz mumkin. Jumladan, 1974 yil Milliy assotsiatsiya tuziladi, 10 yil o`tgach Angliya va Shi moliy Irlandiyada, 1985 yilning boshlarida 219 mingdan ortiq jabrlanuvchilarga yordam ko`rsatilgan. Ushbu davrda jinoiy zo`rlik qurbonlariga tezkor yordam ko`rsatuvchi 40ta markaz yaratilgan, faqat gina Londonda 1985 yilda markazda 4 mingga yaqin jinoyat jabrla nuvchilariga shunday yordam ko`rsatilgan. Bundan tashqari ko`p mamlakatlarda bu sohada izlanishlar amal ga oshirildi, xalqaro hamjamiyatda esa bir qator hujjatlar qabul qilindi, ular orasida “Zo`ravonlik bilan sodir etilgan jinoyatlar qurbonlariga yetkazilgan zararni qoplash to`g`risida”gi Yevropa Kon vensiyasi, “Jinoyatlar qurbonlariga yordam ko`rsatish

www.arxiv.uz va viktimla shuvning oldini olish” haqidagi Yevropa Kengashi Vazirlar qo`mita - sining tavsiyasi va boshqalar. Shuningdek, O`zbekiston Respublikasining Jinoyat- protsessual qonunchiligida ijtimoiy xavfi uncha katta bo`lmagan jinoyatlar uchun jazolarning muqobil sanksiyalari nazarda tutilgan. Jumla dan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 105-moddasi 1-qismi; 139-moddaning 1-qismi bunga misol bo`ladi. Ammo shuni alohida ta`kidlash lozimki, qayd etilgan modda larda jinoyatdan jabr ko`rganlarning rizoligi va yetkazilgan zararni qoplash darajasi o`z o`rnini topmagan. Xulosa qilib aytib o`tadigan bo`lsak, zo`rlik qurboniga aylanib borayotgan voyaga yetmagan shaxslarni xalqaro huquqda va milliy qonunchiligimizda ham himoya qilishga qaratilgan bir qancha masala lar ham mavjudki, bular o`z navbatida, bunday jinoyatchilikka qarshi kurashda olib borilgan sa`y-harakatlar hisoblanib, fikrimizcha, jinoyatdan jabr ko`rgan shaxslarga ijtimoiy yordam ko`rsatish dastu ri va shuningdek, sodir etilgan jinoyat tufayli jabrlanuvchiga yet - kazilgan zararni qoplash (restitutsiya) va unga har tomonlama zarur yordam ko`rsatish (kompensatsiya) haqidagi maxsus qonun qabul qili nishi lozimdir.

O'xshashlar

Zo`rlik alomatlari mavjud murda topilganda o`tkaziladigan tergovning alohidaligi

Voyaga yetmagan shaxslar jinoyatchiligi va ularning oldini olish

Nomusga tegish jinoyatini tergov qilish

Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar

Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish