Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish - Huquqshunoslik - Referatlar

Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish Reja: 1. Voyaga yetmaganlar sodir etgan jinoyatlarning kriminalistik tasnifi 2. Jinoyat ishini qo`zg`atish va dastlabki versiyalar 3. Alohida tergov harakatlari taktikasining o`ziga xos jihatlari

www.arxiv.uz Ma`lumki, jinoyat sodir etilish vaqtida hali 18 ga to`lmagan shaxslar voyaga yetmagan deb e`tirof etiladi. Mazkur tergov metodikasining yaratilishi ana shu yoshdagi shaxslarning obyektiv va subyektiv ijtimoiy-psixologik xususiyatlariga bog`liqdir. Uning obyektiv qismini ushbu yoshdagi shaxslar organizmida kechayotgan ruhiy-fiziologik jarayonlar tashkil etsa, subyektiv qismi muayyan shaxsning shakllanish xususiyatlaridan iborat. Ham obyektiv, ham subyektiv omillar voyaga yetmagan shaxsning ijtimoiy va huquqiy ongi, qonun talablarini qabul qilishi, hulq-atvori, o`zga insonlarga bo`lgan munosabati kabi shaxsiy xususiyatlariga ancha jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Jinoiy-huquqiy hamda jinoiy-protsessual qonunlar voyaga yetmaganlarga alohida yondashadi. Misol uchun, JKda voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarligiga bag`ishlangan alohida VI bo`lim mavjud. Ushbu bo`limning 81-90- moddalarida uning o`ziga xos tomonlari aks ettirilgan. Xususan, jinoiy jazo bilan bir qatorda majburlov choralari (88), jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan (87, 89- modda) ozod etish imkoniyatlari ko`zda tutiladi. JPKda voyaga yetmaganlarning ishlari bo`yicha jinoiy ishlarni yuritish maxsus 60 bob sifatida ajratilgan. Uning xususiyatlari ana shunday shaxslarni ayblash bo`yicha jinoyat ishlarini yuritish tartibi, umum qabul qilingan isbotlanishi talab etilgan holatlardan tashqari aniqlanishi kerak bo`lgan qo`shimcha shart- sharoitlar, voyaga yetmaganlar ishlarining alohida ko`rilishi, so`roqda pedagog ishtirok etishi, sudda jinoyat ishini ko`rib chiqishning o`ziga xosligi va boshqa masalalarga oiddir. Qonunlarda voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarga alohida e`tibor berilganligi bolalikni himoya qilish haqidagi konstitutsiyaviy qoidalarni, shu bilan birga xalqaro-huquqiy ahamiyatga molik, xususan BMT Bosh Assambleyasi 1989 yil 20 noyabrida qabul qilgan Bola huquqlari haqidagi Konvensiyaning tegishli nizomlarini aks ettiradi. Voyaga yetmaganlar jinoyatlarini tergov qilish metodikasi dastlabki tergovning umumiy maqsadlari va tamoyillariga tayanadi va ayni vaqtda voyaga

www.arxiv.uz yetmaganlar shaxsiga bog`liq qator xususiyatlarni ham aks ettiradi. Ushbu xususiyatlar ular tomonidan huquqqa qarshi harakat sodir etilganda va dastlabki tergov vaqtida shakllangan tushuncha va mulohazalarga asoslangan o`smir hulqida namoyon bo`ladi. Ruhiy-pedagogik adabiyotlarda 14-17 yoshlar o`smirlik yoki yigitlikning boshlang`ich davri deb ataladi. Biologik jihatdan o`smirlik jismoniy rivojlanishning yakuniy davri bo`ladi. Mazkur toifaga oid shaxslarning ijtimoiy ahvoli turlicha bo`lib, ular orasida talabalar, ishchilar va ishlamaydiganlar bor. Shu bilan birga ular hulqi va harakatlari ongli-irodali ko`rinishga ega va bu o`z o`rnida 16 yoshdan umumiy jinoiy javobgarlik, 14 yoshdan boshlab esa qasddan odam o`ldirish, o`g`rilash, zo`rlash, jinsiy ko`rinishdagi zo`rlik ishlatish, o`g`rilik, bosqinchilik, tovlamachilik, talonchilik, transport vositasini olib qochish, mol- mulkni qasddan yo`q qilish yoki unga zarar yetkazish o`qotar qurol, o`q-dori, portlovchi moddalar va portlatish moslamalarini, shuningdek, narkotik moddalar yoki psixotrop vositalarni, radioaktiv materiallarni qonunga hilof ravishda egallash, temir yo`l, havo, dengiz, daryo transport vositalari yoki aloqa yo`llarini yaroqsiz holga keltirganlik, ozodlikdan mahrum qilish joylaridagi ayrim jinoyatlar uchun, 13 yoshdan esa aybini og`irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o`ldirish uchun javobgarlik davri boshlanishini belgilab beradi (JK 17-moddasi). Kriminalistikaga oid adabiyotlarda voyaga yetmagan qonunbuzarlarni, ular orasidagi farq birmuncha nisbiyligini qayd etgan holda, to`rt guruhga ajratib tasniflash qabul qilingan. Birinchi guruhga ilk bor jinoyatga qo`l urgan shaxslar kiritiladi. Ularning jinoyatdan avvalgi hulqi va ma`naviy qiyofasi birmuncha ijobiy. Odatda bunday o`smirlar u qadar jiddiy bo`lmagan jinoyatlarni murakkab yoki favqulodda vaziyat ta`sirida sodir etadilar. Ikkinchi guruhga kiritilgan ilk marta jinoyatga qo`l urganlarning avvalgi hulq-atvorini benuqson deb bo`lmaydi. Ular spirtli ichimliklar, narkotiklar iste`mol qiladilar, chekadilar va uydan qochib ketish kabi odatlarga egadirlar.

www.arxiv.uz Uchinchi guruh - ma`naviy qarashlari buzuq o`smirlar. Ular avval ham turli qonunbuzarliklar sodir etib, ma`muriy jazoga tortilgan, maxsus maktab va kasb- hunar bilim yurtlaridan yo`llanganlardir. Jinoyatning sababi va maqsadi ularda ongli ravishda, katta yoshli shaxs yoki o`ziga nisbatan buzuq tengdoshining ta`sirida shakllanadi. Mushtlashishlarda qatnashish, bezorilik, ojizroqlarni tunash kabi ko`pgina jinoyatlarni ular dabdurustdan sodir etishadi. Ma`naviy buzuqligi bilan jamiyatga jiddiy xavf tug`dirib, hulq-atvori har qanday me`yorlardan butkul chiqib ketgan shaxslar to`rtinchi guruhga kiritiladi. Bu toifaga muqaddam sudlanganlar (shartli hukm qilingan, muddatidan avval ozod qilingan va h.) ham kiradi. Odatda, bular ishlash yoki o`qishdan bo`yin tovlab, jinoiy guruhlarga uyushgan yoki kattalarning jinoiy guruhi tarkibiga kirgan shaxslardir. Ular qo`rs va berahm, uyat hissi nimaligini unutganlar. Asosiy maqsadi - ta`magirlik va boyish. Manfaati - vaqtni bekorchilik bilan o`tkazish, qimor o`ynash, spirtli ichimlikliklar iste`mol qilish va jinsiy aloqa. Jonsaraklik va ta`sirchanlik tufayli o`smir odam tanlay olmaydi, janjalga moyil bo`ladi. Mustaqillikka bo`lgan tabiiy intilish atrof muhit, jamiyatga qarshi bo`lgan kattalar ta`siri tufayli salbiy rivoj topishi mumkin. Tortinchoq, jur`atsiz bolalarga behurmat munosabatda bo`lib, ular nafsoniyati poymol qilingan oilada o`sgan o`smirlar ham shunday ta`sirga berilishi mumkin. O`smir hulq-atvoridagi ko`p narsani uning o`z mavqeini ko`tarishi, tengdoshlari orasida obro`-e`tibor qozonishi, dovyurak, qat`iy deb nom olishga intilishini belgilaydi. Ko`pgina o`smirlarga yaxshi tarbiya olmaslik oqibatida dag`allik, o`jarlik, behayolik, jizzakilik xosdir. Ular bilan muomalaga kirishganda ushbu omillarni e`tiborga olish talab etiladi. Voyaga yetmaganlarga yolg`onchilik ham xos ekanligini yodda tutmoq zarur. Mardlik va do`stlik tushunchalarini noto`g`ri anglash, o`zini ko`rsatish, e`tibor qozonishga intilish ham ularga xos bo`lishi mumkin. Do`stlikka intilish ko`p hollarda birgalikda ko`ngilxushlik qilish, keyin esa jinoiy guruhga kirish, kattalar yoki voyaga yetmagan o`ta xavfli qonunbuzarlar ta`sirida nazoratsiz qolishga olib keladi.

www.arxiv.uz Hayotiy tajriba yetishmasligi o`ziga va atrofdagilarga baho berish mezonlarining shakllanib ulgurmaganligi natijasida ularda bo`lib o`tayotgan voqeliklarning asl mohiyatini anglab yeta olmaslik; ishonuvchanlik, tez his- hayajonga berilish, asabiylik, do`q-po`pisaga ko`nuvchanlik, betayinlik xislatlari o`rnashib qoladi. Ushbu omillar ko`p jihatdan tergov uslubiyoti xususiyatlarini belgilab beradi. Voyaga yetmaganlar bilan munosabatlarda tergovchi protsessual me`yorlarga rioya qilishidan tashqari keng miqyosdagi ma`naviy va ruhiy bilimlarga tayanishi lozim. Voyaga yetmaganlar bilan ishlaydigan tergovchi kasbiga xos fazilatlar bilan birga insonparvarlik, o`smirni qayta tarbiyalash va kamol topishi imkoniyatiga ishonch kabi xususiyatlarni namoyon etishi shart. O`smirlar o`zlariga nisbatan adolatli munosabatni ayniqsa qadrlaydilar. Tergovchi voyaga yetmagan qonunbuzarni muntazam o`rganib, uning ruhiyatidagi o`ziga xos tomonlarini aniqlashi, ichki dunyosini tushunib yetishga intilishi kerak. Bunda o`smirlar guruhlariga xos qiziqishlar; sport, musiqa, texnika, kompyuter o`yinlari va boshqa narsalarni bilish ham katta yordam berishi mumkin. Tergovchi o`smir nazarida obro`-e`tibor qozonib, taqlid uchun namuna bo`lib qolishi o`ta muhim. O`smirga ayb shunday qo`yilishi kerakki, u yig`ilgan ma`lumotlar yetarli ekanligiga amin bo`lsin. Shu bilan birga o`smirga qo`yilayotgan ayb mohiyati hamda u qilgan harakatlarning ijtimoiy zararini, o`zi, qarindoshlari, yaqinlari va jabrlanuvchilarga qanday zarar yetkazganligini ochib berish zarur. Ham taktik, ham tarbiyaviy nuqtai nazardan ruhiy muloqot ruhini o`rnatish tergovning muhim jihatlaridan biridir. Buning uchun o`smirga tergovchining so`zlari va harakatlarigina emas, balki uning tashqi ko`rinishi, e`tiborliligi, ish materiallarini bekamu-ko`st bilishi ham jiddiy ta`sir ko`rsatadi. O`zaro so`zlashuv, bahs yuritish gap ohangi ishga munosabatni anglatishini yoddan chiqarmaslik kerak, chunki o`smirlar bu xil xususiyatlarga nisbatan o`ta sezgir bo`ladilar. Voyaga yetmaganlar ishini tergov qilishda ularning tez toliqib qolishini ham e`tiborga olish shart. Jumladan, ular ishtirokidagi so`roq va tergov amallari bir soatdan ko`p davom etmasligi lozim (JPK 553-moddasi).

www.arxiv.uz Voyaga yetmaganlarning ishlari bo`yicha isbotlanishi talab etiladigan umum qabul qilingan holatlar bilan birga qo`shimcha ravishda quyidagi shart-sharoitlar aniqlanishi shart: voyaga yetmagan ayblanuvchining yoshi (tug`ilgan kuni, oyi, yili); turmush va tarbiyalanish sharoiti; voyaga yetmagan shaxs tomonidan jinoyat sodir etishga olib kelgan sabablar va shart-sharoit; katta yoshli dalolatchilar va boshqa hamtovoqlarining bor-yo`qligi (JPK 548-moddasi). Voyaga yetmaganning aqlan zaifligi ma`lum bo`lsa, u o`z harakatlari oqibatini to`liq anglay olgan-olmaganligi aniqlanishi kerak. Mazkur jihatlarni aniqlash maqsadida voyaga yetmaganning ota-onasi, o`qituvchilari va tarbiyachilari so`roq qilinishi shart. Voyaga yetmaganlarni kattalarga nisbatan jinoyatga yetaklovchi sabablar ko`proq, chunki ular o`rtoqlariga ko`maklashishga intilish, sho`xlik, ulfatlari o`rtasida e`tibor qozonib, dadilligi, kuchi va chaqqonligini namoyish etishga intiladilar. Voyaga yetmaganlarning ishlari bo`yicha uchastka inspektorlari bilan jips aloqa o`rnatish lozim. Bu o`smirning turmush, o`qish, mehnat sharoitiga oid, uning atrofidagi odamlar, uning hulqi va avvallari sodir etgan harakatlari xususida zarur ma`lumotlarga ega bo`lish imkonini beradi. Xuddi ana shu maqsadlarda ta`lim- tarbiya muassasalari, korxonalar, havaskorlik to`garaklari (sport-sog`lomlashtirish, madaniyat va boshq.) bilan ham aloqa bog`lash foydali. 2. Jinoyat ishini qo`zg`atish va dastlabki versiyalar Voyaga yetmaganlarning ishlari bo`yicha tergov ishining sifati va samaradorligi ko`p jihatdan o`z vaqtida jinoyat ishi qo`zg`atilishiga bog`liq. Mazkur masalani hal etishdagi oz bo`lsa ham kechikish, o`smirlar tomonidan

www.arxiv.uz yangi, ba`zida yanada og`irroq jinoyatlarni sodir etilishiga, shuningdek dalil- isbotlar yo`qotilishiga olib keladi. Bu bo`lg`usi tergov ishini ancha og`irlashtiradi. Shu bilan birga o`z vaqtida jinoyat ishi qo`zg`atish katta yoshli dalolatchilarning jinoyat izini yashirish maqsadida o`smirga salbiy ta`sir o`tkazishlariga chek qo`yadi. Voyaga yetmaganlar jinoyati to`g`risidagi xabar kelib tushgan hamon tergovchi jinoyat ishi qo`zg`atishi va kechiktirib bo`lmaydigan tergov harakatlarini amalga oshirishi, jumladan jinoyatlarning oldini olish va bartaraf qilish choralarini ko`rishi, gumon ostidagi shaxsni JPK 220-moddasiga binoan ushlab olishi, jinoyat joyini ko`zdan kechirishi va guvohlar, jabrlanuvchilarni aniqlashi lozim. Jinoyat belgilarini aniqlash jarayonida tushuntirishlar olinadi, zarur materiallar to`planadi. Xususan o`smirning yoshini aniqlash uchun uning pasport yoki tug`ilganlik to`g`risidagi guvohnomasi bo`lmaganida yoshiga tegishli hujjatlar - tibbiyot kartasi, ta`lim muassasalaridagi ish qog`ozlari, kadrlar bo`limidagi shaxsiy varaqasi orqali aniqlanadi. Ana shu maqsadda guvohlar (ota- ona, vasiylar, qarindosh-urug`lari va h.) ham so`roq qilinishi mumkin. Boshqa imkoniyat bo`lmagan taqdirda sud-tibbiyot ekspertizasi o`tkaziladi. Voyaga yetmagan shaxs o`qiydimi yoki ishlaydimi, qayerda, kim bo`lib, uning o`qishga va ishga munosabati, kundalik xulqi, o`rtoqlari bilan munosabatlarini ham aniqlab olish zarur. Voyaga yetmagan shaxs ishlamaydigan va o`qimaydigan bo`lsa, buning sababi va o`qishni qachon tashlab ketgani, qachon va kim tomonidan qanday choralar ko`rilganligi aniqlanadi. Yuqorida aytib o`tilgan ma`lumotlarni yig`ish jarayonida tergovchi o`smirning asosiy fe`l-atvor belgilari, uning orzu-havaslari, odatlari, uning qiziqishlari, vaqtni qanday o`tkazishi, yoshiga va xususiyatlariga oid ma`lumot olish zaruratini doimo nazarda tutishi shart. Tergovning boshlanishidayoq, har bir ish bo`yicha quyidagi versiyalar ilgari surilishi shart: - katta yoshdagi dalolatni, jinoyatga undovchi shaxs va boshqa ishtirokchilarning bor-yo`qligi; - jinoyatga qo`l urgan o`smirlar yohud kattalar guruhi mavjudligi;

www.arxiv.uz - o`smir o`g`irlagan buyumlarni saqlash uchun qoldirgan, ularni sovg`a qilgan shaxslar va õàáàð áåðìàñëèê ¸êè avvaldan va`dalashilmagan yashirish faktlarining bor-yo`qligi; - voyaga yetmaganlarni tilanchilik, ichkilikbozlik, qimorga o`rgatish, narkotiklar iste`mol qilish, daydilik kabi ishlarga jalb qilish hollari. O`smirning tergov vaqtida aybini tan olmasligi yoki aksincha, sodir etilgan jinoyatni to`laligicha o`z zimmasiga olish istagi ham alohida e`tiborga molik. O`smirlar guruhi tomonidan sodir etilgan jinoyatlarni tergov qilishda ushbu guruh qachon va qay tarzda uyushganligi, u qanday jinoiy niyatlarni amalga oshirish maqsadida tuzilgan ekanligini belgilab olish zarur. Guruh ishtirokchilaridan har birining rolini aniqlab olish vazifasi ham muhim. Bu ularning aybdorligi darajasini aniqlash, shu bilan birga alohida tergov harakatlarini rejalashtirish uchun zarur. Xususan, jinoiy tuzilmalar faoliyati tergov qilinganida so`roq qilish guruhning oddiy ishtirokchilaridan boshlanadi. Tashkilotchi, rahbar, ularning yordamchilari keyinroq, ularning yetakchilik o`rniga oid yetarlicha ma`lumot yig`ilganidan so`ng so`roq qilinishi maqsadga muvofiq. Guruh tarkibida muqaddam sudlangan o`smirlar bo`lsa, takroriy jinoyat sabablarini tadqiq etish shart hamda ilgarigi jinoyat ishlari, jazoni ijro qilish muassasalari, maxsus ta`lim muassasalaridan tavsifnomalar talab qilib olinadi. Muayyan tergov harakatlarining rejaga kiritilishi va ular muddati hamda ketma-ketligini aniqlab olish jinoyat turi va jinoiy ish qo`zg`atilgan vaqtga kelib yig`ilgan yoki tergov vaziyatining ushbu vaqtiga kelib mavjud bo`lgan dastlabki ma`lumotlarga bog`liq. Tergov ishida katta tanaffuslarga yo`l qo`ymaslik, so`roqlar uchun kattalar yoki yoshi katta o`rtoqlari ta`sir ko`rsatishining oldini olishni unutmaslik kerak. 3. Alohida tergov harakatlari taktikasining o`ziga xos jihatlari

www.arxiv.uz Voyaga yetmaganlar sodir etgan jinoyatlar shunday xususiyatga egaki, bunda hodisa joyini ko`zdan kechirish - dastlabki tergov harakatidan biri hisoblanadi. Joyni sinchiklab ko`zdan kechirish jinoyat o`smirlar tomonidan sodir etilganidan dalolat beruvchi shart-sharoitlarni aniqlash va qayd etish imkonini beradi. Hodisa aniqlangan quyidagi belgilar jinoyatni o`smirlar sodir etganidan dalolat beradi: - àââàëäàí ïóõòà o`éëàíãàí âà àìàëãà îøèðèëgan harakatlarning yo`qligi, binoga bir necha usullar va yo`llar bilan kirishga intilganliklaridan dalolat beruvchi izlar; - jinoyat izlarini yo`qotish choralarining ko`rilmaganligi; - jinoyat joyida beadab, bezorilarga xos qiliqlar qilinganligi, tovarlar shikastlangan, buyumlar besabab sindirilgan, behayo yozuv va suratlar chizilganligi; - jinoyat uchun tanlangan joy ham uni o`smirlar sodir etganidan dalolat berishi mumkin; masalan, maktab oshxonasidan yoki internat oldidagi do`konchadan qilingan o`g`irlik. - o`smirlar tomonidan o`g`irlanishi mumkin bo`lgan buyumlar ham o`ziga xos bo`ladi: a) musiqa asboblari, video va fototexnika, sport buyumlari, zamonaviy rusumdagi kiyim, shirinliklar, spirtli ichkiliklar. Shu bilan birga ancha qimmat, osori atiqa, qadimgi buyumlarga tegilmagan bo`lishi mumkin. Quyidagi faktlar jinoyat o`smirlar tomonidan sodir etilganligi yoki jinoiy guruh tarkibida o`smirlar borligidan dalolat berishi mumkin: kichik hajmdagi oyoq, qo`l izlari; odatda o`smirlar kiyadigan poyabzal tagcharmining izlari; tashlab ketilgan, yo`qotilgan ko`pincha o`smirlar olib yuradigan buyumlar (qo`lbola sovuq qurol, zanjirlar, bezaklar qoldirilgan iz va yozuv kabilar. Jinoyat joyida qoldirilgan ba`zi obyektlar, sigareta qoldiqlari, shishalar va boshqa narsalar bo`yicha yoki o`g`irlangan buyum turiga qarab uning odatlari, chekishi, narkotiklar, toksik moddalar iste`mol qilishi to`g`risida xulosa qilish mumkin. Voyaga yetmagan shaxsning ko`nikmalari, mahorati va qiziqishlari

www.arxiv.uz xususida radiotexnika, elektronika, kompyuter bilan ishlaganlik izlariga qarab fikr yuritish mumkin. Olib qochilgan, so`ng tashlab ketilgan transport vositasini ko`zdan kechirishda avtomobil qulflarini ochish usullari mazkur turdagi avtomashina elektr sxemasi bilan tanishmi, signalizatsiyani o`chira olish-olmasligi to`g`risida tasavvur hosil qilish mumkin. Voyaga yetmagan shaxsni qo`lga tushirish va uni hibsga olish alohida hollarda, xususan JPK 221-moddasida ko`rsatilgan asoslar mavjud bo`lgandagina qo`llanadi. Mazkur masalani to`g`ri hal qilish uchun sodir etilgan jinoyatning og`irligiga hamda o`smirning shaxsiy xususiyatlariga baho berish talab etiladi. Bunda uning sodir etilgan jinoyatdan keyingi harakatlari, jinoyatning takroran sodir etilish ehtimoli, tergovdan qochib qutilish imkoniyati hisobga olinadi. Voyaga yetmaganlarni hibsga olish imkon boricha unga ortiqcha e`tibor jalb etmaydigan tarzda tayyorlanib o`tkazilishi: o`smir maktabda, ish joyida, o`rtoqlari davrasida va boshqa shu kabi joylarda qo`lga olinmasligi maqsadga muvofiq. Qarshilik ko`rsatish imkoniyatini, shuning o`zida o`qotar yoki sovuq qurol, maxsus vosita va boshqa narsalardan foydalanish imkoniyatini ham e`tibordan chetda qoldirmaslik lozim. O`smir hibsga olingani va ushlab turilgan joyi xususida uning ota-onasiga xabar berilishi shart. Voyaga yetmaganlarning ishlari yuzasidan tintuv o`tkazish o`g`irlangan mol-mulk, jinoyat qurollari va vositalari, o`smir jinoyatni sodir etganda kiygan poyabzalni izlab topishga, tanish-bilishlari, havaslarini aniqlashga o`smirning turmush va tarbiya sharoiti to`g`risida ma`lumot to`plashga imkon beradi. Tintuv vaqtida, odatda, ayblanuvchining qonuniy vakili hozir bo`lishi lozim. Buning iloji bo`lmaganda turar joy boshqarmasi yoki mahalla vakili taklif etiladi. Yotoqxona yoki ish joyida tintuv o`tkazilganida tarbiyachi yo ma`muriyat vakili hozir bo`ladi. Tintuvni boshlashdan avval o`smirga va u bilan birga yashaydigan shaxslarga izlanayotgan buyumni o`z ixtiyori bilan topshirish taklif etiladi. O`smirlar tez-tez mayda o`g`riliklarga qo`l urishini e`tiborda tutib, ularda o`zlariga

www.arxiv.uz tegishli bo`lmagan buyumlar bor-yo`qligini surishtirib aniqlash maqsadga muvofiq. Tintuvga tayyorgarlik ko`rishda o`smirning ota-onasi va oiladagi o`zaro munosabatlar haqida ma`lumotga ega bo`lish maqsadga muvofiq. Ma`lumki, tintuvga tayyorgarlik paytida umumiy tusdagi harakatlar ham amalga oshiriladi: tintuv joyi bilan tanishuv, tezkor-tergov guruhi tarkibini belgilash, mutaxassislarni jalb qilish, xolislar bo`lishini ta`minlash va h. Bosqinchilik va talonchilik jinoyatlarini sodir etishda o`smirlar o`zlarini ko`proq qiziqtirgan mayda-chuyda buyumlar: saqich, zanjir, pichoq, soat va boshqa buyumlarni tortib oladilar. Bu buyumlar o`smir xonasida yoki uning yonida bo`lishi mumkin. Kelib chiqishi shubhali bo`lgan obyektlar aniqlanganida ular uyda qanday sababdan saqlanayotganligini shu zahoti surishtira boshlash maqsadga muvofiq. Tintuv vaqtida o`smir spirtli ichimliklar, narkotiklar iste`mol qilishidan dalolat beradigan holatlar aniqlanishi, behayo ko`rinishdagi buyumlar, uyatsiz yozuv va asarlar topilishi mumkin. Tabiiyki, tintuv vaqtida hozir bo`lgan oila a`zolari kuzatib boriladi. Tintuv vaqtida o`smirni kuzatib borish ayniqsa muhimdir. Yoshiga xos bo`lgan ta`sirchanlik, o`zini boshqara olmaslik tufayli u tajribali katta yoshdagi shaxsga nisbatan tergovchining so`zlari va harakatlariga asabiyroq munosabatda bo`ladi. Misol uchun, tergovchi o`smirning javob munosabatini tekshirib ko`rish maqsadida o`z maqsadini bayon etganidagi «so`z bilan tekshirib ko`rish» ijobiy natija berishi mumkin. Voyaga yetmaganlarni so`roq qilishda so`roq qilinayotgan shaxsning protsessual mavqei, shuningdek, uning shaxsini ta`riflaydigan ma`lumotlar e`tiborga olinadi. Bu ikki jihat ham so`roq ishtirokchilari doirasini, so`roqni qayerda, qachon o`tkazishni va unga oid eng maqsadga muvofiq taktik uslublarni, so`roqqa chaqirtirish uslubini belgilab olish uchun ahamiyatlidir. JPK 121-moddasiga muvofiq 16 yoshga to`lmagan guvohni so`roq qilish qonuniy vakili, katta yoshdagi yaqin qarindoshi yoki pedagog ishtirokida

www.arxiv.uz o`tkaziladi. Mazkur qoida voyaga yetmagan jabrlanuvchilarni so`roq qilishga ham taalluqli. Voyaga yetmagan ayblanuvchini so`roq qilishda tergovchi yoki prokuror ixtiyoriga ko`ra pedagog ishtirok etishi mumkin (JPK 554-moddasi). Shu bilan birga voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchi himoyachi ishtirokidagina so`roq qilinadi (JPK 553-ioddasi). Voyaga yetmaganlar so`roqqa, odatda, ularning ota-onasi yoki qonuniy vakillari orqali chaqirtiriladilar. Tergovchi o`smirni o`z xizmat xonasiga chaqirishi mumkin. Yaxshisi uni so`roq qilish uchun maktabga kelish va u ko`nikkan sharoitda so`roq qilishi afzal. Keng ovoza bo`lish ehtimoli tufayli telefonogramma orqali chaqirish maqsadga muvofiq emas. O`smirning ruhiy holatiga salbiy ta`sir ko`rsatishi va ruhiy aloqa o`rnatishni murakkablashtirishi sababli kuch ishlatib olib kelish ham ma`qul emas. Odobsiz, bezori voyaga yetmagan shaxslar rasmiy sharoitda so`roq qilingani maqsadga muvofiq. Bu o`smirning intizomni saqlashi va axloqiga mas`ul bo`lib turishiga ko`maklashadi. So`roq taktikasidagi ko`pgina holatlar voyaga yetmagan shaxsning protsessual mavqeidan kelib chiqadi. Gumon ostidagi shaxs, ayblanuvchi, guvoh va jabrlanuvchini so`roq qilishning o`ziga xos tomonlariga e`tibor berish lozim. Voyaga yetmagan gumon ostidagi shaxsni so`roq qilishga tayyorlanishning o`ziga xos tomoni shundaki, tergovchi ushbu bosqichda ko`pincha hali uning jinoyat sodir etishdagi ishtirokiga oid yetarlicha dalil-isbotga, o`smir shaxsi haqida kerakli tasavvurga ega emas, so`roqqa tayyorlanish uchun ham vaqti cheklangan. Biroq, ana shunday sharoitda ham o`smir xususida hech bo`lmasa uning ota-onasi, o`qituvchilari, qo`shnilarini surishtirish orqali dastlabki ma`lumot to`plashi zarur. Voyaga yetmaganlar ishlari bo`yicha uchastka inspektorida kerakli ma`lumot bor- yo`qligini surishtirib ko`rish lozim. Zudlik bilan o`tkazishning iloji bo`lmaganda, so`roq o`smir hibsga olinganidan so`ng 24 soat ichida o`tkazilishi shart. Bunday tarzda o`tkazilgan so`roq qonun talablarini bajarish bilan o`smirning muayyan ko`rsatuv berishini o`rgatish ehtimoli bo`lgan kattalar bilan aloqada bo`lishidan saqlaydi.

www.arxiv.uz So`roq vaqti va taktikasini tanlashda o`smirlarning ruhiy holatini e`tiborga olish zarur. Odatda ular hayajonlangan va yangicha sharoitdan ruhan ezilgan holatda bo`ladilar. Bularning ustiga jazo oldidagi, fosh bo`lish, ota-onasidan qo`rqish hissi qo`shiladi. Ana shu vaqtda o`smirni uning ahvoli jiddiyligi, so`roq uning uchun muhimligiga ishontira bilish, tergovga yordam berish uning manfaatida ekanligini anglata olish o`ta muhim. Bu maqsadda uning asabiy holatini biroz bo`lsada yengillatish, tinchlantirish, ruhiy aloqa o`rnatish choralarini ko`rish kerak. Obyektiv va to`liq ma`lumot olishga erishilishida birinchi so`roqning o`rni beqiyos. Gapni o`smirning turmush, o`qish va tarbiya sharoiti haqidagi suhbatdan, uning qiziqishlaridan boshlagan ma`qul. O`smir bu savollar sodir etilgan jinoyatga aloqasi yo`q deb o`ylab, o`zi va do`stlari haqida ishtiyoq bilan hikoya qilib berishi mumkin. Tarjimai holi to`g`risidagi batafsil suhbatdan so`ng u qaysi jinoyatni sodir etganlikda gumon qilinayotganligi xususida unga batafsil va sodda qilib tushuntirib beriladi. Savollarni to`g`ri tuzish muhim o`rin tutadi. Ular aniq, lo`nda bo`lib, o`z ichiga o`smirga biror nimani shama qilishi mumkin emas. O`smirga oid ishonuvchanlik xususiyatini ham unutmaslik kerak. Gumon ostidagi voyaga yetmagan shaxs ishonuvchanligi va mantiqiy fikrlash qobiliyati hali rivoj topmaganligi tufayli tergovchi savollaridan olgan ma`lumotlarga tayanib o`zini nohaq ayblashi, aybdor deb tan olishi mumkin. Gumon ostidagi shaxs jinoyat sodir etganligini tan olib, bu haqida so`zlab berishga tayyor bo`lsa, uning ko`rsatuvlarini muntazam tahlil qila borib, har bir jihati yuzasidan so`roq qilish zarur. Shu bilan birga u keltirayotgan faktlarni ikir- chikirigacha so`zma-so`z bayonnomaga kiritishi lozim. Shu tarzda olingan ma`lumotlar kelajakda ularning naqadar to`g`ri ekanligini, o`smir haqiqatda ham jinoyat sodir etganmi yo ma`lumotlarni boshqa manbalardan olganligini aniqlash imkonini beradi. Tergovchining sodir etilgan jinoyat jihatlaridan xabardorligini namoyish etishi ham ish holatlarini aniqlashga yordam berishi mumkin. Biroq bu faktlar aniq

www.arxiv.uz ma`lumotlarga asoslangan bo`lishi shart. Gumon ostidagi shaxsga u qadar jiddiy bo`lmagan, biroq ishonarli dalilni dabdurustdan namoyish etish uni haqiqatni so`zlashga majbur etishi mumkin. Shu bilan birga, u yoki bu dalillarni namoyish qilishda o`smir yoshi va rivojiga bog`liq ravishda ularni hamma vaqt ham mos ravishda baholay olmaydi. Shu sababli namoyish etilayotgan ma`lumotlarning asl mohiyatini unga tushuntirib berish ma`qul. Aniqlik kirituvchi savollar, gumon ostidagining joy, vaqt, guvohlarga oid, birgalikdagi harakatlar xususidagi javoblari va so`roq bayonnomasida qayd etilgan shu kabi ma`lumotlar keyinchalik uning vajlari asossiz ekanligini aniqlashga yordam beradi. Gumon ostidagi shaxsni so`roq qilishda qaysi pedagog ishtirok etishi ma`qulligini o`smirning shaxsiy xususiyatlari va boshqa ko`pgina omillarni hisobga olgan holda hal etish lozim. Ba`zi hollarda o`smir tanigan va hurmat qilgan pedagogning ishtiroki gumon ostidagi o`smirning asabini tinchlantirishga ko`maklashadi. Boshqa hollarda, misol uchun jinsiy jinoyatlarni tergov qilishda yaxshisi, boshqa maktabdan pedagogni taklif qilgan ma`qul. Bu bosqichda ota-ona ishtiroki ham nojoiz. Amaliyotdan ma`lumki, ota-onasi ishtirokida so`roq qilinayotgan voyaga yetmagan gumon ostidagi shaxs ko`pincha uyaladi, dovdirab, javob berishdan o`zini olib qochadi. Buning ustiga hamma ota-onalar ham ana shunday so`roq jarayonida o`zini to`g`ri tuta bilmaydilar. Voyaga yetmagan ayblanuvchini so`roq qilish uchun tergovchi uning shaxsiga oid barcha zarur ma`lumotlarga ega bo`lishi shart. So`roqqa tayyorlanishda tergovchi o`smirning ma`naviy-ruhiy tavsifiga suyanadi. So`roqdan oldin tergovchi pedagog va himoyachini o`smirning ruhiy tavsifi bilan tanishtirishi tavsiya etiladi. Tergovchi so`roqda qatnashayotgan shaxslar e`tiborini ular berayotgan savollarning qanday qo`yilishiga, o`smir qayta tarbiyalanishi samarasini kamaytiradigan tortishuv va gap tashlashlarga yo`l qo`yilmasligiga qaratadi.

www.arxiv.uz Tergovchi voyaga yetmagan shaxsga uning ayblanuvchi sifatida jalb etilishi to`g`risidagi qarorni o`qib eshittirgach, dastavval ayblanuvchi o`zini aybdor deb tan olishi yo olmasligini aniqlaydi. O`smir aybini tan olganda ham, so`roq sinchiklab, shoshilmay, batafsil o`tkazilishi lozim. Jinoyat shart-sharoitini va har bir ishtirokchi rolini mufassal aniqlash bu kabi so`roqning taktik uslublaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birga tayyorgarlik bosqichida o`smir jinoiy faoliyat, ichkilikbozlik, fohishabozlik, qimor o`yinlari kabilarga jalb qilingan qilinmaganligiga e`tibor qaratish zarur. Jinoyat sabablari va maqsadlarini kelib chiqqan oqibat bilan qiyoslash orqali ayblanuvchi shunday oqibatlarga intilgan-intilmaganligini, ularning kelib chiqish ehtimoliga yo`l qo`ygan-qo`ymaganligini aniqlash zarur. Agar o`smir, o`z aybini tan olib, chalkash tafsilotlar bersa, bunday holda bu uning qattiq hayajonlanish hisobiga ro`y berdimi yoki u boshqa manbalar orqali olgan noto`g`ri ma`lumotlarga suyandimi, aniqlash lozim. Buning uchun xotirani faollashtirish uslublarini qo`llash yoxud uning yolg`on so`zlaganligini fosh etish lozim. So`roq jarayonida o`smir va uning sheriklari jinoyat ishidan so`ng o`zlarini qanday tutganlari, nima harakatlar sodir etganlari, kattalardan qaysisi bilan, nima maqsadda muloqotda bo`lganlarini aniq belgilab olish muhim. Butkul so`roq davomida katta yoshli dalolatni yoki boshqa ishtirokchilar roliga aniqlik kiritish vazifasini yoddan chiqarmaslik lozim. Buning uchun o`smir erkin hikoya qilayotganida turli shartlarga e`tibor qaratish, avvaldan tayyorlangan, shu bilan birga so`roq jarayonida paydo bo`lgan, katta yoshdagilar va ularning o`zaro munosabatlari va o`smir bilan birgalikda harakatlari xususida savollar beriladi. Voyaga yetmagan shaxs o`zini aybdor deb tan olmasa, so`roq qilishda qo`llanadigan taktik uslublardan tashqari boshqalaridan ham foydalanish mumkin. Birinchi navbatda o`smirga sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavfli tomonini, odamlarning bunga munosabati, u oilasiga, yaqinlariga yetkazgan zararni sodda, tushunarli tarzda bayon etib berish shart. Shu bilan birga aybini tan olmaslik

www.arxiv.uz nimalarga olib kelishi mumkinligi va yuzaga kelgan vaziyatni to`g`ri baholab, chin dildan tavba qilish va tergov bilan faol hamkorlik qilish uning uchun naqadar muhimligini ochib berish kerak; bu uning uchun aybini yengillashtirishda muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Dalillar keltirish taktikasi o`zining jinoyatdagi ishtirokini tan olmayotgan voyaga yetmagan shaxsni so`roq qilishda ayniqsa qo`l keladi. Dalillarni tobora jiddiy turlarini namoyish etish, mantiqiy tartibga rioya qilgan holda va orada katta tanaffuslarga yo`l qo`ymay keltirish ijobiy natijalar beradi. Shu bilan birga har bir dalilning mohiyati izohlab borilishi zarur. Bunda faqat bevosita o`smirning o`zini fosh qiladiganlarini misol keltirish maqsadga muvofiq. Ishonuvchanligi sababli yoki aybni o`z bo`yniga olib, kattalardan yoki boshqa ishtirokchilardan aybni soqit qilish maqsadida u sodir etmagan ayblarni ham zimmasiga olishi mumkin. Aybini tan olmayotgan voyaga yetmagan ayblanuvchini so`roq qilishda yolg`onni fosh qilish uslubidan foydalanish ham tabiiy hol. Shu maqsadda tergovchi, avval to`la-to`kis aniqlangan ikkinchi darajali jihatlar to`g`risida so`zlaydi. Xabardorlikni namoyish etish o`smirga ta`sir qilib, uni to`g`ri so`zlashga majbur qilishi mumkin. Shu qatorda qo`qqisdan kutilmagan savol bilan murojaat qilish ham, ayniqsa o`smir tergovchiga haqiqatni so`zlayotgani va sodir etgan jinoyatidan afsus ekanini uqtirayotgan bo`lsa, ruhiy samara beradi. Berilayotgan ko`rsatuvlar yolg`onligini mahorat bilan isbotlash o`smirning bundan keyin ham yolg`on ko`rsatuv berish mumkinligiga bo`lgan ishonchini puchga chiqaradi. So`roq jarayonida voyaga yetmagan shaxs ko`rsatmalarini shu zahoti bayonnomaga kiritish tavsiya etilmaydi. Bu uni chalg`itadi, sergaklantiradi, tergovchining fikrini bir yerda jamlashiga xalal beradi va ular orasida yuzaga kelgan ruhiy aloqa uziladi. So`roqqa halal bermaydigan tarzda qisqacha yozib borish va u tugaganidan so`ng bayonnoma to`ldirish maqsadga muvofiq. Imkoniyat darajasida bayonnomada ayblanuvchi ishlatgan iboralarni aynan saqlab qolish zarur. Uning ko`rsatmalarini o`smirlarga xos bo`lmagan til bilan bayon etish mumkin emas.

www.arxiv.uz Voyaga yetmagan ayblanuvchini so`roq qilishda fonoyozuv qo`llanishi ham mumkin, chunonchi: - so`roq olib borilgan sharoitni qayd etish uchun; - o`smir o`z ko`rsatuvlarini o`zgartirganda yoki o`zgartirishi mumkin bo`lganda, avvalgilaridan bosh tortganda; - tergovchi, katta yoshdagi boshqa ishtirokchi bilan yuzlashtirish o`tkazishdan xavfsirab, uning so`roq jarayonini ushbu shaxsga eshittirmoqchi bo`lganda. Voyaga yetmagan guvoh va jabrlanuvchiga so`roq qilish chog`ida ta`sir ko`rsatish, shuningdek o`smirga bevosita qanday ko`rsatuv berishni o`rgatish ehtimolini hisobga olgan holda ular imkon boricha tezroq so`roq qilinishi va so`roq batafsil bo`lishi shart. 16 yoshga to`lmagan shaxsga so`roq boshlanishidan avval haqiqatni odilona so`zlab berish zarurligi tushuntiriladi, biroq óëàð ¸ëg`îí êo`ðñàòuv áåðganlik va êo`ðñàòuv áåðèøäàí áîø òîðòganlik yoki bo`yin tovlaganlik uchun javobgarlik to`g`risida ogohlantirilmaydilar. Voyaga yetmagan guvohlar ular uning yoshi, shaxsiy xususiyatlari va tergov qilinayotgan jinoyatga munosabatidan kelib chiqib toifalarga bo`linadi: 1) æèíîÿò ¸êè ó áèëàí áîg`ëèq áîøqà hîäèñàni kuzatgan øîhèäëàð; 2) jinoyat ishi tugatilgan yoki jinoiy jazodan majburiy tarbiya choralarini tayinlash tufayli ozod etilgan ishtirokchi-o`smirlar; 3) voyaga yetmagan ayblanuvchining yaqin qarindosh va tanishlari. Guvohning mazkur toifalardan qay biriga oidligidan qat`i nazar, uni so`roq qilishga tayyorgarlik ko`rishda imkoniyat boricha uning ba`zi shaxsiy xususiyatlarini: tengdoshlariga munosabati (do`stlik, aldamchilik, ko`ngilchanlik, johillik va h.), shaxsga oid xossalarini (yolg`onchilik, o`jarlik, yashirinlik), qiziqishlari, havaslari va hodisa ishtirokchilari bilan o`zaro munosabatlarini o`rganish foydadan xoli bo`lmaydi. Jinoyatni kuzatgan yoki u bilan bog`liq biror hodisaga guvoh shohid bo`lgan shaxslar odatda to`g`ri so`zlaydilar. Ammo unutuvchanliklari yoki biror kimsa

www.arxiv.uz ta`sirida ko`rsatuvlarini o`zgartirmasliklari uchun ular imkon boricha ertaroq so`roq qilingani ma`qul. Ularning ko`rsatuvlariga baho berishda hodisani qabul qilishning ham obyektiv (uzoqdan turib, yoritilgan joyni, ancha vaqt davomida kuzatish), ham subyektiv (sezgi organlarining holati, his-hayajon) omillarini hisobga olish shart. O`smir ko`rgan-eshitganlarini bayon etganida ham o`ziga xos qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bularning bari uning ruhiy xususiyatlari, so`z boyligi yetarli emasligi, boshqa sabablar bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Mazkur qiyinchiliklar xotiraning o`zaro bog`liq holatlar yordamida faollashtirish, xotirani dalillar namoyish etish yo`li bilan jonlantirish so`roqni hodisa sodir etilgan joyda o`tkazish yoki ko`rsatuvlarni tekshirish uslublari yordamida bartaraf etiladi. Guvohlarning mazkur toifasi odatda tergovchiga ishonadi va ba`zida, hatto ongsiz ravishda bo`lsa ham, haqiqatni aniqlashda ko`mak berishga tayyor bo`ladi. Shu bilan birga bunday ishonch va tayyorlik hissi ortida barcha so`ralgan narsani tasdiqlayverish ehtimoldan xoli emas. Shu sababli, voyaga yetmagan guvohga beriladigan savollar juda puxta o`ylangan, lo`nda har qanday shama va uqtirishdan forig` bo`lishi shart. Ijtimoiy xavfli harakatlarda ishtirok etib, jinoyat ishi tugatilgan voyaga yetmagan guvohni so`roq qilishda ham u bilan o`xshash qilishni sodir etgan voyaga yetmagan ayblanuvchidagi kabi so`roq taktikasini qo`llash mumkin. Bunday guvohlar, odatda, sodir etilgan jinoyatda o`zlarining ishtiroklarini inkor etmaydilar, o`zga shaxslar, ayniqsa kattalar va o`zidan katta o`smirlar to`g`risida istar-istamas ko`rsatuv beradilar. Bunday holatni tavba qilish va tergovga faol yordam berish zarurligi, bu esa guvohning bo`lg`usi taqdiri uchun, shuningdek uning do`stlarini qayta tarbiyalash uchun muhim ahamiyatga egaligini tushuntirish bilan bartaraf etish mumkin. So`roq jarayonida tergovchining bo`lib o`tgan hodisadan xabardorligidan dalolat beradigan dalil-isbotlar namoyish etishi maqsadga muvofiq. Ushbu jinoyat ishi bo`yicha so`roq qilingan boshqa voyaga yetmaganlar tomonidan tilga olingan, biroq batafsil bayon etilmagan faktlarning ikir-chikirlariga aniqlik kirituvchi savollar berish ham tavsiya etiladi.

www.arxiv.uz Jinoiy javobgarlik yoshiga yetmagan guvohlarni so`roq qilishni tayyorlash va o`tkazishda ularni ikki guruhga ajratgan ma`qul. Birinchisi - ilk marotaba, odatda, biron kimsa ta`sirida jinoyatga qo`l urgan o`smirlar. Ular ko`p hollarda to`g`ri ko`rsatuv beradilar va tergovchining vazifasi ana shu «tarbiyasi og`ir» o`smirning ishonchini qozonish, aniqlanishi kerak bo`lgan jihatlar, shart-sharoitlar doirasini to`g`ri belgilab olish, savollarni talab darajasida tuzish, ko`rsatuv tafsilotlarini belgilashdan iborat bo`lib qoladi. Ikkinchi guruhga bir necha marotaba huquqbuzarlikka yo`l qo`ygan o`smirlar kiradilar. Ular deyarli samimiy bo`lmaydilar, sodir etgan qilmishlaridan kamroq afsuslanadilar, cho`rtkesar, ashaddiy va tarbiyasiz ekanliklari bilan faxrlanadilar. Ularni fosh qilishda obro`ga ega bo`lgan pedagog, shu jumladan sport maktabining treneri katta yordam berishi mumkin. Voyaga yetmagan ayblanuvchining yaqin tanishlarini so`roq qilishda ular o`rtasidagi do`stona munosabatlarni e`tiborda tutish lozim. Ko`pincha ular yashash, o`qish, ishlash joyiga ko`ra shakllangan, birga dam oladigan turg`un guruhlarga uyushadilar. Bu xil guvohlar toifasida oila, maktab, mehnat jamoasi bilan normal aloqasini uzgan shaxslar bir talay. Ular ijtimoiy nazoratdan chiqib ketgan bo`lib, o`z qarashlariga ko`ra ayblanuvchining maslakdoshlari hisoblanadilar. Ularni so`roq qilishda o`zlari yoki boshqa o`smirlar tomonidan sodir etilgan, tergov tomonidan hali aniqlanmagan huquqbuzarliklar xususida ko`pgina qimmatli ma`lumot olish mumkin. Guvohning kamso`zligi uning ayblanuvchi yoki guruhning boshqa a`zolari tomonidan qo`rqitilishi oqibati bo`lishi ham mumkin. Guvoh hali tergovga ma`lum bo`lmagan ayblari uchun jazo olishdan qo`rqib indamayotgan bo`lishi ham ehtimol. Mazkur holatni so`roq vaqtida e`tiborda tutish, unga bog`liq versiyalarning asosli ekanini tekshirib ko`rmoq lozim. Yuqorida qayd etilgan guruhlarda kichik yoshdagi guvohlar bo`lsa, bunda quyidagilar e`tiborga olinishi shart. Ba`zi yosh bolalar o`ta kuzatuvchan bo`ladilar. Ular ko`pincha kattalar sezmagan holatlarni ko`rib, eslab qoladilar. Ushbu

www.arxiv.uz fazilatdan so`roq qilinayotgan shaxsning e`tiborini tafsilotlarga qaratish va ularni keyinchalik tekshirish maqsadida bayonnomada ikir-chikirigacha qayd etish orqali foydalansa bo`ladi. Voyaga yetmagan jabrlanuvchilar, odatda, rostgo`y bo`lsalar-da, ma`naviy, jismoniy yoki mulkiy zarar ko`rganliklari tufayli ish natijasidan manfaatdor shaxs ekanligini unutmaslik lozim. Shuning bilan birga ko`rsatuvlar haqqoniyligiga ular jinoiy tajovuz vaqtida hayajon, qo`rquv holatida bo`lib, sodir bo`layotgan hodisalarni to`liq anglay olmaganliklari ham ta`sir qilishi mumkin. Jinsiy jinoyat sodir etilganida, jabrlanuvchi ba`zi tafsilotlarni aytmasligi, hattoki ularni rad etishi ham mumkin. Jabrlanuvchiga ayblanuvchining qarindoshlari, yaqinlari, do`stlari ta`sir ko`rsatayotganligini ham hisobga olmaslik mumkin emas. Bularning bari unga savollarning qay tarzda berilishini belgilaydi va keyinchalik ko`rsatuvlarini tekshirish yo`llarini tanlash imkonini beradi. Voyaga yetmaganlar tarbiyasi uchun mas`ul shaxslarni so`roq qilish orqali o`smirning turmush va tarbiya sharoitlari, shaxsiga oid xususiyatlari aniqlanadi. So`roq jarayonida jinoyat sodir etilishiga olib kelgan, jinoiy axloq sabablarini keltirib chiqargan, o`smir ongiga uning jazo olmasligi to`g`risidagi tushunchani kiritgan sabab va shart-sharoitga oydinlik kiritiladi. Tergovchi voyaga yetmagan, gumon ostidagi shaxs tutib keltirilgan va hibsga olingan bo`lsa, uning ota-onasi bilan uchrashadi. Ota-onasini barcha masalalar yuzasidan to`liq hajmda so`roq qilishning iloji bo`lmaganda, imkon boricha ulardan o`smir qaysi harakatlarni sodir etganlik uchun hibsga olingani, o`tkazilayotgan tergovning xolisligi, ularning rostgo`y ko`rsatuvlari, xususan, sodir etilgan jinoyatning sabablarini aniqlab olish va bo`lg`usi tarbiya choralarini belgilab olishda naqadar muhimligiga e`tibor qaratish. Îòà-onasi har ikkovini so`roq qilish talab etiladi, chunki ular bola tarbiyasi muammosiga har xil yondashishi, uning hayoti to`g`risida turlicha ma`lumotga ega bo`lishi mumkin. Voyaga yetmaganning tarbiyasi uchun mas`ul shaxslarni so`roq qilganda navbatma-navbat oilasining tarkibi, o`smirning o`qish va dam olish

www.arxiv.uz sharoitlari, uning o`rtoqlar davrasi, bo`sh vaqtini qay tarzda va kim bilan o`tkazishi; ota-onasi o`smirning bo`sh vaqtini qanday nazorat qilgani; spirtli ichimliklar iste`mol qiladimi va qachondan beri, óíè ichishga êèì o`ðãàòãàí; boshqa ehtiyoj va qiziqishlari, àââàë éo`ë qo`éãàí àéáëàðè âà ìàêòàá, boshqa bilim yurti, uyida êo`ðèëãàí ÷îðàëàr; uydan qochib ketmaganmi, kechasi ketib qolish odati yo`qmi, bunga ota-onasining munosabati; o`smirning maktab, ishxonadagi jamoasi bilan munosabatlari; ota-onasining bir-biriga va o`smirga bo`lgan munosabati; ular sodir etilgan jinoyatga oid qanday ma`lumotga egaligi; o`smir bilan shu to`g`rida o`tkazgan suhbatlari mazmuni; jinoyat sodir etilgan kuni u vaqtini qanday o`tkazgan, o`zini shundan keyin qanday tutganligi aniqlanadi. Maktab, hunar-texnika bilim yurti pedagoglari, tarbiyachilarini so`roq qilish o`smirning ruhiy-jismoniy rivojiga oid xususiyatlar, uning fe`l-atvori, ehtiyojlari, qiziqishlari, aloqalari, yosh xususiyatlarining namoyon bo`lishi xususida ma`lumot olish imkonini beradi. Bu shaxslar oiladagi ma`naviy iqlim, ota-onasining o`zaro munosabatlari, o`smirning turmush va tarbiya sharoiti, odatlari, moyilliklarining paydo bo`lish sabablaridan xabardor bo`lishlari mumkin. O`qituvchi va tarbiyachilar odatda, ota-onalarga nisbatan xolisroq bo`ladi. Voyaga yetmaganlar sodir etgan jinoyatlarni tergov qilishda yuzlashtirishga ehtiyotkorlik bilan yondashish va uni favqulodda hollardagina o`tkazish kerak. O`smirlar yuzlashtirishga istar-istamas rozilik beradilar, chunki sotqin deb nom olish va jazolanishdan qo`rqadilar. Yuzlashtirish odatda tergovchi va o`smir o`rtasidagi bo`lgan ruhiy aloqani chigallashtiradi. Asosiy xavf esa u boshqa ishtirokchi ta`sirida, ayniqsa u jinoyatning katta yoshli qatnashchisi bo`lsa, o`z ko`rsatmalarini o`zgartirishi mumkinligidadir. O`smir ba`zan murakkab vaziyatni anglab olishda qiynaladi va yoshi katta shaxs bilan yuzlashtirilgandan so`ng o`z aybini tan olmagan katta yoshli shaxs do`q-po`pisa qilmagan holda ham o`z ko`rsatmalarini o`zgartirishiga moyil bo`ladi. Voyaga yetmaganlarni o`zaro yuzlashtirish ham o`ta murakkab. O`smirning fosh qiluvchi ko`rsatuvlarini boshqa ishtirokchi odatda, ular o`rtasidagi yomon munosabatlarga yo`yadi.

www.arxiv.uz Voyaga yetmagan ayblanuvchi ko`rsatuvlaridagi qarama-qarshiliklarga yuzlashtirishdan boshqa yo`l bilan barham berish imkoniyati mavjud bo`lsa, tergovchi ushbu imkoniyatdan foydalanishi shart. Voyaga yetmagan ayblanuvchini so`roq qilish jarayoni, yuqorida aytilganidek, fonogrammaga tushirilishi va so`ng u ko`rsatuvlari muvofiq kelmagan shaxsga namoyish etilishi mumkin. Sodir etilgan jinoyat turiga qarab sud-ballistik, trasologik va o`zgacha ekspertizalar òàéèíëàíèøè ìóìêèí. Áèðîq èøëàðíèíã ìàçêóð òîèôàñèga ko`proq ñóä- òèááè¸ò, ñóä-ïñèxiatrik, sud-ruhiy va psixiatrik-ruhiy ekspertizalar xosdir. Sud-tibbiyot ekspertizasi o`tkazish o`smirning yoshini tasdiqlaydigan hujjatlar bo`lmaganida, yosh qasddan yashirilganida va mavjud hujjatlar shubha tug`dirgan hollarda majburiydir. Sud-tibbiyot ekspertizasi organizmning yoshga xos bo`lgan o`zgarishlariga oid ilmiy ma`lumotlar: umumiy anatom-fiziologik rivojlanish, skelet suyaklarining qotishi, tish apparatining rivoji kabilarga tayanadi. Yosh muayyan darajada taxminiy aniqlanadi. Sud-psixiatrik ekspertizasi voyaga yetmagan shaxsning psixik holatini o`rganish maqsadida tayinlanadi. O`smir psixikasidagi kamchiliklar surunkali kasallik, ruhiy faoliyatning vaqtinchalik izdan chiqishi, aqli zaiflik yoki boshqa kasallik oqibati bo`lishi mumkin. Shu kabi nuqsonlardan o`smirlarda shaxsning hayajon-iroda xususiyatlarida namoyon bo`ladiganlaridan: birdan asabiylashuv, jizzakilik, urushqoqlik, ishonuvchanlik, o`jarlik kabilar tez-tez uchraydi. Qiziqishlari ham psixopatik o`zgarishlarga moyil bo`lib: daydilik (dromomaniya), yondirish (piromaniya), o`g`rilik qilish (kleptomaniya) kabilarga intilish paydo bo`ladi. Voyaga yetmagan qonunbuzarlar orasida oligofreniya ko`rinishlaridan biri – aqli zaiflik (debilizm) duchor bo`lgan shaxslar ham tez-tez uchrab turadi. Bunday o`smirlar aqlan zaifligi va his-hayajon-iroda funksiyasi izdan chiqqanligi bilan tavsiflanadilar. Aqlan zaiflikni aniqlash maqsadida sud-ruhiy ekspertizasi tayinlanadi. Aqlan zaiflik ruhiy kasallik oqibatida kelib chiqqan bo`lishi mumkinligini hisobga olib, avval ruhiy-psixiatrik ekspertiza tayinlagan ma`qul.

www.arxiv.uz Sud-ruhiy va ruhiy-psixiatrik ekspertizalari oldiga hal qilish uchun odatda quyidagi masalalar qo`yiladi: voyaga yetmagan shaxsning aqliy rivojlanish darajasi, o`smirning aqliy rivojida shu yosh uchun xos bo`lgan me`yoriy darajadan og`ish mavjudmi, voyaga yetmagan shaxs uning jismoniy va ruhiy holatini hisobga olgan holda shart-sharoitlarni to`g`ri qabul qilishi va ular to`g`risida tegishli, ko`rsatma berishi mumkinmi, voyaga yetmagan shaxs o`z harakatlari va o`ziga nisbatan sodir etilgan harakatlar mohiyatini to`liq anglab yetishi mumkinmi, o`smir o`z harakatlarini boshqarishi mumkinmi va mumkin bo`lsa, qay darajada kabilar. Har qanday ekspertizani tayinlashda voyaga yetmagan shaxs ekspertiza o`tkazish va unga materiallar taqdim etish bilan bog`liq huquqlarini amalga oshirishi uchun himoyachi yordamidan foydalanishini ta`minlash zarur. 4. Voyaga yetmaganlarning jinoyatlariga oid ishlar bo`yicha tergovchining profilaktik faoliyati Voyaga yetmaganlarning ishlari bo`yicha tergovchi profilaktik ishining asosiy maqsadi - muayyan jinoyatning sodir etilishi yoki takrorlanishiga olib keladigan sabab va shart-sharoitlarni bartaraf etishdan iborat. O`smirlarda jinoiy axloqni shakllantirib, yuzaga chiqishiga sabab bo`ladigan eng tipik shart-sharoitlar: voyaga yetmagan shaxsni tarbiyalashga mas`uliyatsiz yondashuv, maktabda, ishxonada zarur tarbiyaviy ishlarning olib borilmasligi; o`smir atrofidagi muhitning salbiy ta`siri; kattalar yoki yoshi kattaroq o`smirlarning jinoyat sodir etishga bevosita gij-gijlashi; voyaga yetmaganlar bilan profilaktik ishlarini olib borayotgan organlar faoliyatidagi nuqsonlar chuqur tahlil qilishini taqozo qiladi. Tergovchi jinoyatning oldini olish bo`yicha tavsiyalarni ishlab chiqish uchun nobop tarbiya bergan va o`smirga salbiy ta`sir ko`rsatgan shaxslarni aniqlab, uni jinoyatni sodir etishdan saqlab qolishga halal bergan shart-sharoitni aniq belgilab olishi shart. Mazkur ish voyaga yetmagan shaxsni tarbiyalash va uni salbiy

www.arxiv.uz ta`sirlardan saqlash bo`yicha kimga va qanday majburiyatlar yuklanganligini belgilaydigan me`yorlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. O`smirni ishga joylashtirish, umumta`lim muassasasiga qaytarish yoki maxsus o`quv yurtiga yo`llash ham jinoyatning oldini olish choralaridan biridir. Voyaga yetmagan farzandiga salbiy ta`sir ko`rsatayotgan shaxslarni ota- onalik huquqidan mahrum etish, ularni ko`chirib yuborish choralarini ko`rish, vasiy tayinlash ham jinoyatning oldini olishda muhim o`rin tutishi mumkin. Jinoyat o`smirga atrof muhitning salbiy ta`sir qilishi natijasida yuz bergan bo`lsa, choralar ushbu ta`sirni bartaraf qilish yoki o`zgartirishga qaratiladi. Shu maqsadda tergovchi rasmiy tashkilotga taqdimnoma yo`llaydi, yashovchilar, mehnat jamoalari oldida fikr bildirishi mumkin. Odatda, tergov ishidan so`ng bo`lgan ana shunday chiqishlarda u jinoyat sodir etilishiga olib keladigan shart-sharoitlarni qayd etib o`tishi, o`smirlarni tarbiyalashga oid qaysi huquqiy me`yorlar buzilganligini namoyish etishi, ushbu qonunbuzarlikka yo`l qo`ygan shaxslarning mas`ulligini asoslab, shu kabi qonunbuzarliklarga kelajakda yo`l qo`ymaslik yo`llarini ko`rsatib berishi lozim. Voyaga yetmaganlarni huquqiy jihatdan tarbiyalash va jinoyatlarining oldini olish maqsadida ommaviy axborot vositalaridan ham foydalanish zarur.

O'xshashlar

Nomusga tegish jinoyatini tergov qilish

Voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarligi xususiyatlari

Uyushgan jinoyatchilikni tergov qilish

Kontrabanda jinoyatlarini tergov qilish

Qotillik jinoyatlarini tergov qilish uslubiyoti