Nomusga tegish jinoyatini tergov qilish - Huquqshunoslik - Referatlar

Nomusga tegish jinoyatini tergov qilish

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Nomusga tegish jinoyatini tergov qilish Reja: 1. Nomusga tegish jinoyatini kriminalistik tavsifi 2. Dastlabki tergov harakatlari 3. Voyaga yetmaganlar nomusiga tegish jinoyatini tergov qilish

Nomusga tegish jinoyati - shaxsga qarshi qaratilgan og`ir jinoyatlardan biridir. Kriminalistik tavsif shu bilan belgilanadiki, bunda tergovchi nomusga tegish kim tomonidan sodir etilganligini aniqlash bilan bir qatorda, jabrlanuvchi ushbu jinoyatni sodir etgan deb ko`rsatayotgan shaxsga tuhmat qilmayotganligini aniqlashi lozim bo`ladi. Ushbu jinoyat asosan guvohlarsiz sodir etiladi, shuningdek har bir shaxsning shaxsiy va jinsiy hissiyotlariga daxldordir. Bu holatlar jabrlanuvchi tomonidan ko`rsatma berilganda o`z ifodasini topadi. Bu kabi jinoyatlarni tergov qilish amaliyoti jabrlanuvchiga o`tkaziladigan ta`sir kuchliligidan dalolat beradi. Manfaatdor shaxslar jabrlanuvchini aldab o`ziga og`dirib olishi, uylanishni va`da qilishi yoki turli xil tahdidlar, qo`rqitishlarni amalga oshirishi va boshqa yo`llar bilan ruhiy ta`sir o`tkazishi mumkin. Ko`p hollarda jabrlanuvchi o`z ko`rsatmalarini o`zgartiradi, ya`ni hodisa sodir bo`lmagan yoki umuman boshqa noma`lum shaxs tomonidan sodir bo`lgan yohud jinsiy aloqa ixtiyoriy bo`lgan, deb o`z arizalarini qaytarib oladilar. Bu toifadagi jinoyatlarda jabrlanuvchining ko`rsatmalari dalillarni baholashda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun jabrlanuvchining ko`rsatmalarini har tomonlama va sinchkovlik bilan xolisona tekshirish lozim. Chunki ayrim holatlarda jabrlanuvchi turli motiv-maqsadlarda ayblanuvchiga tuhmat qilishi ham mumkin. Nomusga tegish jinoyatlarining sodir etilish usulini ikkiga bo`lish mumkin. Birinchi usulda jabrlanuvchiga to`satdan hujum qilish orqali sodir etiladi, tajovuz ochiq joyda yoki binolarda bo`lishi mumkin. Bu holatda haqorat so`zlar va jismoniy kuch ishlatib yoki biron-bir vosita orqali tahdid qilinishi mumkin. Yordamga chaqirish, qarshilik ko`rsatishni bartaraf qilish maqsadida jabrlanuvchini og`zi yopiladi, qo`llari bog`lanadi, narkoz ham ishlatilishi mumkin. Ko`p hollarda jabrlanuvchining kiyimlari yirtib tashlanadi. Ikkinchi usulda jinoyatchi jabrlanuvchi bilan tanish bo`lgan yoki birinchi tanishish paytida qo`llaniladi. Bunday holatda ham hujum to`satdan bo`lishi

mumkin. Lekin, bundan tashqari boshqa usullar ham qo`llaniladi. Jabrlanuvchi dastlab mast holatga keltiriladi, uning diqqatini turli suhbatlar, turli predmetlar, peyzajlar, parnografik suratlar tomosha qilish bilan chalg`itadilar. Jabrlanuvchining issiq xonada o`zining ustki kiyimini yechishdan foydalanadilar. Ba`zan jinsiy muloqotga oid gaplar va hatti-harakatlar qo`llaniladi. Bu oxirgi usullar odatda voyaga yetmaganlar va aqli zaiflarga nisbatan qo`llaniladi. Yuqoridagi usullar shuni ko`rsatadiki, bunday jinoyat ishlarida jabrlanuvchi va ayblanuvchining hulqini dalillar yig`indisi asosida nomusga tajovuz qilinganmi yoki yo`qligini baholash muhim ahamiyatga egadir. Bunday toifadagi ishlarda izlar va ashyoviy dalillar, jabrlanuvchi, ayblanuvchining tanasidan, kiyimlaridan va hodisa sodir bo`lgan joydan olinadi (tan jarohatlari, biologik izlar, mikrozarrachalar, hodisa sodir bo`lgan joyning holatini o`zgarishi). Nomusga tegish jinoyatidan qolgan ayrim izlar tezda yo`qolish xarakteriga ega (qon, sperma, jinsiy a`zolaridagi ayrim izlar). Shuning uchun tergovchi bu izlarni tezda topishi va qayd qilishi, ularni sinchiklab tekshirishi lozim. Bu dalillar keyinchalik jabrlanuvchi va ayblanuvchi, guvohlarni ko`rsatmalarini tekshirish imkoniyatini beradi. Nomusga tegish jinoyati bo`yicha quyidagi versiyalar yuritiladi. Ayblov versiyasi: ayblanuvchi, jabrlanuvchining erkiga qarshi uning nomusiga tekkan; ayblanuvchi hodisa joyida bo`lgan degan versiya ilgari suriladi. Himoya versiyasi: ayblanuvchi hodisa sodir bo`lgan joyda bo`lmagan, jinsiy aloqaga kirishmagan yoki arizachining xohishi bilan jinsiy aloqaga kirishgan, jabrlanuvchi aybdor shaxsni ta`riflashda yanglishgan yoki ataylab qasddan ushbu shaxsni ko`rsatmoqda, arizachiga hech kim tajovuz qilmagan degan fikr ilgari suriladi. Nomusga tegish jinoyatlarini tergov qilishda quyidagi holatlar isbotlanishi lozim: - zo`rlash alomatlari mavjud yoki mavjud emasligi; - agar zo`rlash alomati mavjud bo`lsa, qachon, qayerda va qanday holatda

sodir etilgan; - zo`rlash jismonan yoki ruhiy ko`rinishga ega ekanligi; - jabrlanuvchi og`ir ahvolga tushganmi, u nimada ifodalanadi; - jabrlanuvchining ahvoli qanday, uning yoshi, sog`lig`i, erkak (ayol) kishilarga bo`lgan umumiy munosabati qanday; - ayblanuvchining tavsifi, yoshi, jabrlanuvchiga bo`lgan munosabati, ruhiy holati, sudlanganlik holati; - nomusga tegish guruh tomonidan sodir etilganda har birining roli; - nomusga tegish qanday oqibatlarni keltirib chiqargan; - tan jarohatlarining sababi; - homiladorlik holati; - tanosil kasalligi bilan zararlanmaganmi; - moddiy va ma`naviy zarar; jinoyatning sababi va sharoiti. Dastlabki tergov harakatlari Bunday jinoyat ishlariga ikki holat xosdir: ayblanuvchi, jabrlanuvchi bilan tanish yoki notanish. Bu holatlarni bir-biridan farqi shundaki, ayrim holatlarda notanish kishi jabrlanuvchiga birdan tajovuz qilmaydi, balki tanishish uchun harakat qiladi. Tanish shaxslar kutilmaganda qarshi tomondan tajovuz qiladilar, jabrlanuvchi bunday holatni kutmaydi, chunki erkak kishini taniydi yoki uni tajovuz paytida ko`rmay qolishi ham mumkin. Yuqoridagi ikki holatni tekshirishda quyidagi masalalar hal qilinadi; jinsiy aloqada bo`lganlik fakti mavjudmi, jismoniy yoki ruhiy zo`rlik izlari mavjudmi va qanday darajada. Jinsiy aloqada bo`lganlik izlarini, zo`rlik alomatlarini va jinoyatini aniqlashda jabrlanuvchi so`roq qilinadi, tezkor-qidiruv harakatlari o`tkaziladi, hodisa sodir bo`lgan joy tekshiriladi, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchiga nisbatan sud tibbiyot ekspertizasi tayinlanadi, tintuv va boshqa tergov harakatlari o`tkaziladi.

Jabrlanuvchini so`roq qilish. Jabrlanuvchini so`roq qilish muhim ahamiyatga ega. Tergovning yo`nalishi uning natijasiga bog`liq. Shuni e`tibordan chetda qoldirmaslik kerakki, jabrlanuvchi ruhiy tushkunlik holatida yanglishishi mumkin. Shuning uchun so`roq qilish reja asosida, natijasi esa har tomonlama tekshirilib ko`rilishi lozim. So`roqda jinoyat sodir qilingan vaqt, tajovuz joyi, tajovuz to`satdan qilinganmi yoki jabrlanuvchi qanday usulda qarshilik ko`rsatgan, baqirganmi, yordamga chaqirganmi, qanday ovozda, tajovuzchini tishlaganmi yoki tirnaganmi, jinsiy aloqa oxiriga yetkazilganmi, agar oxiriga yetkazilmagan bo`lsa nima sababdan, tajovuz natijasida jabrlanuvchining tanasida qanday jarohatlar mavjud. Jabrlanuvchi tajovuzga qadar jinsiy aloqada bo`lganmi, bo`lgan bo`lsa qachon (aniq vaqti) homila yoki hayz (oy ko`rish) holati mavjud yoki mavjud emasligi aniqlanadi. Shuningdek, tajovuz paytida jabrlanuvchining ustida bo`lgan kiyimlari saqlanib qolganmi yoki qolmaganligi haqida batafsil ma`lumot olinadi. So`roq jarayonida ruhiy zo`rlik ishlatilganligini aniqlash maqsadida quyidagilar aniqlanadi: tajovuzchi qanday tahdid ishlatgan, qanday zarar yetkazishni ko`zlagan, qanday huquqlar buzilgan, tajovuzchi qachon tahdidni amalga oshirishni ko`zlagan, tahdid qanday ko`rinishga ega bo`lgan (so`z bilan, harakati orqali, ishora orqali) ayblanuvchida tahdidni amalga oshirish uchun imkoniyatlar mavjudmidi yoki shu usulda ta`sir o`tkazmoqchi bo`lganmi, jabrlanuvchi tahdidni qanday qabul qilgan holatni real holat yoki oddiy qo`rqitish sifatida. Jabrlanuvchi ojizlik ahvolda bo`lganmi yoki yo`qligini aniqlash uchun undan sodir bo`lgan hodisani fahmlaganmi, qarshilik ko`rsatish imkoniyati bo`lganmi, spirtlik ichimlikni iste`mol qilganmi (hodisa sodir bo`lishidan oldin) agarda iste`mol qilgan bo`lsa, qancha va qanday ichimlik ekanligi aniqlanadi. Jinoyatchi noma`lum bo`lgan holatda batafsil uning tashqi ko`rinishi belgilari, idrok etish sharoiti aniqlanadi. Jinoyatchini tashqi belgilarini aniqlashda, uning alohida belgilarini nazardan chetda qoldirmaslik kerak. Yurishi, gapirish usuli, tovushi, o`ziga xos harakatlari, kiyimidagi va yuzidagi alohida belgilari

aniqlanishi lozim. Bulardan tashqari, jinoyatchi qaysi tomondan kelgani va qaysi tomonga ketgani, ish joyi yoki o`rtoqlaridan birortasini ismini tilga olgan yoki olmaganligi muhim ahamiyatga ega. Tergovchi jabrlanuvchining ko`rish, eshitish, idrok etish qobiliyatiga ham e`tibor berishi lozim. Jabrlanuvchidan jinoyatchini ko`rsa tanib olishi mumkinligi so`raladi. Jabrlanuvchidan jinoyatchi uni kuzatganmi, qachon va u buni qayerda sezib qolgan, jinoyatchi bilan ruhiy aloqaga kirishganmi, qaysi yo`l bilan hodisa sodir bo`lgan joyga kelganligi, tajovuzdan keyin jinoyatchi uni kuzatib qo`yganmi, degan savollar bo`lishi lozim. Agar jinoyatchi jabrlanuvchi bilan tanish bo`lsa quyidagi holatlar aniqlanishi lozim; sodir etilgan hodisaga qadar u ayblanuvchi bilan qanday munosabatda bo`lganligi, uchrashganmi, qachon, qayerda necha marta; uchrashuv qanday kechgan, ayblanuvchi jabrlanuvchini jinsiy aloqa qilishga ishtiyoq uyg`otishga harakat qilganmi, ularni munosabatlarini buzilishiga olib kelgan dalillar mavjud bo`lganmi (xiyonat, haqorat, nikohdan o`tishni rad qilish), jabrlanuvchi ayblanuvchidan xizmat yuzasidan yoki moddiy jihatdan qaram bo`lganmi, tajovuzdan keyin ayblanuvchi tomonidan jabrlanuvchiga nisbatan huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar bermaslik to`g`risida biror tahdid qilinmaganmi? Jabrlanuvchini so`roq qilish taktikasiga alohida e`tibor qaratish lozim. Agar nomusga tegish sodir etilgan paytdan boshlab tergov harakatlari olib borilsa, ayolga birinchi navbatda imkoniyat yaratishi, kiyimlarini tartibga solishga vaqt ajratishi lozim. Har qanday holatda ham jabrlanuvchini ahvolini to`g`ri baholay olish kerak. Bunday holatda tergovchidan xushmuomalalik, ziyraklik, g`amxo`rlikni talab qiladi. Agar jabrlanuvchi tajovuz to`g`risida gapirishga uyalsa, unga bu haqda hech kim bilmasligini va ayblanuvchini javobgarlikka tortish uchun asos bo`lishini tushuntirish lozim. Jabrlanuvchi o`z ko`rsatmalarida tibbiy atamalardan qo`llashi va yozma tariqasida taqdim etishi mumkinligini taklif etish kerak. So`roq natijalari ijobiy bo`lishi uchun jabrlanuvchini katta yoshdagi tergovchilar so`roq qilgani

maqsadga muvofiqdir. Jabrlanuvchini hodisa haqida so`roq qilishning oxirida jabrlanuvchidan ushbu shaxsni javobgarlikka tortish to`g`risidagi arizani ixtiyoriy ravishda berayotganligi so`raladi. Agar jabrlanuvchi hodisa sodir bo`lgandan keyin o`sha zahoti huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar bersa (jinoyatchi noma`lum bo`lsa), tezda uni qidiruv harakatlari tashkil etiladi. Tergovchi jabrlanuvchini qidiruv xodimlar (bilan o`rgatilgan itlarni) olgan holda hodisa joyiga yetib boradilar va gumon qilinuvchi qaysi tomonga ketgan bo`lsa shu tomon yo`nalishi tekshiriladi. Jabrlanuvchi va guvohlar ko`rsatmalari asosida qidiruv harakatlari tashkil etiladi. Topshiriqqa nafaqat gumon qilinuvchining anatomik belgilari, balki funksional belgilari ham bayon etiladi. Ayrim holatlarda jinoyatchi bo`lishi mumkin joylarda qo`riqchi, patrullar tashkil etiladi. Agar tergovchi gumon qilinuvchi shaxs to`g`risida biron-bir ma`lumot bo`lsa, surishtiruvchiga bu ma`lumotlarni yetkazib gumon qilinuvchining tergovdan yashirinishi mumkinligi va uni oldini olish choralarini ko`rish to`g`risida topshiriq berish lozim. Bunday holatlarda gumon qilinuvchini prokuratura yoki ichki ishlar organlariga olib kelish buyuriladi. Hodisa joyini ko`zdan kechirish. Hodisa joyini ko`zdan kechirish jabrlanuvchini so`roq qilgandan keyin, iloji bo`lsa, uning hamkorligida amalga oshiriladi. Ko`zdan kechirish natijasida quyidagilar qayd etilishi mumkin: biologik harakterdagi izlar (sperma, qon, so`lak, hid, ter) olishuvdan qolgan qo`l, barmoq izlari, jabrlanuvchi va jinoyatchini hodisa joyiga qaysi tomondan kelganligi va undan qolgan oyoq poyabzal izlari, qoldirgan yoki tushib qolgan boshqa predmetlar. Jabrlanuvchining ko`rsatmalarini hodisa joyida ko`zdan kechirish, topilgan izlarni, predmetlarni aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, hodisa joyini ko`rsatish vaqtida jabrlanuvchi so`roq paytida yodidan chiqargan holatlarni qayta eslashi va bu haqda tergovchiga tushuncha berishi mumkin. Jabrlanuvchining hodisa joyini ko`zdan kechirishda ishtirokini ko`p hollarda aybsiz shaxslarga tuhmat qilmayotganligini aniqlash maqsadida ham tashkil

etiladi. Bunday hollarda uni ko`rsatmalari batafsil tekshiriladi. Aks holda u tajovuz to`g`risida yolg`on (o`ydirma) ko`rsatma berishi ham mumkin. Har qanday holatda ham jabrlanuvchini hodisa joyini ko`zdan kechirish jarayoniga jalb qilish ijobiy natijalar berishi mumkin. Jabrlanuvchini ishtiroki va har bir bergan ko`rsatmasi bayonnomaga qayd etilib boriladi. Jinoyatchi hodisa joyidan o`zi bilan tuproq, chang va boshqa moddalarni olib ketganligini ko`zdan kechirish chog`ida e`tiborga olish kerak. Shuning uchun bu narsalardan nusxalar olish lozim. Sud-tibbiyot ekspertizasi. Jabrlanuvchini sud tibbiyot ekspertizasidan o`tkazish, olingan ko`rsatmalarini tekshirish va ushbu masalani hal qilish yo`llarini belgilab beradi. Ekspertiza imkon qadar zudlik bilan o`tkazilishi lozim, aks holda tajovuz va jinsiy aloqa izlar yo`qolishi mumkin. Sud tibbiyot ekspertizasi quyidagi masalalarni hal etadi: jabrlanuvchining jinsiy a`zolari va tanasida jarohatlar mavjudmi, uning harakteri, muddati, paydo bo`lish sababi, darajasi, nima orqali zarar yetkazilganligi, nomusga tegish orqali yetkazilgan bo`lishi mumkinmi, jabrlanuvchi mast yoki potologik holatda bo`lgan yoki bo`lmaganligi aniqlanadi. Bundan tashqari, jabrlanuvchi hodisadan oldin ham jinsiy aloqada bo`lganmi, tanosil kasalligiga chalinmaganmi, homiladorligi, jinsiy yo`laklarida va tanasining boshqa qismlarida sperma, qon, izlarini mavjudligi, ularning guruhi aniqlanadi. Sud-tibbiyot ekspertizasiga daliliy ashyolarni jo`natish muhim ahamiyat kasb etadi. YA`ni jabrlanuvchining kiyimlari, unda ko`pgina biologik harakterdagi izlar qolishi mumkin. Bulardan tashqari, ekspertizaga hodisa joyidan topilgan predmetlar ham yuboriladi. Ayrim hollarda jabrlanuvchining kiyimlari ekspertizadan o`tkazishda, uning o`zi ham ishtirok etishi mumkin. Chunki bu tajovuz izlarni tezda topishga yordam beradi. Sud tibbiy xulosasini baholashda jabrlanuvchining jinsiy a`zolarga yetkazilgan zararni mavjud emasligi, a`zolarni elastik holatini ham nazarga olish lozim.

Sud-tibbiyot ekspertizasi ashyoviy dalillarni tekshirayotganda quyidagi o`ziga xos savollarga javob beradi: tekshirilayotgan obyektda qon, sperma, so`lak, soch izlari mavjudmi, ular insonga tegishlimi, qon guruhi qanaqa, bu biologik izlar aniq shaxsga xosligi aniqlanadi. Bundan tashqari, sud-tibbiyot ekspertizasi dog`, qon, soch, izlarni aynan tana qismini qaysi joyidan ajralib chiqqanligini aniqlab beradi. Sochga nisbatan quyidagi holatlar aniqlanadi: uzilganmi, qirqilganmi, agar qirqilgan bo`lsa, qachon, unda ifloslanish, zararlanish yoki aniq predmet izlari mavjudligi aniqlanadi. Gumon qilinuvchini sud-tibbiyot ekspertizasidan o`tkazish quyidagi holatlarni aniqlashga yordam beradi: jabrlanuvchi bilan jinsiy aloqada bo`lganmi, gumon qilinuvchining tanasida jabrlangan shaxs tomonidan qarshilik ko`rsatish paytida yetkazilgan jarohat mavjud yoki mavjud emasligi aniqlanadi. Gumon qilinuvchining kiyimidan topilgan biologik izlar kechiktirilmay olinishi va sud- tibbiyot ekspertizasiga yuborilishi lozim. Bundan tashqari, sud-tibbiyot ekspertiza xodimi tomonidan gumon qilinuvchining tanasida jabrlanuvchi ko`rishi mumkin bo`lgan tatuirovka va o`ziga xos boshqa alohida belgilari qayd etilishi lozim. Ayrim holatlar ekspert oldiga gumon qilinuvchi tanosil kasalligi bilan kasallanganmi yoki yo`qmi, agar kasallangan bo`lsa uning muddatini aniqlash to`g`risida savollar ham qo`yilishi mumkin. Kriminalistik ekspertiza. Jabrlanuvchi va gumon qilinuvchining kiyimlaridan yirtilgan parchalarni, poyabzalda yoki kiyimlarda hodisa joyidan olib ketilgan moddalarni va boshqa izlarni aniqlash maqsadida kriminalistik ekspertizasi tayinlanadi. Bu ekspertiza yordamida jabrlanuvchi va gumon qilinuvchining hodisa joyida bo`lganligini, qoldirilgan mikroizlarni aniqlash mumkin. Tintuv. Gumon qilinuvchidan narsalarni olish va tekshirish zaruriyati tintuv o`tkazishni taqozo etadi. Tintuvda hodisa joyidan olib ketilgan jabrlanuvchiga yoki yaqin qarindoshlarga tegishli narsalar, shuningdek jabrlanuvchiga tahdid solingan

vaqtida gumon qilinuvchining ustida bo`lgan kiyimlar izlanishi mumkin. Ushbu narsalarni izlashda uyning omborxonalarida mavjud har bir narsa sinchkovlik bilan tekshirilishi lozim. Topilgan va olingan narsalar o`sha joyda bayonnomada qayd etiladi (qayerdan, qay holatda olinganligi) va daliliy ashyo sifatida maxsus idishlarga solinib muhrlab qo`yiladi. Noma`lum jinoyatchini topish. Noma`lum jinoyatchini aniqlashda jabrlanuvchining ko`rsatmalaridan tashqari tergovchi aniq moslama asosida jinoyatchini topishni rejalashtiradi. Gumon qilinuvchining shaxsini aniqlashda uning tashqi ko`rinishi, belgilari asosida versiya tuziladi. Jinoyatchini tashqi ko`rinish belgilari o`ziga xos anatomik va funksional belgilari, alohida belgilari, jinoyat sodir etilish jarayonida shikastlanganligi, kiyimi, papkasi va jinoyatchi foydalangan boshqa narsalar ham aniqlanadi. Yuqorida sanab o`tilgan ma`lumotlarni jabrlanuvchi-guvohdan, shuningdek hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish natijasida hamda tezkor- qidiruv harakatlari orqali olishi mumkin. Nomusga tegish jinoyati bo`yicha jinoyatchining subyektiv xususiyatlari o`ziga xos ahamiyatga egadir. Masalan, jabrlanuvchi bilan dastlabki tanishishdagi odati qanday bo`lganligi, uning mashg`uloti to`g`risidagi ma`lumotlar jinoyatchini aniqlashga yordam beradi. Subyektiv xususiyatlar shaxslar bilan munosabatda namoyon bo`ladi. Bularga jabrlanuvchini tanlash (bu yerda yoshi, ruhiy holati, tanish yoki notanish shaxsligi) nazarda tutiladi. Tajovuz qilish vaqtini va joyini tanlashi (yashash joyidan uzoq va yaqin joyda), jinoyatni sodir etish usuli (shafqatsizlarcha, ma`lum vositalarni qo`llab). Jabrlanuvchi bilan bo`lgan joyda qolgan izlardan faqat jinoyatchining bo`yi, vazni emas, balki o`ziga xos harakatlanishi, odati, individual belgilari ham aniqlanishi mumkin. O`g`irlab olib ketilgan (olib ketilgan) predmetlar uning ehtiyoji, qiziqishi haqida guvohlik berishi mumkin. Shubhalangan shaxsni nomusga tegish jinoyatini sodir etgandan keyingi hulqi (yaqin kishilariga bu haqida bayon qilishi yoki sukut saqlashi) ham

jinoyatchi shaxsi to`g`risida versiya yuritishga asos bo`ladi. Jinoyatchi shaxsi to`g`risida to`la ma`lumot olish manbai - guvohning ko`rsatuvidir. Shuning uchun tergovchi tergovni borishini rejalashtirish jarayonida guvohlarni topish masalasiga e`tibor berishi lozim. Bu masalani hal qilish uchun jinoyatchi jinoyat sodir etgunga qadar va undan keyin qayerlarda bo`lganligini aniqlashdan boshlanadi. Qaysi hududdan izlash kerakligi jabrlanuvchining ko`rsatmalari orqali bilish mumkin. Tergovchi bunday hududni aniqlab, qaysi guruhdagi shaxslar ichidan guvohlar bo`lishi mumkinligi yuzasidan ish olib boradi. Bu maqsadda tergovchi ichki ishlar xodimlariga hodisa sodir bo`lgan joyda hodisani ko`rgan shaxslarni so`roq qilish vazifasini topshiradi. Undan tashqari, tergov organi ish yuzasidan qidiruv harakatlari bo`yicha radio, televideniyeda, gazeta jurnallarda halqqa murojaat qiladi. Guvoh sifatida so`roq qilinayotgan shaxsdan tergovchi jinoyatchining anatomik va funksional belgilari, uning va jabrlanuvchini hulqi to`g`risida, jinoyatni tavsiflovchi boshqa holatlar to`g`risida ma`lumot olinadi. Tergovchi gumon qilinuvchining jinoyat sodir etgan joyda bo`lganligini, jabrlanuvchining qarshiligiga qaramay zo`rlik ishlatib jinsiy aloqa qilganligini aniqlaydi. Gumon qilinuvchini hodisa sodir bo`lgan joyda bo`lganligini guvohning ko`rsatmalaridan, (ko`rgan va tanigan), hodisa sodir bo`lgan joyda qolgan izlardan: qo`l, oyoq va poyabzal, tish, qon, sperma, so`lak, kiyim parchalari va boshqa (mayda zarralar, parchalar) predmetlar aniqlanadi. Qoldirilgan narsalar aynan gumon qilinayotgan shaxsga tegishli ekanligini u bilan birga ishlovchi xodimlarga, qo`shnilarga ko`rsatib aniqlash mumkin. Bunday predmetlarga futlyar, kiyim, poyabzal, taqinchoq va boshqalar kiradi. Hodisa joyidan topilgan narsalardan, qolgan izlardan ekspertiza yordamida gumon qilinuvchiga yoki boshqa shaxsga tegishli ekanligi aniqlanadi. Agarda jabrlanuvchi tajovuz qilgan shaxsni tavsifini so`zlay turib, qanday predmetlardan foydalanganini aniq aytib bersa, tergovchi gumon qilinuvchidan ushbu predmetlarni topishga harakat qilmog`i lozim. Gumon qilinuvchini yonidan yoki uyidan ushbu predmetlar topilmasa qidiruvni to`xtatmasdan boshqa joylardan, ya`ni gumon qilinuvchining saqlash kamerasiga

qo`yganligini yoki sotib yuborganligini aniqlash kerak. Bundan tashqari, gumon qilinuvchi bu narsalarni o`rtog`idan vaqtinchaga olgan bo`lishi mumkin. Buni ham nazardan chetda qoldirmaslik kerak. Sinchkovlik va maxsus so`roq qilish bunday holatlarda ijobiy natijalar beradi. Gumon qilinuvchi jabrlanuvchining nomusiga tekkanligini aniqlash uchun sud-tibbiyot ekspertizasi (gumon qilinuvchi va uning kiyimlari) o`tkaziladi hamda guvohlar so`roq qilinadi. Gumon qilinuvchi o`zini himoya qilish maqsadida har xil versiyalarni keltirishi tabiiy hol, albatta. YA`ni tanasida topilgan tirnalgan joylar boshqa ayol bilan bo`lgan jinsiy aloqa natijasida paydo bo`lgan deb vajlar keltirishi mumkin. Bu versiyani aniqlash uchun gumon qilinuvchi so`roq qilinib, uning oldiga quyidagi savollar qo`yiladi: boshqa ayol bilan jinsiy aloqada bo`lganmi, bo`lgan bo`lsa oxirgi paytda qachon, bunday holatlarda sud-tibbiyot ekspertizasi tayinlanib, gumon qilinuvchi ta`riflagan ayol hamda jabrlanuvchi ayolning jinsiy a`zolari tekshiriladi. Bu holat sochlarga va topilgan kiyim parchalariga ham taalluqlidir. Jinsiy aloqani ayolning erkiga qarshi amalga oshirilganligini isbotlash maqsadida tergovchi sud-tibbiyot xodimi ishtirokida olishuv izlarini, tirnalgan, gumon qilinuvchi tanasidagi tishlangan joylarni, kiyimlardagi shikastlangan qismini aniqlaydi. Ikki tomon ham so`roq qilinadi jinoyatchi men faqat uning tabiiy uyalishini yengib harakat qildim, ayol bunga qarshilik ko`rsatmadi va mening tomonimdan tajovuz bo`lgani yo`q, degan fikrni bildirishi mumkin. Bu holatni aniqlash maqsadida gumon qilinuvchiga quyidagi savollar berilishi mumkin: aynan ayol tomonidan jinsiy aloqa qilish xohishi borligi ma`lumotlarini tasdiqlovchi qanday asos bor, u tanasidagi tirnalgan, tishlangan holatni jabrlanuvchiga yetkazilgan tan jarohatlarni qanday izohlaydi. Yuqoridagi holatlarni aniqlashda nafaqat hodisa sodir bo`lgan joydan izlarni analiz qilish orqali, balki qarshilik ko`rsatishning davomiyligi, chaqiriq, yordamga chorlash kabi holatlar ham e`tiborga olinadi. Agar qarshilik ahamiyatsiz yoki umuman bo`lmagan bo`lsa, bu gumon qilinuvchining jismoniy ustunligi bilan bog`liq emasmi (hodisa sodir bo`lgan joy sharoiti qarshilik ko`rsatish befoydaligidan dalolat bermaganmikin).

Bundan tashqari, jabrlanuvchi qo`rqish yoki jismoniy, ruhiy holati, kasalligi tufayli qarshilik ko`rsata olmaganligi ham tekshirilib ko`riladi. Sud psixiologik va sud- psixiatriya ekspertizalari tergovchiga bunday masalani hal qilishda yordam beradi. Tergovchi tajovuz jarayonida jabrlanuvchi nochor ahvolda bo`lganligini aniqlasa, bu holatga gumon qilinuvchi olib keldimi yoki u bundan foydalanganlik fakti (gumon qilinuvchi bu holatni bilgan yoki aqli yetmagan) aniqlanadi. Jabrlanuvchi ruhiy kasallikka chalingan yoki ruhiy holatiga ta`sir qiluvchi boshqa vositalar (spirtli ichimlik, ruhiyatga ta`sir qiluvchi moddalar)dan iste`mol qilgan bo`lsa, tajovuzchining harakatlarini anglay olmaydi va qarshilik ko`rsatishga ojizlik qiladi. Yuqoridagi holatlar bo`yicha jabrlanuvchidan gumon qilinuvchi va ko`rgan (bevosita va bilvosita) guvohlardan so`roq orqali aniqlashtiriladi. Guvohlar so`roq qilinganda jabrlanuvchining holatini ta`riflovchi savollar: yurishi, gapirishi sababsiz baqirishi, kulishi yoki yig`lashi kabi dalillar aniqlanadi. Tergovni obyektiv olib borish maqsadida quyidagi holat aniqlanadi: ayblanuvchining harakatini jabrlanuvchi ig`vo yo`li bilan tajovuz deb ko`rsatmoqchi emasmi, u bilan birga spirtli ichimlik iste`mol qilmaganmi. Shaxsga tuhmat qilayotgan bo`lishi mumkin, degan versiyani alohida tekshirib ko`rish lozim. Bunday versiya yuritishga asos qilib arizani kechiktirib berilishi, bunday qilishga yaqin qarindoshlarining ta`siri bo`lganligi, tajovuz vaqtini va joyini taxminiy tasvirlashi, jabrlanuvchining ko`rsatmasi va ish yuzasidan yig`ilgan ma`lumotlar o`rtasi, jiddiy ziddiyatlar mavjudligi, ayrim ko`rsatmalarning noto`g`ri ekanligi, bo`lib o`tgan voqea to`g`risida erkin, beparvolik bilan so`zlash holatlari olinadi. Bundan tashqari ushbu versiyani tekshirib ko`rish uchun quyidagi masalalar: jabrlanuvchining nomusiga tegilganligi uning yaqin qarindoshlarga qanday ma`lum bo`ldi, arizani o`zining xohishi bilan yoki boshqa shaxslar ta`sirida berganligi, tajovuz izlari mavjudmi, uning ko`rsatmalari o`rtasida qarama-qarshilik mavjudmi, jabrlanuvchi va gumon qilinuvchilar hodisaga qadar o`zaro munosabati, ular qanday tanishishgan, tuhmat (ig`vo) motivi mavjudligi yoki mavjud emasligi aniqlanadi. Bu savollarga javob topish uchun nafaqat gumon qilinuvchi va jabrlanuvchi so`roq qilinadi, balki

gumon qilinuvchi va jabrlanuvchini tanuvchi guvohlar, ular ahvolidan xabardor (hodisaga qadar yoki hodisadan so`ng o`z kechirmalari bilan ham suhbat bo`lgan) shaxslarni topib so`roq qilish lozim. Gumon qilinuvchi (ayblanuvchi)larni so`roq qilish taktikasi. Tergovchi gumon qilinuvchi (ayblanuvchi)ni so`roq qilish rejasini tuzganda gumon qilinuvchi o`zini himoya qilish uchun keltirishi mumkin bo`lgan vajlarni (alibisi, ya`ni ayblanuvchining jinoyat sodir etilgan vaqtda boshqa joyda bo`lishi, aybsizlikni bildiruvchi holat, ixtiyoriy jinsiy aloqada bo`lganligi yoki jinsiy aloqada bo`lgan holatini inkor etishi) tahmin qilib versiyalar tuzadi. Gumon qilinuvchining alibisini tekshirish uchun nomusga tegish jinoyati sodir etilgan vaqtda qayerda va qanday mashg`ulot bilan shug`ullanganligi to`g`risida gumon qilinuvchining vajini tasdiqlovchi shaxslar so`roq qilinadi. Gumon qilinuvchi jinsiy aloqani ixtiyoriy bo`lgan deb jabrlanuvchi bilan jinsiy munosabati mavjudligini asos qilib ko`rsatishi mumkin. Bu versiyani tekshirish uchun u so`roq qilinadi. (Bu aloqalari qachondan beri davom etmoqda, bu munosabatlardan o`zining va jabrlanuvchini yaqin qarindoshlari xabardormi va bunga ularning munosabati, ular o`rtasida janjal bo`lganmi). Gumon qilinuvchi, jabrlanuvchi bilan uchrashganligini inkor etmasligi mumkin. Lekin ular o`rtasida hech qanday jinsiy aloqa bo`lmaganligi to`g`risidagi ko`rsatmasi tanasida tajovuzdan qolishi mumkin bo`lgan izlar bor yoki yo`qligi orqali aniqlanadi. Gumon qilinuvchini so`roq qilishda quyidagi savollar berilishi mumkin: oxirgi paytda kim bilan jinsiy aloqaga kirishgan va qachon, uchrashuv qanday xarakterda bo`lgan, ya`ni ushbu uchrashuvdan uning tanasida; kiyimida hech qanday izlar qolmaganligi to`g`risida so`ralishi mumkin. Gumon qilinuvchi bilan jabrlanuvchining uchrashuv xarakterini aniqlash maqsadida quyidagi savollar aniqlanadi: qayerda va nima sabab bilan uchrashganlar, ular qancha vaqt birga bo`lishgan, nima qilishgan, nima haqida gaplashishgan, ularni biron kishi ko`rganmi yoki ko`rmaganmi, qanday ajrashishganligi, uchrashuvdan qaytishda kimlarni uchratgan va bu uchrashuv haqida kimlar xabardor ekanligi masalalariga aniqlik kiritiladi. Jabrlanuvchining ko`rsatmasidan foydalanib savollar hajmini

kengaytirish hamda ikkala tomon ko`rsatmalarini tekshirish lozim. Ayblanuvchi tergov davomida o`z ko`rsatmasi va jabrlanuvchi bilan uchrashganlik holatini inkor etishi mumkinligini nazarda tutib, hodisa sodir bo`lgan joyni uning ishtirokida olib borilishi va har bir harakat bayonnomada, fotosuratga, videoyozuv orqali qayd etilishi lozim. Ayblanuvchining yolg`on ko`rsatmalarini fosh qilish hamda haqiqiy ma`lumotlarni olish maqsadida unga quyidagi dalillarni ko`rsatish lozim, ya`ni so`roq bayonnomasi, ekspert xulosasi, tintuv va hodisa sodir bo`lgan joydan topilgan ashyoviy dalillar, guvohlarning ko`rsatmalari bayon qilinadi. Ko`p hollarda so`roq qilishdan tashqari, yuzlashtirish tergov harakati ham rejalashtiriladi. Nomusga tegish jinoyati bo`yicha yuzlashtirish o`tkazish oldindan rejalashtirilgan va asoslantirilgan holda o`tkazilishi lozim. Chunki bu tergov harakati jabrlanuvchining ayniqsa voyaga yetmagan yosh bolalarni ruhiy holatiga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Yuzlashtirish zaruriyat tug`ilganda, ya`ni qarama- qarshilikni boshqa tergov harakatlari bilan aniqlash iloji bo`lmaganda hamda bu tergov harakati orqali kutilgan natijaga erishish mumkinligiga yetarli asos bo`lgandagina o`tkaziladi. Yuqoridagi holati tanib olish uchun ko`rsatish tergov harakatiga ham tegishlidir. Jabrlanuvchi so`roqda aybdorning anatomik va funksiyaviy belgilari haqidagi ko`rsatmasini tekshirish gumon qilinuvchini guvohlantirish, sud-tibbiyot ekspertizasidan o`tkazish orqali aniqlash mumkin.

Voyaga yetmaganlar nomusiga tegish jinoyatini tergov qilish Ushbu ishlarni tergov qilishning murakkabligi jabrlanuvchining yoshi bilan bog`liq xususiyatidir. Bu holat ko`pincha yosh bolalar (6-10 yosh)ga taalluqlidir. Ular sodir bo`lgan hodisa haqida ma`lumot bera olishmaydi yoki gapirganda ham hayoliy (fantaziya) va bola tilida so`zlaydi. Jabrlanuvchining bunday ma`lumotlari jabrlanuvchining tavsifi va xususiyatlari inobatga olingan holda qayta tekshiriladi. Jinoyatchini tashqi ko`rinish belgilari to`g`risidagi ma`lumotga ham ijtimoiy ko`z bilan qarab guvohlarni topishga harakat qilishi lozim. Bunday holatda jinoyatchini voyaga yetmagan shaxslar nomusiga tegib sudlanganlar orasidan qidirmoq lozim. Ushbu ishlar bo`yicha tanib olish va yuzlashtirish tergov harakati o`tkazish (jabrlanuvchi va gumon qilinuvchi o`rtasida) tavsiya etilmasada jabrlanuvchining ruhiy holati bunga javob bersa, jiddiy zaruriyat tug`ilsa, bunday tergov harakatlari o`tkazilishi mumkin. Bunday tergov harakatlarini o`tkazishdan oldin jabrlanuvchi ota-onasi bilan suhbatlashishi lozim. Bundan maqsad tergov jarayonida jabrlanuvchini tasodifiy ruhiy holati buzilishining oldini olishdir. Voyaga yetmagan jabrlanuvchini so`roq qilishda pedagog yoki ota-onasi, psixolog ishtirokida olib borish maqsadga muvofiqdir. Jabrlanuvchi yoki uning qarindoshlari tomonidan nomusga tajovuz qilinganlik to`g`risidagi ma`lumotlari har tomonlama tekshirib ko`riladi. Chunki o`zaro janjallashish natijasida qasd olishni maqsad qilib, ig`vo uyushtirish holatlari mavjud bo`lishi mumkin. Ayrim holatlarda ushbu jinoyat sodir etilganligini yashirishadi. Yaqin qarindoshlarining gap-so`zlaridan qo`rqishi jinoyatni yashirishga sabab bo`ladi. Voyaga yetmagan 14-16 yoshdagi shaxslarga nisbatan sodir etilgan nomusga tegish jinoyatini tergov qilishda ularga nisbatan sud psixiologik ekspertizasi tayinlanadi. Agar tajovuz 16-17 yoshli bo`lgan jismonan yaxshi rivojlangan qizga nisbatan sodir etilgan bo`lsa, ayblanuvchi uni voyaga yetmaganligini bilgan yoki bilishi mumkin bo`lgan holatni isbotlash lozim. Voyaga yetmagan shaxslarning

ruhiy (psixologiyasi) holatini o`ziga xosligi barcha holatlarni sinchiklab ko`rib chiqishni talab qiladi. Guruh tomonidan sodir etilgan nomusga tegish jinoyatini tergov qilish. Bunday turkumdagi jinoyatlar ko`pincha voyaga yetmagan shaxslar tomonidan guruh bo`lib sodir etiladi. Tajovuz ham voyaga yetmagan shaxslarga qaratiladi. Ayblanuvchilarning ko`rsatmalari bir-biriga qarama-qarshi bo`ladi, ya`ni o`z aybini yengillashtirishga harakat qilish, voqea qorong`uda, mast holatda sodir etilganligi tufayli o`zini boshqara olmaganlik vajlari asos qilib ko`rsatilishi mumkin. Bunday holatda tergovchi nafaqat ayblanuvchilar va jabrlanuvchini (guvohni) batafsil so`roq qiladi, balki ayblanuvchilarning har birini jinoyat sodir etishdagi ishtirokini aniqlash maqsadida ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirib, tergov harakatini o`tkazadi. Bundan tashqari, sud-tibbiyot ekspertizasi tayinlanib, ekspertga aniqlanishi lozim bo`lgan holat yuzasidan savollar va ashyoviy dalillar jo`natiladi.

O'xshashlar

Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish

Uyushgan jinoyatchilikni tergov qilish

Kontrabanda jinoyatlarini tergov qilish

Qotillik jinoyatlarini tergov qilish uslubiyoti

Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari