logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarligi xususiyatlari

Voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarligi xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB
Ko'chirib olish
Voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarligi xususiyatlari Reja: 1. Voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarligining umumiy qoidalari 2. Voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`lanadigan jazo tizimi va turlari 3. Voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlash 1.   Insonparvarlik va odillik prinsiplaridan kelib chiqib, O`zbekiston Respuplikasi Jinoyat kodeksi oltinchi bo`limi XV-XVIboblarida “Voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari»ni belgilangan. Bu boblarda voyaga yetmaganlarga nisbatan tayingilanadigan jazo tizimi, jazo tayilash qoidalari, javobgarlikdan, jazodan ozod qilish hollari aks ettirilgan. Bizga ma`lumki, sobiq Ittifoq davrida voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini oldindani olish va unga qarshi kurashishga yetarli darajada (ba`zi kamchiliklarini e`tiborga olmagan holda) e`tibor berilgan bo`lsa ham, ammo Jinoyat qonunidagi bunday jinoyatchilikning oldindani olishga qaratilgan normalar shu vaqtgacha biror marta ham tizimlashtirilgan holda, hozirgi kodeksimizdagidek, alohida bir bo`limda berilmagan edi. Unda ko`rsatilgan normalar jinoiy javobgarlikning umumiy qoidalarini o`z ichiga olishi bilan birga, voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir etilganda ularga nisbatan jazo turlarining ancha takomillashganligi, sud ularga jazo tayinlashda o`smirning ruhiy rivojlanganlik darajasi, turmush sharoiti va tarbiyasini, sog`ligini, sodir etgan jinoyatining sabablarini, katta yoshdagi kishilar va vaziyatning jinoyat sodir etilishidagi o`rnini e`tiborga olib, javobgarlik yoki jazodan ozod qilishda unga nisbatan davlatimiz tomonidan beriladigan bir qancha yengilliklarda ifodalanishi ko`rsatilganki, bunday holatlar kodeksning 7- moddasida ko`rsatilgan insonparvarlik prinsipining amalda qo`llanilayotganligiga misol bo`ladi. Voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir qilinganida, davlat tomonidan ularning bu qilmishiga beriladigan jazoning kattalarga beriladigan jazoga nisbatan ancha yumshoqligi qadimgi quldorlik davlatlariga ham xos bo`lganligini Rim davlatining “XII jadval qonunlari”da ham uchratamiz. 1 [152] Amaliyot xodimlari va olimlar o`rtasida ko`p yillardan beri voyaga yetmaganlarning javobgarligini qonunda alohida ajratib ko`rsatilishi zarurligi to`g`risida turli fikrlar mavjud bo`lib, bu masala 1994-yil qabul qilingan Jinoyat kodeksida o`z aksini topdi. Voyaga yetmaganlarning javobgarligi xususida jinoyat 1 [152] Хрестоматия по истории государства и права зарубежных Стран. Под. ред. З.К. Черниловского. М, 1984. 49-50-бетлар huquqi fanida turli fikrlar bildirilgan bo`lib, aybdor shaxsning ahamiyati sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavfliligi darajasidan kam emasligi ta`kidlanadi. Jinoyat kodeksi 17-moddasi, 5-qismiga muvofiq o`n sakkiz yoshga to`lgunga qadar jinoyat sodir etgan shaxslar umumiy qoidalarga asosan va Jinoyat kodesining oltinchi bo`limida nazarda tutilgan xususiyatlar hisobga olingan holda javobgarlikka tortiladilar. Jinoyat kodeksi Maxsus qismi 163 ta normasida voyaga yetmaganlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. NOTA BENE!   Voyaga yetmagan shaxs deganda, Jinoyat sodir etgunga qadar 16 yoshga to`lgan, ammo 18 yoshga to`lmagan shaxs tushiniladi. Umumiy qoidaga muvofiq 16 yoshga to`lgan, aqli raso shaxslar jinoyat subyekti yoshiga yetgan hisoblanadilar. Ba`zi jinoyatlar uchun subyekt yoshi 14 yosh qilib belgilangan. Javobgarlikni og`irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o`ldirganlik jinoyati uchun subyekt yoshi 13 yosh belgilangan. Ko`pchilik davlatlarning jinoyat qonunchiligida voyaga yetmaganlarni jinoiy javobgarlikka tortishning eng kam yosh chegarasi belgilangan. Bu yoshga yetmagan, lekin jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan voyaga yetmagan shaxslar jinoiy javobgarlikka tortilmasdan, balki, ijtimoiy yordamga muhtoj bo`ladilar. 1989-yil BMTning Bosh assambleyasi tomonidan «Bolalar huquqlari to`g`risida»gi Konvensiya qabul qilingan bo`lib, u jinoiy yo`lga kirib qolgan bolalar va voyaga yetmaganlarning huquqlarini himoya qilish bo`yicha qator normalarni o`z ichiga oladi. Konvensiyaga muvofiq bolalar deganda, o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslar tushuniladi. 2 [153] Bu ta`rif O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksidagi voyaga yetmaganlar tushunchasiga mos keladi. Konvensiya voyaga yetmaganlarni jinoiy javobgarlikka tortishning minimal muddatini belgilaydi. Lekin qator davlatlarda bu yosh chegarasi belgilanganidan ham kam bo`lishi mumkin Masalan, Irlandiya jinoyat qonunchiligida subyet yoshi 7 yosh, 2 [153] Конвенция о правах ребенка. 1989г. Yaponiyada 13 yosh, Niderlandiyada 12 yosh qilib belgilangan. Jinoyat qonunchiligida subyekt yoshining bunday belgilanishi shaxsning aqliy va jismoniy rivojlanganlik darajasidan kelib chiqqan. 1985-yilda qabul qilingan BMTning Minimal standart qoidalarida voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlashda odil sudlovni amalga oshirishning qoidalari belgilangan. Shaxsning aqliy va jismoniy rivojlanganlik darajasi shuni anglatadiki, jinoyat subyekti yoshiga yetgan, lekin o`z qilmishining xususiyati va ijtimoiy xavfli oqibatini ruhiy jihatdan rivojlanmaganligi tufayli anglab yetmagan shaxs jinoyat subyektining zaruriy belgisiga ega bo`lmaydi. Bunday shaxsga nisbatan ma`muriy tartibdagi majburlov choralari qo`llaniladi. Skryabin M.A.ning fikriga ko`ra voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarligi quyidagi xususiyatlarga ega: 1) 1)       voyaga yetmaganlarga nisbatan jinoyat qonunida nazarda tutilgan barcha jazo choralari qo`llanilmaydi; 2) 2)       voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyat uchun jazo tayinlashda sud ularning voyaga yetmaganligini yengillashtiruvchi holat deb hisoblaydi; 3) 3)       voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanadigan ozodlikdan mahrum qilish jazosi eng og`ir jazo sifatida o`ziga xos xususiyatlarga ega. Voyaga yetmagan shaxslar uchun javobgarlikni belgilovchi normalar ikkiga bo`linadi: 1) 1)       jinoyat sodir etgunga qadar voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`llaniladigan normalar; 2) 2)       norma qo`llangunga qadar voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan qo`llaniladigan majburlov choralari. Voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan qo`llaniladigan normalar o`ziga xos xususiyatga ega bo`lib, ularni quyidagi ikki guruhga bo`lish mumkin. Birinchi guruh normalarga – jazo turi, jazo tayinlash, jazodan shartli ozod qilish, javobgarlik va sudlanganlik muddatini belgilovchi normalar ; Ikkinchi guruh normalarga – jazoni o`tash kalloniyasi turlarini belgilovchi, tarbiyaviy xususiyatdagi majburlov choralari kiradi. 2001 yil 29 avgustda O`zbekistan Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chaqiriq VI-sessiyasida jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga kiritilgan o`zgartirish va qo`shimchalar jazo sanksiyalarining yengillashuviga, jazo muddatlarining kamayishiga, ozodlikdan mahrum qilish, qamoq jazolarining kamroq belgilanishiga olib keldi. Jinoiy jazolar tizimidagi bunday islohotlar voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlashda muhim ahamiyatga ega. Kriminologik tadqiqotlar, statistik ma`lumotlar shundan dalolat beradiki, voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish, qamoq, va umuman jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lgan jazolarning qo`llanishi salbiy natijalarni bermoqda va kelajakda retsidiv jinoyatlarni ko`payishiga zamin yaratmoqda. Voyaga yetmagan shaxslarning jinoyat sodir etishining oldindani olish masalasi Respublikamizda barchani o`ylantirayotgan eng og`ri q li, achinarli va dolzarb muammolardan biridir. Chunki kelajagimiz, yosh avlodning barkamolligi bilan bog`liqdir. Ularni tarbiyalash, jamiyat uchun foydali, ma`naviy sog`lom qilib yetishtirish har birimizning burchimizdir. Shu o`rinda voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabablariga to`xtalib o`tadigan bo`lsak, voyaga yetmagan shaxslarni jinoyatga yetaklaydigan sabab va shart-sharoitlar quyidagilardan iboratdir: 1) aholi turmush darajasining pasayishi; 2) ota-ona, tarbiyachilar, maktab, internat va boshqa muassasalarda bolalar tarbiyasi bilan yetarli darajada shug`ullanmaslik, tarbiyaviy, profilaktik tadbirlarning o`tkazilmasligi. Masalan, 1999-yilning birinchi yarmida jinoyat sodir etgan voyaga yetmaganlar 1105 kishini tashkil etib, 372 tasi (33.6%) hech qayerda o`qimagan, 110 tasi mast holatda jinoyat sodir etgan voyaga yetmagan shaxslardir. 3) oila, maktab va o`quv muassasalarida nazoratning sustligi; 4) voyaga yetmagan shaxs yashayotgan, o`qiyotgan mikromu h itdagi kriminologik sharoit; 5) maktablarda yuristlar va psihologlarning faoliyat olib bormasliklari; 6) oilalardagi ajrashib ketish, ota yoki onalik huquqidan mahrum qilish holatlarining yuqoriligi. Masalan, 1999-yilning birinchi yarmida voyaga yetmagan sudlanganlar 1105 kishini tashkil etib, shulardan 258 (23.3 %) tasi ota-onasiz tarbiyalanganlardir; 7) bosqinchilik, o`g`rilik kabi jinoyatlarga voyaga yetmagan shaxslarni jalb qilish holatlarining tez-tez uchrashi; 8) axloqqa qarshi jinoyatlar, ya`ni voyaga yetmagan shaxsni g`ayri-ijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish, o`n olti yoshga to`lmagan shaxs bilan jinsiy aloqa qilish, o`n olti yoshga to`lmagan shaxsga nisbatan uyatsiz buzuq harakatlar qilish, pornografik narsalarni tayyorlash va sotish, fohishaxona saqlash yoki qo`shmachilik qilish kabi jinoyatlarning sodir etilib turilishi; 9) jazoni o`tab chiqqan voyaga yetmagan shaxslarni o`z holiga tashlab qo`yilganligi, ish bilan band qilishning sust darajada olib borilishi; 10) huquqni muhofaza qiluvchi organlar, xususan militsiya, mahalla posbonlariga voyaga yetmagan shaxslar bilan ishlash, tarbiyaviy, profilaktik choralarni ko`rish, ishga joylashtirish tadbirlari o`tkazish vazifasini yuklovchi huquqiy hujjatlarning mavjud emasligi, mavjud bo`lgan huquqiy hujjatlar ijrosini ta`minlovchi mexanizmning yo`qligi va hokazolar . Statistika ma`lumotlariga e`tiborni qarat adi gan bo`l s ak, birgina 1999-yilning birinchi yarmida sudlangan voyaga yetmaganlarning 73 tasi(6.6 %;) ichki ishlar organlarida hisobda turganlar. Statistik ma`lumotlarga ko`ra 1999-yilning birinchi yarmida sudlanganlarning soni 28540 ta bo`lib, shulardan 1105 tasini voyaga yetmaganlar tashkil qiladi. Ya`ni umumiy sudlanganlarning 3.9 foizi. 2000-yilning birinchi yarmida esa 29466 ta shaxs sudlangan bo`lib, shulardan 1156 tasini voyaga yetmaganlar tashkil qiladi. Ya`ni umumiy sudlanganlarning 4 foizi. Shundan 1999- yilning birinchi yarmida 58 ta, 2000 yilniing birinchi yarmida esa 56 ta qiz bolalar sudlangan. Bu 1999-yil birinchi yarmida sudlangan voyaga yetmaganlarning 5.2 foizini, 2000-yilda esa 4.8 foizini tashkil etadi. 3 [154] 3 [154] Respublika sudlari va Adliya idoralarining 1999 - yil 1- yarim yillik davomida amalga oshirgan ishlari to ’ g ’ risidagi hisobot ma ’ lumotlari bilan 1998 - yil birinchi yarim yillik hisoboti ma ’ lumotlarining O ` zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1996- yil 19- iyuldagi 16 sonli « Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to ` g ` risidagi » qarorida voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda jarima , axloq tuzatish ishlari , qamoq kabi jazolarning samaradorligiga e ` tibor berish lozimligi aytilgan . Shu bilan birga og ` ir jinoyat sodir etishda ayblangan , muqaddam sudlangan , huquqni buzganlik uchun ichki ishlar organlarida hisobda turgan voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda qat ` iyatsizlikka yo ` l qo ` yib bo ` lmaydi . Sudlar voyaga yetmaganlarning jinoyat ishlari yuzasidan dastlabki tergov ishlarini sifatli va puxta olib borilishini , voyaga yetmaganlarning shaxsini ifodalovchi ma ` lumotlarni , ularning yashash sharoiti , tarbiyasi , jinoyat sodir qilish motivlari , jinoyat sodir qilishga olib kelgan sharoit va sabablar to ` la va har tomonlama aniqlanishini talab qilishlari lozim Voyaga yetmaganlarning jinoyat sodir etishida katta yoshdagilarning ta ` siri , ularning jinoyat yoki boshqacha huquqbuzarliklarga jalb qilinishining sabablarini batafsil aniqlash kerak , deb ta`kidlangan qiyosiy raqamlari . То shkent shahri —1999- yil . Voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`lanadigan jazo tizimi va turlari.                       “ Bola huquqlari to`g`risidagi ” Konvensiyada bolalarning jismoniy, aqliy, ijtimoiy rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni yaratib berish jamiyatning voyaga yetmaganlar oldidagi burchi ekanligi belgilab qo`yilgan. Voyaga yetmaganlarning jinoyat sodir etishi muayyan ma`noda jamiyat tomonidan yuqoridagi majburiyatlarining bajarilmaganligini ifodalaydi 4 [155] . Adolatning tiklanishi birinchi navbatda voyaga yetmaganlarning qayta tarbiyalanishida ifodalanadi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`lanadigan jazo tizimi, jinoyat qonuni bilan belgilangan va sud uchun majburiy hisoblangan jazo choralarning ro`yxati bo`lib, ular o`z navbatida muayyan tartibda joylashtirilgan va qo`llanish tartibi va chegaralari belgilangan ro`yxatdir. O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`llanadigan jazo tizimining asosiy vazifasi voyaga yetmaganlarni majburlash va tarbiyalash hisoblanadi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlashning asosiy maqsadi tarbiyalash bo`lsada, lekin og`ir jinoyat sodir etganlarga nisbatan og`ir jazo tayinlanishini istisno etmaydi. Bunday holatda og`irroq jazo tayinlamaslik, voyaga yetmaganlarda mas`uliyatsizlikni keltirib chiqaradi. 4 [155] Конвенция ” О правах ребенка ”, 1989 й. Voyaga yetmaganlarga tayinlanadigan jazo turlari   Jarima ( JK 82- moddasi )   Ах loq tuzatish ishlari ( JK 83-moddasi )   Qamoq (JK 8 4 -moddasi)   Ozodlikdan mahrum qilish ( JK 85-moddasi )     «Bola huquqlari to`g`risidagi» Konvensiyada voyaga yetmaganlarga nisbatan o`lim va umrbod ozodlikdan mahrum qilish kabi jazolar qo`llanilishi mumkin emasligi belgilangan Voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanadigan jazo tizimi: 1) davlat majburlov chorasining alohida turlaridan tashkil topgan; 2) jazo tizimi elementlari o`zaro bog`liq bo`lib , biri ikkinchisiga bog`lanib va to`ldirib keladi; 3) 3)       davlatning majburlov choralari ro`yxati qat`iy bo`lib, kengaytirib talqin qilinishi mumkin emas . Shuning uchun voyaga yetmaganlarga nisbatan Jinoyat kodeksi Maxsus qismi tegishli moddasi sanksiyasida ko`rsatilgan bo`lsada, lekin 84-modda ko`rsatilmagan jazo choralari qo`llanilmaydi; 4) 4)       belgilangan jazo choralari yengilidan og`iriga qarab joylashtirilgan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 81-moddasida ko`rsatilgan jazolar voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanishi mumkin bo`lgan jazo turlarining qat`iy ro`yxatidir. Ushbu moddada jazo tizimi eng yengilidan og`iriga qarab joylashtirilgan, ya`ni: 1) 1)       jarima 2) 2)       axloq tuzatish ishlari 3) 3)       qamoq 4) 4)       ozodlikdan mahrum qilish Voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlashda Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddasi sanksiyasi doirasida emas, balki, 82-85 moddalarda belgilangan doirada jazo tayinlanadi. Voyaga yetmganlarga nisbatan qo`shimcha jazo chorasi qo` llanilmaydi. NOTA BENE!   Jarima jazosi- voyaga yetmaganlarga nisbatan Jinoyat kodeksi 82 - moddasiga muvofiq eng kam oylik ish h aqining ikki barobaridan yigirma baravarigacha belgilanadi. Sud voyaga yetmaganlarga nisbatan jarima jazosini tayinlashda jazoni qo`llash uchun asoslar bor yoki yo`qligi aniqlanishi lozim. Jarima jazosini tayinlashda voyaga yetmagan shaxsning mustaqil daromadga, ish h aqi yoki mol- mulkka ega ekanligi e`tiborga olinadi. Jarima jazosi miqdorini belgilashda sud bu jazo miqdori voyaga yetmagan javobgarning normal yashashi uchun zarur bo`lgan sharoitdan ma h rum qilib qo`ymasligi lozimligi e`tiborga olinishi kerak Jarima jazosi tayinlangandan keyin aybdor olti oy mobaynida uni to`lashdan bo`yin tovlasa, sud to`lanmagan jarima miqdorini axloq tuzatish ishlari bilan almashtiradi. Eng kam oylik ish haqining ikki barobari miqdoridagi jarima axloq tuzatish ishlarining bir oyiga tenglashtirib hisoblanadi. Lekin axloq tuzatish ishlarining muddati bir yildan ortiq bo`lmasligi kerak. Voyaga yetmaganlarga nisbatan jarima jazosi 2000 yilning birinchi yarmida 54 marotaba qo`llanilgan bo`lib, shu davr mobaynida voyaga yetmaganlar umuman sudlanganlarning 4, 7 foizini tashkil etgan. To`qqiz oyi davomida esa bu ko`rsatkich 90 taga yetdi 5 [156] . NOTA BENE!   Axloq tuzatish ishlari — bu mahkumni sud hukmi bilan belgilangan muddatga majburiy ravishda mehnatga jalb qilib, uning ish h aqidan davlat foydasiga muayyan miqdordagi foiz undirish tariqasidagi jazo chorasi. Bu jazo voyaga yetmaganlarni mehnatga jalb qilish bilan tuzatish va qayta tarbiyalashga qaratilgandir. Voyaga yetmaganlarga nisbatan axloq tuzatish ishlarini qo`llashning quyidagi shartlari mavjud: 1) 1)                             subyektiv tarkibning qat`iy cheklanganligi; 2) 2)                             jazoni qo`llash muddati. Axloq tuzatish ishlari faqat mehnatga layoqatli shaxslarga nisbatan qo` llaniladi . Ме hn а t layoqati - bu shaxsning mehnat qila olish qobiliyatiga ega ekanligidir. Umumiy qoidaga ko`ra shaxs16 yoshga to`lgandan so`ng mehnatga layoqatli hisoblanadi.16 yoshga to`lmaganlar quyidagi h ollarda mehnat shartnomasi asosida mehnatga jalb qilinishi mumkin: 1) 1)                             o`n besh yoshga to`lgan shaxlar ota-onasidan birini yoki ular o`rnini bosuvchi shaxsning yozma roziligi bilan ishga qabul qilinishi; 5 [156] O’zbekiston Respublikasi Meh nat kodeksi // “А dolat ”, Т:.1998. 2) 2)                             yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umum ta`lim maktablari, hunar-texnika bilim yurtlari va o`rta maxsus o`quv yurtlarining o`quvchilarini o`n to`rt yoshga to`lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o`rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan bolalarning sog`lig`iga ziyon yetkazmaydigan va ta`lim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni o`qishdan bo`sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qabul qilinishiga yo`l qo`yiladi. Jinoyat kodeksi 83-moddasiga muvofiq axloq tuzatish ishlari faqat 16 yoshga to`lgan mehnatga layoqatli voyaga yetmaganlarga nisbatan bir oydan bir yilgacha muddatga tayinlanadi. Jazoni o`tash muddatiga dam olish, bayram, shuningdek, , mahkumning kasal bo`lgan kunlari ham kiradi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`llaniladigan axloq tuzatish ishlarining o`ziga xosligi quyidagilarda ko`rinadi: 1. 1.                               Axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxs ish haqining bir qismi davlat budjetiga o`tkaziladi; 2. 2.                               Axloq tuzatish ishlari tayinlangan shaxsning ishlagan vaqti mehnat stajiga kiritilmaydi. 3. 3.                               Axloq tuzatish ishini o`tash davrida uzluksiz mehnat uchun beriladigan qo`shimcha ish haqi to`lanmaydi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`llanadigan axloq tuzatish jazosi jazoni o`tash joyiga ko`ra: 1) 1)                             voyaga yetmagan mahkumning ish joyida; 2) 2)                             jazoning ijrosini nazorat qiluvchi organ belgilab beradigan lekin voyaga yetmagan mahkum yashaydigan joyda o`taladi . Qoidaga ko`ra, voyaga yetmagan shaxsga axloq tuzatish ishini o`zi ishlab turgan joyda o`tash belgilanadi. Voyaga yetmagan mahkumni tarbiyalash nuqtai nazaridan axloq tuzatish ishini u ishlab turgan joyda o`tashni belgilash maqsadga muvofiqdir. Agar aybdor hech qayerda ishlamasa, jazo ijrosini nazorat qiluvchi organ belgilab bergan, lekin o`zi yashaydigan hududdagi boshqa joyda o`taladi va ish haqining o`n foizidan o`ttiz foizigacha davlat daromadiga ushlab qolinadi. Agar mahkum yashash joyiga ega bo`lmasa bunday holda hukm chiqarilgan hududdagi jazoni ijro etish inspeksiyasi belgilab bergan ish joyida jazoni o`taydi. Axloq tuzatish jazosi voyaga yetmagan mahkumning moddiy va mehnat manfaatlarini ma`lum darajada cheklab qo`yadi, mahkumning ish haqidan o`n foizidan o`ttiz foizigacha davlat daromadiga undiriladi, uzluksiz mehnat uchun beriladigan qo`shimcha ish haqi to`lash jazoni o`tash davrida to`xtaliladi. Umumiy qoidaga ko`ra axloq tuzatish ishlari muddati mehnat stajiga qo`shilmaydi. Jinoyat protsessual kodeksining 545-moddasiga ko`ra axloq tuzatish ishlari o`talgan vaqtni mahkumning umumiy mehnat stajiga qo`shish to`g`risidagi masala jamoat birlashmasi yoki jamoa iltimosnomasi bo`yicha, jazoni o`tab chiqqan shaxs mehnatga qobiliyatsiz bo`lgan taqdirda esa, uning iltimosnomasi bo`yicha ham mazkur shaxs turgan joydagi tuman yoki shahar sudining sudyasi tomonidan ko`rib chiqiladi. Axloq tuzatish ishlari o`talgan vaqtni mahkumning umumiy mehnat stajiga qo`shish to`g`risidagi masala sudya tomonidan ko`rib chiqilayotgan vaqtda iltimosnoma kim tomonidan berilgan bo`lsa, shu shaxsning, shuningdek, , iltimos qilgan jamoat birlashmasi yoki jamoaning vakili qatnashishi shart. Axloq tuzatish ishlari o`talgan vaqtni mahkumning umumiy mehnat stajiga qo`shish to`g`risidagi iltimosnoma yuzasidan sudya chiqargan ajrim ustidan shikoyat berilishi mumkin. Voyaga yetmagan shaxs axloq tuzatish ishlarining o`ndan bir qismidan ko`prog`ini o`tashdan bo`yin tovlasa, sud bu jazoning o`talmagan qismini axloq tuzatish ishlarining har uch kunini qamoqning bir kuniga tenglashtirgan holda hisoblab qamoq jazosi bilan almashtiradi. Ammo bu muddat uch oydan oshmasligi kerak . Masalan, “2000 yilning birinchi yarmida 74 ta shaxsga nisbatan voyaga yetmaganlarga nisbatan axloq tuzatish ishlari qo`llanilgan bo`lib, ular 2000 yilning birinchi yarmida sudlarnganlarning 6,4 foizini(1156 ta) tashkil etadi. 1999 yilda 22 ta shaxsga nisbatan axloq tuzatish ishlari jazosi qo`llanilgan bo`lib, ular barcha sudlanganlarning 1, 9 foizini tashkil etgan” . NOTA BENE!   Qamoq jazosi Jinoyat kodeksiga kiritilgan yangi jazo turi hisoblanadi. Qamaq - shaxsni erkin h ayotdan batamom ajratgan sharoitda saqlashdan iborat bo`lib, voyaga yetmaganlarga nisbatan bir oydan uch oygacha bo`lgan muddatga tayinlanadi. Voyaga yetmagan hamda qamoq jazosiga hukm qilingan shaxslar jazoni qamoq uylarida o`taydilar. Ularga har kuni bir yarim soatlik sayr qilish, bir oyda bir marta yaqin qarindoshlari bilan uch soatgacha qisqa muddatli uchrashuv imkoniyati beriladi. Ular qamoq uyining xo`jalik xizmatiga oid ishlarga h aftasiga to`rt soatgacha jalb qilinishi mumkin. Voyaga yetmaganlar jazoni o`tash tartibini buzgan hollarda ogohlantirish, h ayfsan, yetti sutkagacha karserga kiritib qo`yish, har kungi sayrni bekor qilish kabi intizomiy jazo choralari qo`llaniladi. Jinoyat kodesi 84-moddasiga muvofiq qamoq jinoyat sodir qilish vaqtida o`n olti yoshga to`lmagan, lekin hukm chiqarish vaqtida o`n olti yoshga to`lgan shaxslarga nisbatan qo`llanishi mumkin. Bu jazo turining asosiy xususiyatlaridan biri shaxsni yangi jinoyat sodir etishini oldindani olishdir. Statistik ma`lumotlarga ko`ra sudlar voyaga yetmaganlarga nisbatan 1999 yilda o`n uchta, 2000-yilning to`qqiz oyi davomida esa o`n marta qamoq jazosi qo`llanilgan 6 [157] . NOTA BENE!   Ozodlikdan mahrum qilish voyaga yetmagan mahkumni sudning hukmida belgilangan muddatga shu jazoni maxsus o`tash joylariga joylashtirib majburiy tarzda jamiyatdan ajratishdan iboratdir. Voyata yetmay turib, ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyat sodir etgan, ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etgan yoxud qasddan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish tariqasida jazo tayinlanmaydi. Hukm chiqarish paytida o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslarga 6 [157] O’zbekistan Respublikasi Oliy sudi Plenumining ” Voyaga yetmaganlar jinoyati haqidagi sud amaliyoti to’g’risidagi”gi 2000-yil 15-sentabrdagi qarori. nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosini tarbiya koloniyalarda o`tash tayinlanadi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi 2000-yilning birinchi yarmida voyaga yetmaganlarga nisbatan 404 ta holatda qo`llanilgan bo`lib, bu umumiy sudlanganlarning 34,9 foizini tashkil qiladi. 1999-yilnng birichi yarmida esa ozodlikdan mahrum qilish jazosi 413 ta holatda qo`llanilgan bo`lib, bu ko`rsatkich umumiy sudlanganlarning 37,3 foizini tashkil qilgan.   Voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlash   Sudlanuvchiga nisbatan jazo tayinlash sudlar faoliyatining muhim va hal qiluvchi bosqichidir. Voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarligi jinoyatchilikka qarshi kurashishdagi qonuniylik, fuqarolarning qonun oldida tengligi, adolat, demokratiya va insonparvarlik prinsiplariga asoslanadi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanadigan jazo aybdorni tarbiyalash va yangi jinoyatlar sodir etilishining oldindani olish maqsadini ko`zlaganligi tufayli yuqoridagi prinsiplar voyaga yetmaganlarga nisbatan muayyan tasnif asosida qo`llaniladi. 7 [158] Voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlashda sud quyidagi holatlarni hisobga olishi lozim: 1) 1)       voyaga yetmaganning rivojlanganlik darajasini; 2) 2)       voyaga yetmaganning turmush sharoiti va tarbiyasini; 3) 3)       katta yoshdagilarning unga nisbatan ta`sirini; 4) 4)       voyaga yetmaganning sog`ligini; 5) 5)       sodir etilgan jinoyatning sabablarini; 6) 6)       jinoyat sodir etish motivini. Jinoyat protsessual kodeksi 548-moddasida ham voyaga yetmaganlarning jinoyatlari haqidagi ishlar bo`yicha isb o tlanishi lozim bo`lgan holatlarga yuqoridagilardan tashqari q u yidagilar ham kiritilgan: 7 [158] Оliy Sud Plenumining «Voyaga yetmaganlar jinoyati haqidagi sud amaliyoti to’g’risida»gi qarori. 15.09 2000 y 1) voyaga yetmagan ayblanuvchining aniq yoshi (tug`ilgan yili, oyi, kuni); 2) voyaga yetmaganning shaxsiga xos xususiyatlar; 3) uning turmush va tarbiyalanish sharoitlari; 4) katta yoshli dalolatchilar va boshqa ishtirokchilarning bor yoki yo`qligi. Voyaga yetmaganning rivojlanganlik darajasi- bu 18 yoshga to`lmagan shaxsning aqliy rivojlanganlik darajasi va uning yoshidir. Shaxsning rivojlanganlik darajasi shu yoshdagi shaxslarga nisbatan normal holatda yoki bunday holatda bo`lmasligi mumkin. Shaxsning rivojlanganligi: rivojlangan (bu yoshdagilarga nisbatan aqliy rivojlangan bo`lishi) va qoloq (o`z yoshiga nisbatan aqliy rivojlanmaganligi) bo`lishi mumkin. Agar shaxs o`z yoshiga nisbatan aqliy rivojlangan bo`lmasa, sud unga nisbatan jazoning o`rniga majburlov chorasini qo`llashning maqsadga muvofiqligini ko`rish lozim. Buning uchun ruhiy qoloqlikni aniqlashda psihologik ekspertiza oldiga yoshga nisbatan intellektual qoloqlikni belgilash uchun uning aqliy qoloqligini aniqlash masalasini qo`yishi kerak. 8 [159] Intellektual rivojlanganlik darajasi o ` z tengdoshlariga nisbatan qoloq bo`lgan voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarlikka tortilmaydilar . Voyaga yetmagan shaxsning tarbiyasi va yashash sharoiti - bu 18 yoshga to ` lmagan shaxslarga nisbatan belgilangan , uning yashashi , uni tarbiyalashda qo ` llanilayotgan usul va vositalar kabi holatlardir . Sud bunda voyaga yetmagan shaxsning ota - onasi , vasiylar va homiylar hamda oiladagi boshqa shaxslarning holatini e ` tiborga olishi lozim . Sog ` lig ` ining holati – bu nafaqat voyaga yetmaganning kasalmasligi yoki jismoniy nuqsonlari yo ` qligini belgilovchi , shuningdek ,, uning jismoniy , ruhiy va ijtimoiy holatining ko ` rsatkichidir . Voyaga yetmaganlarga ta ` sir qiluvchi va sud tomonidan hisobga olinishi lozim bo ` lgan holatlarga quyidagilar kiradi : voyaga yetmagan shaxsning yoshi , jinoyatni sodir etganligiga chin ko ` ngildan pushaymonligi , aybini bo ` yniga olganligi , jinoyatni ochishga yordam berganligi , jinoyatni og ` ir oilaviy ва shaxsiy 8 [159] Г.С.Гаверов “ Проблемы борьбы с преступностью ”, // Омск , 1978г. 30-31-стр. ahvolidan kelib chiqib sodir etganligi kabilar . Bu holatlarning barchasi sud hukmida ko ` rsatilishi kerak . Bundan tashqari qonun chiqaruvchi tamoyiliga asoslanib , bolalikdagi sho ` xlik tufayli birovga ozor yetkazishi bilan jinoyat o ` rtasidagi aniq chegarani bilmasligi , u yoki bu axloqiy estetik chegaralarni aniq tasavvur qila olmaydigan yoshda ekanligini e ` tiborga oladi . Voyaga yetmaganlar javobgarligini individuallashtirishda jinoyat to ` gri kvalifikatsiya qilingach , sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasiga mos bo ` lgan ta ` sir chorasini : 1) 1)                             qo`llanadagan jazo chorasining turi, muddati yoki miqdori; 2) 2)                             tarbiyaviy xususiyatga ega bo`lgan jazo chorasini qo`llab 3) 3)                             jazodan ozod qilishni qo`llash lozimligini hal qiladi. Voyaga yetmaganlarning javobgarligini individuallashtirishda sud ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan jazo chorasini qo`llashga katta e`tibor berishi lozim. Agar yengilroq jazo chorasi javobgarlikka tortishdan belgilangan maqsadga erishishni ta`minlamasagina og`irrog`i tayinlanadi. Jazo tayinlashda sud jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasini va xususiyatlarini, motivini, yetkazilgan zarar miqdorini va xususiyatini, ayblanuvchining shaxsini, jazoni og`irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlarni hisobga olishi kerak. Jinoyatning ijtimoiy xavflilik xususiyati birinchi navbatda jinoyatning obyektiga bog`liq bo`ladi, ammo voyaga yetmaganlar har doim ham qonun bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarning elementlarini va ko`p tomonlamaligini to`g`ri va to`liq anglab yetmaydi. Sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavfliligini , jinoyatni sodir qilishdagi barcha holatlarni (aybning shaklini, motivi, usuli, qilmish ishtirokchilikda jinoyat sodir etilganida ishtirokchilik darajasini) hisobga olish lozim. Voyaga yetmaganlar tomonidan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etilganida , uni jazo tayinlamasdan tarbiyalovchi xususiyatga ega bo`lgan majburlov choralarini qo`llash orqali ta`sir etish mumkinmi ? degan savolga javob topish lozim bo`ladi. Ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyat sodir etgan voyaga yetmaganlarga jinoiy jazo tayinlanishiga yo`l qo`yilmasligi kerak. Aybning turli shakllaridan kelib chiqib, aybdorning o`z harakatini anglashi, qasdning paydo bo`lish vaqti (to`gri yoki egri qasd, oldindandan o`ylangan yoki to`satdan paydo bo`lgan va boshqalar), ro`y bergan oqibatga ko`ra hatto qasddan sodir etilgan jinoyatlar ham bir-biridan farqlanadi. Voyaga yetmaganlar tomonidan qasddan sodir etilgan jinoyatlarda ko`pchilik hollarda voyaga yetganlardagidek qasd kuchli bo`lmaydi. Voyaga yetmaganlar tomonidan ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyatlarni huquqiy jihatdan baholash bir muncha qiyinroq. Jinoyat sodir qilgan voyaga yetmagan shaxs o`z qilmishining ijtimoiy xavfli oqibatlarni keltirib chiqarishi, ijtimoiy xavfliligini anglashi qiyin bo`ladi, agar uni bilsa ham, o`z- o`ziga ishonish orqali ijtimoiy xavfli oqibatni oldindani olish mumkin deb o`ylaydi, ammo uni bartaraf eta olmaydi 9 [160] Voyaga yetmagan shaxs tomonidan ehtiyotsizlik orqasidan jinoyat sodir etilganda jinoyat tarkibi subyektiv tomoni belgilari, shaxsning individual mezonlari (intelektual jihatdan to`liq rivojlanmaganlik, ruxiyatining o`ziga xosligi, hayotiy tajribaga ega emasligi) ijtimoiy xavfli oqibatni anglab yetishiga imkon bermaydi. Voyaga yetmagan shaxs tomonidan sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini belgilashda jinoyatning maqsad va motivi katta ahamiyatga ega. Voyaga yetmagan shaxsning his-hayajonga tez beriluvchanligi yuzaga kelgan o`zgarishlar, birinchi navbatda, ularning hodisani anglashi va faoliyatida o`z aksini topadi. V.A.Ribalskayaning fikricha voyaga yetmaganlar jinoyatchiligiga davlatdagi ijtimoiy, iqtisodiy o`zgarishlar ham ta`sir etadi. Bu holat boshqacha yashash sharoitining vujudga kelishi, mehnat qilishdagi, ta`lim olishdagi o`zgarishlar bilan bog`liq bo`ladi 10 [161] 9 [160] А.А.Мримонег “ Проблемы борбы с преступнестью несоворшинолетных ” 1980. С.64 . 10 [161] В.Я.Рыбальская “ Проблемы борбы с преступнестью несоворшинолетных ” 1994 . С.26 . Voyaga yetmaganlar javobgarligini individuallashtirishda ularning shaxsiy belgilariga ham e`tibor berish lozim . Voyaga yetmaganlarning shaxsiy belgilari deganda: turmush tarzi, ma`lumoti, oilaviy ahvoli, ruhiy belgilari, qiziqishi, huquq normalariga bo`lgan munosabati va x. h . e`tiborga olinadi. Bundan tashqari Jinoyat kodeksining 55-moddasi 1- q ismi «j» bandiga muvofiq shaxsning voyaga yetmaganligining o`zi jazoni yengillashtiruvchi holat hisoblanadi. Jazoni og`irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlar aybdorga tayinlanadigan jazoning tarbiyaviy va jazolov funksiyalarining nisbatini to`g`ri tanlashga yordam berib, uni imkoni boricha qayta tarbiyalashga hamda boshqa jinoyatlar sodir etishining oldindani olishga yordam beradi. Jazoni yengillashtiruvchi holatlarni quyidagi uchta asosiy guruhga: 1) 1)                             jinoyat subyektining shaxsini ifodalovchi holatlar 2) 2)                             jinoyatning motivi va uning shakllanishi bilan bog`liq holatlar 3) 3)                             subyektning sodir qilgan jinoyatiga nisbatan munosabatini ifodalovchi holatlarga ajratish mumkin. Yuqoridagi holatlar voyaga yetmaganlarning jinoyat ishlaridagi o`ziga xos xusususiyatlarini e`tiborga olib tadbiq etilishi lozim. Ammo bu xususiyatlar masalasiga kamroq e`tibor beriladi. Bitta muayyan holatning katta yoshdagilar va voyaga yetmaganlarning jinoyat ishlarida ahamiyati turlicha bo`lib, sud jarayonida sudlanuvchilarga jazo tayinlashga turlicha ta`sir qiladi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 55-56-moddalarida ko`rsatilgan holatlarning ayrimlari voyaga yetmaganlarga umuman taalluqli emas yoki taalluqli bo`lsa ham qator zaruriy cheklashlarga ega. Bunday cheklashlar, xususan, voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashning umumiy asoslariga tayangan holda ham belgilanishi mumkin. Voyaga yetmaganlarga bir qancha jinoyatlar uchun jazo tayinlashda kattalarga jazo tayinlashdan farqli ravishda javobgarlikka tortilayotgan shaxsning yoshi (13 yoshdan 16 yoshgacha, 16 yoshdan 18 yoshgacha), shuningdek,, voyaga yetmaganlarga tayinlanishi mumkin bo`lgan jazoning yuqori chegarasi hisobga olinadi. Voyaga yetmaganlarga jinoyatlar majmui bo`yicha jazo tayinlashda sud Jinoyat kodeksining 59- moddasida nazarda tutilgan qoidalarga amal qilish lozim. Ammo jinoyat uchun oxirgi jazo chorasi Jinoyat kodeksi 86-moddasiga muvofiq tayinlanadi. O`n uch yoshdan o`n olti yoshgacha bo`lgan vaqtda jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan jinoyatlar majmui tariqasida jazo tayinlanganda ozodlikdan mahrum qilishning eng ko`p muddati o`n yilgacha, agar sodir etgan jinoyatlarning bittasi o`ta og`ir jinoyat bo`lsa, o`n ikki yilgacha tayinlanadi. O`n olti yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan vaqt ichida jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jinoyatlar majmui tariqasida ozodlikdan mahrum qilish jazosi – o`n ikki yilgacha muddatga, agar sodir etgan jinoyatlarning bittasi o`ta og`ir jinoyat bo`lsa, o`n besh yilgacha muddatga tayinlanishi mumkin. Jinoyat sodir etish vaqtida o`n uch yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan shaxslarga nisbatan bir necha hukm yuzasidan tayinlanadigan ozodlikdan mahrum qilish jazosining muddati o`n besh yildan oshmasligi kerak. Agar Jinoyat kodeksi 72-moddasida belgilangan shartlar va asoslar mavjud bo`lsa, sud voyaga yetmagan shaxsga nisbatan shartli jazo belgilashi mumkin.   Mavzu yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 3. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi 4. O`z.R. Jinoyat protsessual kodeksi 5. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 6. Jinoyat huquqi (Umumiy qism) T:.-Adolat. 1998y. 7. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharxlar T:.-Adolat. 1997y. 8. O O Уголовное право.Изд МГУ.1998г. 9. Ta ганцев И.С. «Русское уголовное право. Часть общая». // Toм-1, Санкт Петербург. 10. С.В.Aфиногенов « Уголовное право » // “ Юрист ” M:.2000 г . 11. O`zbekiston SSR Jinoyat kodeksiga sharxlar. «O`zbekiston” T:.1973y. 12. Koментарие k Уголовное право РСФСР “ Юридическая литература ” M:.1971 г . 13. Kурс советского уголовное право № 5 Издателство Ленинградского Унверситета . Ленинград -1981 г . 14. O`zbekiston SSR Jinoyat kodeksiga sharxlar “O`zbekiston” T:.1988y.

O'xshashlar

Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish
Voyaga yеtmaganlarni jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish
Voyaga yetmaganlarni jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish
Ma'muriy javobgarlik
Jinoyat va jazo tayinlash to`g`risidagi qoidalarni liberallashtirish masalalari