Jinoyat va jazo tayinlash to`g`risidagi qoidalarni liberallashtirish masalalari - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyat va jazo tayinlash to`g`risidagi qoidalarni liberallashtirish masalalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

225 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Jinoyat va jazo tayinlash to`g`risidagi qoidalarni liberallashtirish masalalari Reja: 1. Jinoiy jazo tizimini liberallashtirish masalalari 3 . Jinoyat uchun jazo tayinlash qoidalarini liberallashtirish

www.arxiv.uz Маълумки, жиноятчиликка карши курашда ва унинг олдини олишда қўлланиладиган asosiy vositalardan biri, bu jinoiy jazo hisoblanadi. Yuridik adabiyotlarda jazo tushunchasi, uning maqsadlari yuzasidan ko`plab tadqiqotlar olib borilgan.1 Jazoning mohiyati va yuridik tabiatini ochib berish, jinoyat huquqida markaziy masalalardan biri bo`lib, usiz jazoning mazmun va maqsadi, tarbiyaviy va ogohlantiruvchi ahamiyati to`g`risida tasavvur hosil qilish mumkin emas. Jinoyat va jazo hayotdagi turli hodisalar bo`lib, o`z navbatida, ularning bir-biri bilan bog`liqligini inkor etib bo`lmaydi. Jinoyat – alohida shaxs tomonidan (guruh) qonun normalarini buzib, muayyan harakat yoki harakatsizlikni sodir etish bilan bog`liq bo`lsa, jazo – davlatning majburlov chorasi bo`lib, uning jinoyat sodir qilgan shaxsning jinoiy xulqiga nisbatan munosabatidir. YA`ni jinoyat va jazo bir-biri bilan bog`liq va ajralmas bo`lib, bir-birisiz mavjud bo`lolmaydi, ular harakat va qarshi harakat, xavf va ushbu xavfni bartaraf etuvchi, zarar (yovuzlik) va unga qarshi kurashuvchi sifatida namoyon bo`ladi. Shuning uchun bu borada N.S.Tagansev «jinoiy qilmish haqidagi tushunchadan, jazo ushbu qilmishni sodir etgan shaxs bilan davlat o`rtasidagi alohida munosabat ekanligi kelib chiqadi», deb ta`kidlagan edi.2 Demak, jazo davlat bilan jinoyat sodir etgan shaxs o`rtasidagi huquqiy munosabatlar ifodasi hisoblanadi. Ushbu holat O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 2-moddasida o`z aksini topgan bo`lib, unga ko`ra «Jinoyat kodeksining vazifalari shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini, mulkni, tabiiy muhitni, tinchlikni, insoniyat xavfsizligini jinoiy tajovuzlardan qo`riqlash, shuningdek, jinoyatlarning oldini olish, fuqarolarni Respublika Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya qilish ruhida tarbiyalashdan iboratdir. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun kodeks javobgarlikning asoslari va prinsiplarini, qanday ijtimoiy xavfli qilmishlar jinoyat ekanligini aniqlaydi, ijtimoiy xavfli qilmishlar sodir etgan shaxslarga nisbatan qo`llanilishi mumkin bo`lgan jazo va boshqa huquqiy ta`sir choralarini belgilaydi». Jazoning mazmuni, uning tushunchasi va belgilari bilan, o`z navbatida, u qaysi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya doirasida mavjud ekanligiga, qanday ijtimoiy, siyosiy, madaniy, ma`naviy qarashlar hukmron ekanligiga bog`liqdir. Chunki «jazoning turlari va tizimi u yoki bu jamiyatda jinoyatchilikka qarshi kurashda hukmron bo`lgan qarashlarni ifoda etadi. YA`ni jazo tizimi jinoyatchilikka qarshi kurashda hukmron bo`lgan qarashlar natijasida shakllanib va takomillashib, jamiyatning rivojlanish bosqichi va natijalarini anglatadi». 1 Jamiyatning takomillashuvi va ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning almashinuvi natijasida, shuningdek, jinoyat tushunchasi ham o`zgarib boraveradi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy o`zgarishlar har doim jazoning tushunchasi, xarakteri, maqsadlari va tizimi, turlariga bevosita ta`sir qilib kelgan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasining mustaqillik va suverenitetga erishishi davlat va jamiyat oldida huquqiy demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyatini qurish bo`yicha dolzarb va yuksak vazifa, maqsadlarni yuzaga keltirdi. Bu borada Jinoyat qonunini liberallashtirish natijasida jamiyatda jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida o`ziga xos liberal qarashlar yuzaga keldiki, bu, o`z navbatida, jinoyatga oid siyosatda an`anaga aylangan ko`pgina fikrlarni o`zgartirishga sabab bo`lib, jamiyatda, jinoiy jazoning mazmun va mohiyati, uning turlari va tizimining tubdan o`zgarishiga olib keldi. Shuning uchun bu borada «rivojlangan demokratik mamlakatlarda qo`llanib kelinayotgan tamoyillar va talablarga javob beradigan mezonlar asosida huquqbuzarlik va jazo tizimini qayta ko`rib chiqish zarur»ligi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov nutqlarida bejiz ta`kidlanmagan edi.1 O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksida jazo tizimi o`ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, ushbu kodeksda oldingi jinoyat qonunlariga ma`lum bo`lmagan yangi jazo turlari kiritilgan bo`lsa, ikkinchidan, vaqt o`tishi bilan o`z ahamiyatini yo`qotgan ba`zi bir jazo turlari amaldagi

www.arxiv.uz Jinoyat kodeksiga kiritilmadi. Shu o`rinda O`zR 1959 yilgi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan jazo turlari va jazo tizimi to`g`risida to`xtalsak. Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasining 1959 yilgi Jinoyat kodeksi, tarixiy rivojlanishiga ko`ra, qabul qilingan ikkinchi Jinoyat qonunlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Ushbu kodeks ham o`zida progressiv, rivojlangan normalarni mujassamlashtirganligiga qaramasdan, O`zbekiston Respublikasining 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan Jinoyat kodeksidan o`zining vazifalari, prinsiplari jihatidan tubdan farq qiladi. Ushbu kodeksda birinchi o`rinda davlat manfaatlari qo`yilgan bo`lib, jazo tizimiga nazar solsak, jazolar og`iridan yengiliga qarab tuzilgan bo`lib, amaliyotda kam ahamiyatli qilmishlar uchun ham og`ir jazolar tayinlash holatlari ma`lum edi. Xususan, O`zbekiston Respublikasining 1959 yilgi Jinoyat kodeksida: a) ozodlikdan mahrum qilish; b) surgun; v) badarg`a qilish; g) ozodlikdan mahrum qilmasdan axloq tuzatish ishlari berish; d) muayyan mansabni egallash yoki muayyan faoliyat bilan shug`ullanish huquqidan mahrum qilish; ye) jarima solish; j) vazifasidan bo`shatish; z) yetkazilgan zararning o`rnini qoplash majburiyatini yuklash; i) jamoat izzasi berish kabi jazolar nazarda tutilgan edi. Yuqorida bayon etilgan jazolardan surgun, badarg`a, keltirilgan zararni qoplash majburiyatini yuklash, jamoat izzasi berish, vazifasidan bo`shatish kabi jazolar 1994 yilgi Jinoyat kodeksiga kiritilmadi. Chunki ularning amaldagi samarasi juda kam edi. Ushbu jazolarning o`rniga amaldagi Jinoyat kodeksiga yangi jazo turi sifatida qamoq jazosi kiritildi. Ushbu jazo qisqa muddatli ozodlikdan mahrum qilish bo`lib, amaliyotda ko`p yillardan beri ozodlikdan mahrum qilish jazosiga muqobil bo`lgan jazolar doirasini kengaytirish masalasi o`rtaga tashlangan edi. Ta`kidlash kerakki, amaldagi Jinoyat kodeksi qabul qilinganida, birinchi marta «Jinoyat va jazo tushunchalari» ishlab chiqildi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 42-moddasining 1-qismiga ko`ra «Jazo - jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan davlat nomidan sud hukmi bilan qo`llaniladigan va mahkumni qonunda nazarda tutilgan muayyan huquq va erkinliklardan mahrum qilish yoki ularni cheklashdan iborat majburlov chorasidir». Ushbu qoidadan ko`rinadiki, jinoiy jazo faqat O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi bilan, qilmishida jinoyat tarkibi mavjud bo`lgan, aybi to`la isbotlangan shaxslargagina qo`llanilishi mumkin. Qonunda nazarda tutilgan ushbu jinoyat-huquqiy tushuncha, o`z navbatida, jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxslarga nisbatan qo`llash jarayonida amal qiladigan asosiy qoidalar, ta`sir choralari, ularni belgilash borasidagi prinsip va maqsadlarini ifoda etadi. Shuning uchun jinoyat huquqida jazo to`g`risidagi ta`limot har doim olimlar, amaliyotchilar o`rtasida katta qiziqish uyg`otib, doimo munozarali bo`lib kelgan. Qonunda jinoiy jazoga to`g`ridan-to`g`ri ta`rif berilishiga qaramasdan, yuridik adabiyotlarda bugungi kunda jazo va uning maqsadlari borasidagi tushunchalar hozirgacha munozaralidir. Yuridik adabiyotlarda jinoiy jazoning tushunchasi borasida turli xil qarashlar mavjud. Jumladan, jinoiy jazo: - sodir etilgan jinoyatning huquqiy oqibati yoki sodir etilgan qilmish uchun sudlanganlik sifatida;1 - sodir etilgan qilmish uchun jazo2; - sudning hukmiga ko`ra, aybdorga keltiriladigan zarar, azob;3

www.arxiv.uz - jazo jinoyatchini unga tegishli bo`lgan muayyan ne`matlardan mahrum qilish bo`lib, jinoyat sodir etgan shaxs va uning faoliyatini davlat tomonidan qoralanishida ifodalani4shi to`g`risidagi va boshqalar fikrlar mavjud. Jazo to`g`risida ko`rsatib o`tilgan har bir ta`riflar, o`z navbatida, uning jinoiy jazo sifatida muayyan qirralarini ifoda etadi. Bu borada, jazoning mohiyati E.X.Norbo`tayev tomonidan to`g`ri ochib berilgan bo`lib, uning fikriga ko`ra, «jazolash–bu jazoning mohiyat mazmunidir. Jazo – bu shaxsning jinoyat sodir qilganligi uchun sud tomonidan, davlat nomidan qo`llaniladigan, mahkumni qonunda ko`zda tutilgan huquq, erkinlik va manfaatlardan mahrum qilishdir».5 Jinoiy jazoning maqsadi, jinoyat qonunida muhim masalalardan biri bo`lib hisoblanadi. Bu borada huquqshunos olimlarning yagona fikri mavjud emas. Ammo, ta`kidlash kerakki, amaldagi Jinoyat qonunida birinchi marta jazodan ko`zlangan maqsad tushunchasi ishlab chiqildi, unga ko`ra jinoiy jazo mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatini davom ettirishga to`sqinlik qilish hamda mahkum, shuningdek, boshqa shaxslar yangi jinoyat sodir etishining oldini olish maqsadida qo`llaniladi. «Jazo insonga azob berish, qiynash, o`ch va qasos olish maqsadlarida emas, aybdorning shaxsi va u tomonidan sodir etilgan jinoiy qilmishning xavflilik darajalariga qarab, uni jazolashdir» .1 O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 42-moddasining mazmuniga ko`ra, jazoning maqsadlari yanada aniqlashtirilib, jazo mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatini davom ettirishga to`sqinlik qilish, mahkumning yangi jinoyat sodir etishining oldini olish hamda boshqa shaxslarning jinoyat sodir etishini oldini olish maqsadlarida qo`llaniladi. Shunga ko`ra, jinoyat uchun jazo tayinlashdan maqsad, avvalo, uning maqsadlariga erishishda namoyon bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 42-moddasining ikkinchi qismida nazarda tutilgan jazoning maqsadiga erishishni kengroq ma`noda olganda, eng avvalo, qonun chiqaruvchi organ jazo tizimini ishlab chiqishi va muayyan jinoyat uchun muayyan turdagi jazo miqdori hamda muddatini ishlab chiqishida hisobga olinadi. Ikkinchidan, sud muayyan jinoyat uchun qonunda belgilangan jazo turi, miqdori va muddatlarini belgilashda hisobga oladi. Uchinchidan, jazoni ijro etish muassasalari faoliyatini tashkil qilish va jazoni ijro etishda hisobga olinadi. Ana shu uch bosqichning ikkinchisi, ya`ni sud tomonidan adolatli jazo tayinlash, uning maqsadiga erishishning muhim shartidir. Asossiz ravishda tayinlangan yengil yoki og`ir jazo uning maqsadga erishishiga to`sqinlik qiladi, xolos. Shu o`rinda Jinoyat kodeksi 42-moddasining ikkinchi qismida nazarda tutilgan jazoning maqsadi to`g`risida to`xtalmoqchimiz. Ushbu normaning amaldagi matnida “Jazo mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatini davom ettirishga to`sqinlik qilish hamda mahkum, shuningdek, boshqa shaxslar yangi jinoyat sodir etishining oldini olish maqsadida qo`llaniladi”, deyiladi. Ushbu normadagi “hamda mahkum, shuningdek, boshqa shaxslar yangi jinoyat sodir etishining oldini olish maqsadida qo`llaniladi,”-degan birikmadan faqat mahkumning o`zigina emas, balki boshqa shaxslar oldin jinoyat sodir qilganu, ular tomonidan yangi jinoyat sodir etishini oldini olish maqsadida qo`llaniladi, degan ma`no kelib chiqadi, bu bilan qonunda barcha jinoyatchiga chiqarib qo`yilmoqda. Ana shu noaniqlikni bartaraf qilish maqsadida, ushbu moddaning ikkinchi qismini quyidagi tahrirda berish, nazarimizda, to`g`ri bo`ladi, deb hisoblaymiz. ”Jazo mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatini davom ettirishiga to`sqinlik qilish, mahkum hamda boshqa shaxslarning jinoyat sodir etishini oldini olish

www.arxiv.uz maqsadida qo`llaniladi.” Albatta, bunday o`zgartirish jazoning maqsadini o`zgartirmaydi, ammo qonun matni uslubiy jihatdan to`g`ri bo`ladi. Yuqoridagilarga ko`ra, jazoning qonunda belgilangan tushunchasidan quyidagi belgilarni ajratish mumkin: Birinchidan: Jinoiy jazo davlatning majburlov chorasi sifatida faqat jinoyat qonunida belgilanadi. YA`ni jinoyat qonunida ko`rsatilmagan jazolarni sud qo`llashga xaqli emas, chunki Jinoyat kodeksidagi jazolar ro`yxati qat`iy bo`lib, undan chetga chiqishga yoki unda nazarda tutilmagan jazoni qo`llashga yo`l qo`yilmaydi. Ikkinchidan: Jinoiy jazo faqat sud tomonidan davlat nomidan tayinlanadi. Sud tomonidan tayinlangan jazodan mahkumni hech bir mansabdor shaxs yoki organ ozod qila olmaydi. Faqat sud qonuniy asoslari bo`lgani holda, shaxsni jazodan ozod qilishi mumkin. Uchinchidan: Jinoiy jazo faqat jinoyat sodir qilishda aybdor bo`lgan shaxslargagina qo`llaniladi. To`rtinchidan: Jinoiy jazo faqat jinoyat sodir qilgan shaxsning o`zigagina qo`llaniladi, uning a`zolariga yoki oila a`zolaridan biriga nisbatan qo`llanilishi mumkin emas. Beshinchidan: Jinoiy jazoni qo`llash – aybdorning harakatini davlat tomonidan qoralashdan iborat bo`lib hisoblanadi. Jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan jazo qo`llash, uning jinoiy qilmishiga axloqiy va huquqiy jihatdan baho berishdir. Oltinchidan: Jinoiy jazo mahkumga nisbatan uning sodir qilgan jinoyatining ijtimoiy xavflilik va ayb darajasiga qarab ma`lum darajada musibat keltiradi (sudning hukmida ko`rsatilgan muddatlarga cheklanadi, ma`naviy jafo keltiradi, moddiy zarar ko`radi.) Yuqorida qayd etilganlardan, shunday xulosa chiqarish mumkinki, demak, jinoiy jazo davlatning majburlov chorasi bo`lib, u faqat jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxslarga nisbatan, davlatning organi sud tomonidan qo`llaniladi va mahkum uchun ma`lum bir huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jazo tizimi deganda, jinoyat qonuni bilan o`rnatilgan va sudlar uchun majburiy hisoblangan va ma`lum tartib asosida ularning yengilidan og`iriga qarab joylashtirilgan jazolar ro`yxati tushuniladi. Jazo tizimi tushunchasi o`zida bir qator belgilarni nazarda tutadi. Jumladan, jazo tizimida nazarda tutilmagan birorta majburlov chorasi jinoiy jazo sifatida tayinlanishi mumkin emas, jazolarning turlari, qo`llanish tartibi va asoslari faqat jinoyat qonunidagina belgilangan bo`lib, jazo tizimidagi jazolarning ro`yxati sudlar uchun majburiy hisoblanadi. Jazo tizimi jinoyatchilikka qarshi kurash borasida huquqshunoslik, psixologiya, pedagogika fanlarining ilmiy yutuqlariga asoslangan holda, jinoyat sodir etgan shaxslarning axloqan tuzalishiga samarali ta`sir ko`rsatadi, shuningdek, mahkumlar va boshqa shaxslar tomonidan yangi jinoyat sodir etilishining oldini olishga xizmat qiladi. O`z R jinoyat kodeksining 43-moddasida jinoyat sodir etganlarga nisbatan qo`llaniladigan asosiy va qo`shimcha jazolarning to`liq ro`yxati berilgan. Ular quyidagilardir: jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari, xizmat bo`yicha cheklash, qamoq, intizomiy qismga jo`natish, ozodlikdan mahrum qilish, umrbod ozodlikdan mahrum qilish, harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish. Jazo tizimida nazarda tutilgan ushbu jazolarni mahkumlarning huquqlarini cheklash, moddiy va ma`naviy jafo keltirish va ijro etish usuliga qarab shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) Mahkumlarga nisbatan moddiy jafo keltiruvchi jazolar: jarima, axloq tuzatish ishlari kabi jazolar kiradi. 2) Mahkumlarga ma`naviy jafo keltiruvchi jazolar: muayyan huquqdan mahrum qilish. 3) Mahkumlarning ozodligini cheklovchi jazolarga qamoq, intizomiy qismga jo`natish, ozodlikdan mahrum qilish, qamoq, umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazolarini kiritish mumkin.

www.arxiv.uz Demak, yuqoridagilarga ko`ra, jazo tizimi quyidagi xususiyatlarga ega: - birinchidan, u jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan qo`llaniladigan jazoni amalga oshiruvchi odil sudlov organlarining ishtiroki majburiy bo`lgan va jinoyatchilikka qarshi kurash choralarini o`z ichiga olgan jinoiy jazolar yig`indisidir; - ikkinchidan, jazo tizimida mahkumlarga yetkazilgan mahrumlikning xususiyati va og`irligi bo`yicha turli darajalarga bo`lingan jazo turlarining ro`yxati aks etgan. Bundan jazo tizimi har bir nazarda tutilgan jazoning nisbiy og`irligini aniqlash imkonini beradi va jazo choralarini aniqlashda jinoyat qonunidan foydalanishni osonlashtiradi; - uchinchidan, sanab o`tilgan jazolarni ijro qiluvchi subyektlarni (jazoni ijro etuvchi muassasa va organlarni) aniqlash imkonini beradi. Milliy qonunchiligimizda nazarda tutilgan jazo tizimi, o`z navbatida, jamiyat qurilishi va davlatimizning insonparvarligini aks etiradi. Bu borada O`zbekiston Respublikasining jinoyatchilikka qarshi kurash siyosatining insonparvarligi yana shundaki, qonunda voyaga yetmaganlar, ayollar, qariyalar, nogironlar va boshqalarga jazo qo`llashda bir qator yengilliklar nazarda tutilgan. Bu borada O`zR Prezidenti I.Karimov ta`kidlaganidek, «eng avvalo, jazolashning repressiv, ozodlikdan mahrum qilish hollarini qisqartirish hisobiga qonunchilikning adolat va insoniylik kabi tamoyillarining kuchayishini va amalda qo`llanilishini ta`minlashimiz zarur». 1Ma`lumki, jazo jinoyatchilikka qarshi kurash borasida yagona chora bo`lmasdan, u jinoiy javobgarlikni amalga oshirishning shakllaridan biridir.2 Jazo tizimini liberallashtirish borasida adolat, qonun ustuvorligi, insonparvarlik tamoyillari alohida ahamiyat kasb etib, jinoyat qonunidan mol-mulkni musodara qilish jazosining chiqarilishi, jinoyatga oid siyosatni liberallashtirishning asosiy g`oyalarini ifoda etadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov ta`kidlaganidek, mol-mulkning musodara qilinishi sho`rolar davridagi mustabid tuzumning qoldig`i sifatida shaxsni ma`naviy va ruhan ezishga, kamsitishga qaratilgan jazo ekanligi nazarda tutilgan edi. SHo`rolar davridagi mustabid tuzumda mol-mulkni musodara qilishdan maqsad bitta, ya`ni insonni butunlay sindirish, ruhan ezish, ro`zg`oridan ayirish va yana eng achinarlisi, oilasi, farzandlarini tirikchilik manbaidan mahrum etish edi. Bu borada mol-mulkni musodara qilishning jazo tizimidan bekor qilinishi, insonning sha`ni, qadr-qimmati va obro`yini to`kmaslik nuqtai nazaridan olg`a qo`yilgan qadamlardan biridir. Ko`pchilik rivojlanayotgan davlatlarda mol-mulkni musodara qilish jinoiy jazo tizimida yo`q. Hozirgi kunda O`zbekistonda xususiy mulk daxlsizligi tan olingan. Mol-mulkni musodara qilish ko`pchilik holatlarda mahkumning oila a`zolari va yaqinlariga tegishli mulkni ham tortib olinishiga sabab bo`lgani amaliyotdan ma`lum, qolaversa, o`tmishdagi xatolardan xoli bo`lish sud-huquq tizimida o`tkazilayotgan islohotlar samarali natija berishiga ko`maklashadi. Shuning uchun ham Jinoyat kodeksidagi mol-mulkni musodara qilish jazosidan voz kechildi. Qonunga ko`ra mol-mulkni musodara qilish jazosi barcha normalar sanksiyasidan chiqarildi. Jazo tizimidagi bu o`zgarish ham Jinoyat kodeksini xalqaro standartlarga moslashtirishga xizmat qiladi.1 Shuningdek, jinoiy jazolarning liberallashuvi munosabati bilan shaxsning mulkiy huquqi daxlsizligi mustahkamlanganligini ko`rsatuvchi muhim dalildir.2 Shunday ekan, bu o`zgartirish insonning sha`ni, qadr-qimmati va obro`yini ko`tarish yo`lida qo`yilgan qadamdir.3 Jinoyat qonuni aybdor sodir etgan jinoyati tufayli jabrlanuvchiga yetkazgan zararni o`rnini o`z ixtiyori bilan qoplasa, unga nisbatan ozodlikdan mahrum yoki qamoq jazosini qo`llamaslik to`g`risida rag`batlantiruvchi norma bilan to`ldirilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, Jinoyat kodeksi 167–moddasi (o`zlashtirish yoki rastrata yo`li bilan talon-taroj qilish), 168-moddasi (Firibgarlik), 170-

www.arxiv.uz moddasi (aldash yoki ishonchni suiite`mol qilish yo`li bilan mulkiy zarar yetkazish) va boshqalarda ushbu qoidalarni ko`rish mumkin. Shu o`rinda ta`kidlash kerakki, rag`batlantiruvchi normalarni qo`llash sohasini kengaytirish jinoyat qonunini liberallashtirishning ustuvor yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Ular sodir etilgan jinoyatning zararli oqibatlaridan jamiyat ko`radigan ziyonni ancha kamaytirishga, latent jinoyatchilik darajasini pasaytirishga, jinoiy ta`qibni qo`llash jadalligi sohasini ancha cheklashga, davlatning jinoyatchilikka qarshi kurashga sarflaydigan moddiy va boshqa resurs mablag`larini ancha kamaytirishga hamda jinoyatchilikka qarshi kurash siyosatining mazmuni va yo`nalishiga ta`sir etishga qodirdir. Shuning bilan birga, bu boradagi qoidalar, birinchidan, o`z qilmishidan pushaymon bo`lib yetkazilgan moddiy zararni to`liq qoplagan shaxslarni jamiyatdan va oilasidan ajratmasdan, axloqan tuzatish imkonini beradi. Ikkinchidan, jinoyat oqibatlarini bartaraf etish va talon-taroj qilingan moddiy boyliklarni qaytarish imkoniyati kengayadi. Bu borada 2006, 2007 yillarda jinoyat tufayli yetkazilgan zararning 82 foizi, ya`ni 329 mlrd. so`mining aybdor shaxslardan undirilishi ta`minlangan. Iqtisodiy jinoyatlarga nisbatan jazolarning liberallashtirilishi hozirgi iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlar taqozosi bo`lib, Prezidentimiz I.Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasidagi ma`ruzasida bu xususda shunday degan edi: «Jinoyat qonunchiligida iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan iqtisodiy ta`sir choralarini qo`llash imkoniyatlarini kengaytirish zarur. Bu qonunchiligimizda iqtisodiy sohadagi jinoyatlar va uning uchun javobgarlik tushunchasini zamon talabiga mos ravishda idrok etishga asoslangan yangicha yondashuvdir». Bu, o`z navbatida, iqtisodiy jinoyatlarga avvalo, ozodlikdan mahrum qilish jazosining o`rniga jazoning jarima turini qo`llashni kengaytirish, uning miqdorini oshirib, eng avvvalo, yetkazilgan moddiy zararni qoplashga qaratilgan boshqa choralardan foydalanishni taqozo etadi. Ma`lumki, iqtisodiy sohadagi jinoyatchilik jahondagi deyarli barcha rivojlangan va kam rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan bo`lib, O`zbekiston Respublikasi ham bundan mustasno emas. Ta`kidlash kerak, ushbu turdagi jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan bunday insonparvarlik namunasi jahondagi barcha mamlakatlar qonunchiligi bo`yicha ham qo`llanilmaydi. Yuqoridagi qonun inson omili mamlakatimizda qanchalik yuqori o`ringa qo`yilayotganligining isboti bo`ldi, desak, mubolag`a bo`lmaydi. O`zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligi jazo tizimida jazo sifatida jarimaning mavjudligi, avvalo, uning hozirgi davrda, ya`ni mamlakatimizda jinoiy jazo choralarini liberallashtirish davrida muhim choralardan biri ekanligidan dalolat beradi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov bu borada «jazolashning repressiv, ozodlikdan mahrum qilish hollarini qisqartirish hisobiga qonunchilikning adolat va insoniylik kabi tamoyillarining kuchayishini va amalda qo`llanishini ta`minlashimiz zarur», deb bejiz ta`kidlamagan edi.1 O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 44-moddasida jarima, aybdordan davlat daromadiga eng kam oylik ish haqining besh barobaridan olti yuz barobarigacha miqdorda pul hisobida undirilishi nazarda tutilgan bo`lib, u ozodlikdan mahrum qilish jazosiga nisbatan qo`llanilishi mumkin bo`lgan muqobil choralardan biri hisoblanadi. Jinoiy jazo choralarini liberallashtirish borasida jarima jazosi, ayniqsa, iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarga nisbatan keng qo`llanib kelinmoqda. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorida ta`kidlanganidek, sudlarga jarima tariqasidagi jazo turini nafaqat ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar, balki og`ir jinoyatlar sodir etishda aybdor deb topilgan

www.arxiv.uz shaxslarga nisbatan ham, agar bu jazo qonun sanksiyasida nazarda tutilgan bo`lsa, kengroq qo`llash tavsiya etilgan2. Darhaqiqat, jinoyat qonuni va jazo jamiyatning turmush tarziga, davlatning moliyaviy va iqtsodiy ahvoliga, jamiyatning ijtimoiy munosabatlarini o`zida mujassamlashtirgan ijtimoiy tuzumiga va shu asosda shakllangan etnik va huquqiy qadriyatlarga muvofiq kelishi kerak. Bu esa, o`z navbatida, har qanday jinoyat uchun og`ir jazolarni, jumladan, ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlashning keskin qisqarishiga olib kelmoqda. Jarima tariqasidagi jazoni tayinlash va miqdorini belgilashda sud, odatda, uning amalda to`lana olinishi imkoniyatidan kelib chiqishi lozim. Bunda, chunonchi, sudlanuvchining moddiy aholi, shuningdek, qaramog`ida voyaga yetmagan farzandlari, keksa ota-onasi borligi va h.k.lar inobatga olinishi lozim»ligi ta`kidlangan.1 Jarima jazosini amaliyotda keng qo`llash lozimligi to`g`risida V.Petti o`z vaqtida qiziqarli fikrlarni bayon qilgan edi: «Davlat o`z qo`l ostidagilarni, ya`ni jinoyat sodir etgan shaxslarni o`lim, turmaga qamash kabi jazolar bilan jazolar ekan, bu bilan u nafaqat jinoyat sodir etgan shaxsni, balki o`zini ham jazolaydi, bu borada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jarimani qo`llash, eng qulay choralardan biridir, zero, u mehnat va boylik mahsulidir».2 Xorijiy mamlakatlar jinoyat qonunchiligini o`rganish shuni ko`rsatadiki, jarima jazosi ushbu davlatlarda ham eng keng va ko`p qo`llaniladigan jazo choralaridan bo`lib hisoblanadi. Xususan, Angliya jinoyat qonunchiligiga ko`ra, jarima har bir uchinchi jinoyat uchun tayinlanadi va Angliya jarima tariqasidagi jazo eng ko`p tarqalgan davlat bo`lib hisoblanadi. O`z navbatida, ushbu davlatda jarima mutloq sanksiya, ya`ni o`lim jazosi yoki umrbod ozodlikdan mahrum qilish nazarda tutilgan jinoyatlar uchun qo`llanilmaydi. Jarimani belgilashda sud uning to`lash muddatini belgilab beradi yoki har kunlik qismlarga bo`lib to`lashning muayyan qismlarini belgilab beradi, jarimani to`lashdan bo`yin tovlashning huquqiy oqibatlarini tushuntiradi (12 oyga ozodlikdan mahrum qilish). Umumiy huquq bo`yicha ushbu jazo sud xohishiga binoan belgilanadi. Statut huquqi bo`yicha esa jarimani sud qonunda nazarda tutilgan hollarda va miqdorlarda tayinlashi mumkin. Xususan, uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar uchun jarima 200 dan 5000 funt sterlinggacha belgilangan. AQSH ham jarima jazosi jinoyat qonunlarida nazarda tutilganligi va amaliyotda ko`p qo`llanilishi bilan xarakterlanadigan davlatlardan biri hisoblanadi. Ko`pgina hollarda jarima ozodlikdan mahrum qilish jazosi yoki asosiy jazo tariqasida boshqa jazolar bilan birgalikda, shuningdek, shartli hukm (probatsiya) bilan birga qo`llanilishi mumkin. Ushbu davlat qonunchiligi bo`yicha jarimani qo`llashda jinoyatning ijtimoiy xavfliligi va xarakteri ahamiyat kasb etmaydi. Chunki jarima jazosi mulkka shikast yetkazish, moddiy daromad olish bilan bog`liq jinoyatlar bilan bir qatorda, shaxsga, davlatga qarshi jinoyatlar uchun ham qo`llanilishi nazarda tutilgan. Masalan, Gavayi shtatining jinoyat kodeksiga ko`ra, jarima agar sud ushbu jazoni qo`llash yetarli deb topsa, har qanday jinoyat uchun yagona jazo sifatida qaralishi mumkin. Federal qonunchilik bo`yicha jismoniy shaxslar uchun jarimaning maksimal miqdori, agar jinoyat odam o`limiga olib kelgan bo`lsa – 250 000 dollargacha, misdiminorlar uchun – 25 000 dollargacha belgilangan. Yuridik shaxslar uchun esa – jarima 500 000 va 100 000 dollarni tashkil etadi. Federal qonunchilik bo`yicha sud jarimani tayinlashda, sudlanuvchining shaxsi, jinoyat sodir etish holatlari va eng asosiysi - uning moddiy daromadi, ish haqidan kelib chiqib, to`lay olish imkonini e`tiborda tutishi kerak.

www.arxiv.uz Shvetsiya jinoyat qonuniga ko`ra, jarimaning uch turi nazarda tutilgan: 1) kunlik; 2) bir vaqtning o`zida to`lanishi kerak bo`lgan jarima; 3) standartlashtirilgan jarima. Kunlik jarima 30 kundan 150 kungacha belgilangan bo`lib, ushbu holda har bir kunda 30 shved kronasidan 1000 shved kronasigacha to`lanishi kerak, ya`ni kunlik jarima 900-150 000 shved kronasini tashkil etadi. Kunlik jarima, shuningdek, Fransiya, Ispaniya kabi davlatlarning jinoyat qonunchiligida ham nazarda tutilgan. Jarima Fransiyada mulkiy jazolar orasida eng ko`p tarqalgan jazo turi hisoblanadi. 1810 yildagi Jinoyat kodeksiga ko`ra, u jinoyatlar uchun emas, balki aybli qilmishlar va politsiyaviy buzishlar uchun belgilangan. Hozirgi Jinoyat kodeksida esa jarima jinoyatlar uchun ham belgilanishi nazarda tutilgan bo`lib, o`g`rilik, tovlamachilik, firibgarlik, ishonchni suiistemol qilish kabi jinoyatlar shular jumlasidandir. Ushbu davlat qonuniga ko`ra jarimaning ikki turi mavjud, ya`ni oddiy puli jarima va jarimaviy kunlar. Jismoniy shaxslarga sodir qilingan jinoyat uchun jarimaning maksimal miqdori – 50 mln. frank belgilanishi nazarda tutilgan. Kunlik jarimaning umumiy muddati, esa 360 kundan oshmasligi kerak. Xuddi shunday, Germaniyada ham jarima kunlik stavkalarda belgilanishi mumkin. Jarima jazosini qo`llash borasida xorijiy mamlakatlar jinoyat qonunchiligini o`rganish shuni ko`rsatadiki, jarima chet mamlakatlarda eng ko`p tarqalgan jazo turlaridan birib bo`lib, u quyidagi xususiyatlarga ega: - jinoyat sodir etgan shaxsga og`ir jazolarni, ya`ni ozodlikdan mahrum qilish kabi jazoni iloji boricha, qo`llamaslikni nazarda tutadi; - ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo`llashni qisqartish va qamoqda saqlanadigan mahkumlar sonini qisqartirishga olib keladi; - davlat budjetiga daromad keltirishi mumkinligi bilan izohlanadi. Yuqoridagilarga ko`ra, shuni ta`kidlash mumkinki, jarima jazosi bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlarda keng tarqalgan jazo choralaridan biri bo`lib, u jinoyat sodir etgan shaxsni, iloji boricha jamiyatdan ajratmay, davlatning majburlov chorasi qo`llanilishida ifodalanadi. O`zbekiston Respublikasining 2008 yil 10 apreldagi «Jarima tariqasidagi jinoiy jazoni ijro etish tartibini takomillashtirish masalalari bo`yicha O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi Qonuni bugungi kunda jarima jazosining ijrosini ta`minlashga qaratilgan bo`lib, undan ko`zlangan asosiy maqsad, jinoyat sodir etgan shaxsga, iloji boricha, jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lmagan jazolarni qo`llashdan iboratdir. Ushbu qonunga ko`ra «agar hukm qilingan shaxs jazo tariqasida tayinlangan jarimani majburiy ijro etish uchun belgilangan muddatlarda to`lashdan bo`yin tovlasa yoxud qarzdorda undiruv qaratilishi mumkin bo`lgan mol-mulk mavjud emasligi tufayli majburiy ijro etish uchun belgilangan muddat mobaynida jarimani undirishning imkoni bo`lmasa, xuddi shuningdek, kechiktirish muddati tugaganidan keyin jarima to`lanmagan yoki jarimani bo`lib-bo`lib to`lash shartlari buzilgan taqdirda, sud jarimaning

www.arxiv.uz to`lanmagan miqdorini axloq tuzatish ishlari, xizmat bo`yicha cheklash, qamoq yoki ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo bilan almashtiradi. Bunday holda axloq tuzatish ishlari yoki xizmat bo`yicha cheklash yoxud ozodlikdan mahrum qilishning har bir oyi eng kam oylik ish haqining o`n olti baravari miqdoridagi jarimaga tenglashtirilib, uch yildan ko`p bo`lmagan muddatga, qamoqning har bir oyi esa, eng kam oylik ish haqining yuz baravari miqdoridagi jarimaga tenglashtirilib, olti oydan ko`p bo`lmagan muddatga tayinlanadi. Yuqoridagi ko`rinadiki, ushbu Qonun yangi qoida, ya`ni jarimani ijrosini ta`minlash maqsadida, uni to`lashdan bo`yin tovlagan hollarda oldingi qonunchilikda nazarda tutilmagan holat, ya`ni ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan ham almashtirishni nazarda tutadi. Ta`kidlash kerak, ko`pgina xorijiy mamlakatlar jinoyat qonunchiligida ham, jarimani to`lashdan bo`yin tovlagan hollarda, jumladan, Angliya, AQSH, Yaponiya, Germaniya, Avstriya, Shvetsiya va boshqa davlatlardagi kabi, ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirish nazarda tutilgan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat qonunchiligi bo`yicha jarima jazosini o`rganish shuni ko`rsatadiki, ozodlikdan mahrum qilishning muqobili sifatida axloq tuzatish ishlari bilan amaliyotda keng qo`llanib kelinayotganligiga qaramasdan, bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi jazo tizimida muqobil jazolar turini kengaytirish va ko`paytirish zaruriyati yuzaga kelmoqda. Yuridik adabiyotlarda ham ko`pgina olimlar, shuningdek, amaliyotchilar tomonidan jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lmagan jazo choralarini kengaytirish kerakligi ta`kidlab o`tilgan.1 Bu borada, nazarimizda, jazo tizimiga majburiy ishlar, jamoat ishlari yoki yetkazilgan zararni qoplash majburiyati2 ozodlikdan mahrum qilishning muqobili sifatida jazo tizimiga kiritilishi maqsadga muvofiq. Jamoat ishlari jazosi bugungi kunda MDH davlatlarining aksariyat qismida ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyat uchun qo`llanib kelinmoqda. Jumladan, Ozorbayjon Jinoyat kodeksining 47- moddasida, Belorussiya Respublikasi Jinoyat kodeksining 49-moddasida, Qozog`iston Jinoyat kodeksining 42-moddasida, Ukraina Jinoyat kodeksining 56-moddasida, Armaniston Jinoyat kodeksining 54-moddasida, Gruziya Jinoyat kodeksining 44-moddasida va boshqalarda ushbu jazo asososiy jazolardan biri sifatida nazarda tutilgan. Bu borada Ozorbayjon JK 47-moddasiga ko`ra, jamoat ishlari «mahkum tomonidan asosiy ish yoki o`qish vaqtidan bo`sh vaqtlarda jamoat ishlarini bajarishda ifodalanadi. Ishning turi va joyi jazoni ijro etish inspeksiyalari tomonidan belgilanadi. Jamoat ishlari ushbu davlat qonunchiligiga ko`ra, 60 soatdan 240 soatgacha belgilanib, kuniga to`rt soatdan oshmasligi kerak». Jazoning o`tashdan bo`yin tovlagan holatlarda ushbu jazo mahkumning ozodligini cheklash yoki ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almshtirilishi mumkin. O`z navbatida, ta`kidlash kerakki, ushbu jazoni har qanday shaxsga nisbatan qo`llanishi nazarda tutilmagan. Jumladan, birinchi va ikkinchi guruh nogironlari, homilador ayollar, qaramog`ida uch yoshgacha farzandlari bor ayollarga, pensiya yoshidagilarga nisbatan, shuningdek, harbiy xizmatchilarga nisbatan qo`llanilishi mumkin emas. Shunga o`xshash qoidalar boshqa davlatlarning qonunchiligida ham o`z aksini topgan. Majburiy ishlar ham jamoat ishlarining bir ko`rinishi bo`lib, jazoning ushbu turi Tojikiston, Rossiya va boshqa davlatlar qonunchiligida mustahkamlangan. Jumladan, Rossiya Jinoyat kodeksining 49-moddasiga ko`ra,

www.arxiv.uz majburiy ishlar yuqoridagilardan farqli ravishda, joylardagi o`zini-o`zi boshqarish organlari tomonidan belgilab berilgan joylar va obyektlarda o`taladi. Nazarimizda, jazolarning ushbu turlari O`zbekiston Respublikasi Jinoyat qonunining jazo tizimida mustahkamlanishi, bugungi kunda ayni muddaodir. Jumladan, voyaga yetmagan shaxs tomonidan sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavfliligini e`tiborga olgan holda, majburiy ishlarni qo`llash, nazarimizda, mahkumni ijtimoiy foydali mehnatga o`rgatishning bir usuli bo`lib, ushbu jazoni o`z mahallasida obodonlashtirish, mahalla ehtiyoji uchun ko`maklashish tarzida amalga oshirish jazoning boshqa turlaridan ikki hissa samaraliroq bo`lishi mumkin. Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan Jinoyat kodeksining 50-moddasiga (ozodlikdan mahrum qilish) ham muhim o`zgartirish va qo`shimchalar kiritildi. Ozodlikdan mahrum qilish jazo tariqasida, odatda, og`ir va o`ta og`ir jinoyatlar sodir etgan shaxslarga, alohida hollarda esa, sudlanuvchining shaxsini inobatga olgan holda ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlarni sodir, qilgan shaxslarga nisbatan, agar bunday shaxslarni jamiyatdan ajratmagan holda axloqan tuzatishning imkoni bo`lmasa, qo`llaniladi. Ushbu jazo turini qo`llash sabablari hukmda asoslantirilishi shart.1 Ozodlikdan mahrum qilish jazosi olti oydan yigirma yilgacha (voyaga yetmaganlarga nisbatan - olti oydan o`n yilgacha) bo`lgan muddatga tayinlanadi. Ozodlikdan maqrum qilish jazosi JK 60-moddasida nazarda tutilgan hollarda yigirma besh yilgacha, voyaga yetmaganlarga nisbatan esa, JK 86-moddasiga ko`ra, o`n besh yilgacha muddatga tayinlanishi mumkin. O`lim jazosining bekor qilinishi munosabati Jinoyat kodeksiga kiritilgan uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish ham ozodlikdan mahrum qilishning bir ko`rinishi sifatida namoyon bo`ladi. Jazoning ushbu turi yigirma yildan ortiq, lekin yigirma besh yildan ko`p bo`lmagan muddatga belgilanadi va faqat javobgarlikni og`irlashtradigan holatlardan qasddan odam o`ldirganlik (JKning 97- moddasi 2-qismi) va terrorizm (155-moddaning uchinchi qismi) uchun tayinlanishi mumkin. Uzoq muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi ayolga, o`n sakkiz yoshdan to`lmasdan jinoyat sodir etgan shaxsga va oltmish yoshdan oshgan erkakka nisbatan tayinlanishi mumkin emas. Uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi sud tomonidan ushbu jinoyatlarga nisbatan qonunda umrbod ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo tayinlanishi istisno etilgan, shuningdek, ish holatlariga ko`ra, sud aybdorga nisbatan uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi yoki o`n besh yildan yigirma yil muddatgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanishi maqsadga muvofiq emasligi haqidagi xulosaga kelgan hollarda tayinlanishi mumkin2. Bu borada sudda ko`rilgan quyidagi jinoyat ishi xarakterlidir. X. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 97-moddasi 2-qismining «a, v, j, i, r» bandlari, 164-moddasi 3-qismining «a, b, g» bandlari, 134-moddasi va 173-moddasi 2-qismining «b, v» bandlari bilan ayblanib, ishi sudda ko`rilgan. Sud X.ni O`zR JK 97-moddasi 2-qismining «v, j, i, o, r» bandlari bilan 24 yil mudddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosiga, JK 164-moddasi 3-qismining «a, g» bandlari bilan 15 yil ozodlikdan mahrum qilish jazosiga, JK 173-moddasining 2-qismi «b, v» bandlari bilan 3 yil ozodlikdan mahrum jazosiga hukm qilgan. Tayinlangan jazolarni JK 59-moddasiga asosan qisman qo`shish yo`li bilan uzil-kesil 25 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilgan. Tayinlangan jazoning dastlabki besh yili turmaga qamash tariqasida, qolgan qismi esa, maxsus tartibli koloniyada o`tash belgilangan.1

www.arxiv.uz Ozodlikdan mahrum qilish jazosi bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan eng og`ir jazolardan biri bo`lib, mahkumni jamiyatdan ajratib, jazoni ijro etish koloniyasi yoki turmaga joylashtirishdan iboratdir. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini liberallashtirishning dastlabki jarayoni ayollar, 60 yoshdan oshgan erkaklarga nisbatan bir qator yengilliklarni nazarda tutadi.2 Jumladan, Jinoyat kodeksi 50- moddasiga kiritilgan qo`shimchalarga asosan, ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinayotgan ayollarga hamda oltmish yoshdan oshgan erkaklarga nisbatan tayinlanayotgan jazo muddati Jinoyat kodeksi Maxsus qismining tegishli moddasida nazarda tutilgan ozodlikdan mahrum etishning eng ko`p muddatining to`rtdan uch qismidan ortiq bo`lishi mumkin emas. Shuningdek, ayollarga hamda oltmish yoshdan oshgan erkaklarga nisbatan uzoq muddatga yoki umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi qo`llanilishi mumkin emas. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini liberallashtirish borasida keyingi qadamlar qatorida O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 12 dekabrdagi Qonunini ham alohida ta`kidlash lozim. Chunki ushbu Qonunga ko`ra, «ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyat sodir etganlik, ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etganlik va qasddan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etish tariqasidagi jazo homilador ayollarga va uch yoshga to`lmagan bolalari bor ayollarga nisbatan, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq yoshga doir pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan shaxslarga nisbatan tayinlanmaydi». Shuningdek, ushbu qonunga ko`ra, jinoyat sodir etgan ayollarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish koloniyalari turlari o`zgartirildi. Agar ushbu Qonun qabul qilinguniga qadar, ozodlikdan mahrum qilish jazosini o`ta og`ir jinoyat uchun va o`ta xavfli retsidivist deb topilganlarga qattiq tartibli, ehtiyotsizlik oqibatida uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etganlarga jazoni manzil-koloniyalarda va boshqa jinoyatlar uchun jazoni umumiy tartibli koloniyalarda o`tash nazarda tutilgan edi. Jazoni ijro etish tizimining liberallashtirilishi munosabati bilan ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinayotgan ayollarga nisbatan: a) ijtimoiy xavfli katta bo`lmagan jinoyat, ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etganlarga hamda qasddan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etganlarga nisbatan jazoni manzil-koloniyalarda; b) og`ir va o`ta og`ir jinoyat uchun jazoni umumiy tartibli koloniyalarda; v) ilgari ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o`tab chiqib, yangi sodir etgan o`ta og`ir jinoyati uchun hukm qilinayotganlarga, shuningdek o`ta xavfli retsidivist deb topilganlarga nisbatan jazoni qattiq tartibli koloniyalarda o`tash tayinlanadi. YA`ni ayollarga nisbatan maxsus tartibli koloniyalar belgilanishi mumkin emas. Jinoyat sodir etgan ayollarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish tizimining liberallashtirilishi munosabati bilan, yuqoridagilardan ko`rinadiki, jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasini e`tiborga olgan holda, alohidalashtirildi. Jinoiy javobgarlik va jazo tayinlashda voyaga yetmaganlar, ayollar, 60 yoshdan oshgan erkaklarga nisbatan ushbu qoidalarning mustahkamlanishi, o`zbek xalqining qadimdan shakllangan, yosh avlodga, ayollarga va keksalarga bo`lgan adolat, insonparvarlik g`oyalarini yana bir bor namoyon qiladi. Zero, liberallashtirish o`z mohiyatiga ko`ra, jinoyat qonunlariga insoniylikni, rahm-shafqatni, adolatni, odillikni singdirishdir. 1 Sudlarning 2001 yilgacha va 2001 yildan keyingi jazo tayinlash amaliyotini, ya`ni jinoyat qonunini liberallashtirishgacha va liberallashtirishdan keyingi jazo tayinlash amaliyotini o`rganish shuni ko`rsatadiki, 2001 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlash nisbatan ancha yuqori bo`lgan. Jumladan, 1998 yili ozodlikdan mahrum qilishni tayinlash Respublika sudlarida 50,3 foizni tashkil qilgan bo`lsa, 1999 yili 48,8 foizni, 2000 yili 47 foizni, 2001 yili 43 foizni, 2002 yili 38,2 foizni tashkil

www.arxiv.uz qilgan. Ushbu raqamlardan ko`rinib turibdiki, 2001 yildan keyin ozodlikdan mahrum qilishni tayinlash anchaga kamaygan, ya`ni bor-yo`g`i 38,2 foizni tashkil qilgan. 2006 yil yilning birinchi yarmida 22847 nafar shaxsga nisbatan ayblov hukmlari chiqarilgan bo`lib, ularning 8177 nafari yoki 35, 8 foiziga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lgan jazolar tayinlangan, 5395 nafar shaxsga nisbatan 5078 ta jinoyat ishi taraflarning yarashganligi munosabati bilan harakatdan to`xtatilgan.2 Ushbu raqamlar ozodlikdan mahrum qilish bog`liq jazoning qo`llanilish tendensiyasi yil sayin pasayib borayotganligidan dalolat beradi. Ta`kidlash kerakki, ozodlikdan mahrum qilish mahkumning jamiyatdagi huquqiy holatini cheklab qo`yishning alohida shakli bo`lib, bu uni boshqa jazo turlaridan, hatto qamoq jazosidan ham farq qiladi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo`llash orqali mahkumning ruhiy va jismoniy jihatdan jamiyatdan, o`zi o`rgangan muhitdan ajratilib, jazoni qo`llash orqali belgilangan maqsadga erishish uchun maxsus tartib qo`llaniladi. Bu cheklashlar mehnat qilish erkinligi, dam olish va mehnat qilish vaqtining qat`iy belgilanganligida, erkin harakat qilishning uchrashuvlar, posilkalar olishdagi cheklashlarda ifodalanadi.1 O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning nutqlarida ham bu borada fikr yuritilib, «Og`ir jazo, ayniqsa, fuqarolarni jamiyatdan ajratish bilan bog`liq jazolarning jinoyatchilikni oldini olishdagi ahamiyatini oshirib ko`rsatish o`rinsiz ekanligi... Jinoyatchilikning oldini olish, unga qarshi kurashish samaradorligi jazoning og`irligi va shafqatsizligi bilan emas, balki birinchi navbatda qonunni buzgan shaxsning jazoning muqarrarligini nechog`li anglashiga bog`liq» ligi ta`kidlanadi. Shaxsni jinoiy jazo sifatida jamiyatdan ajratishning o`zi, uning erkin insonlarga xos bo`lgan huquqlarining cheklanishi va ustidan qattiq nazorat o`rnatilishi, oila muhiti, ish joyi, o`zigina muloqot qiladigan kishilardan ham ajratilishining o`zi bo`lmay, jamiyatning ma`naviy qadriyatlaridan to`la bahramandligidan ham mahrum bo`ladilar. Ozodlikdan mahrum qilinganlar eng zamonaviy fan, madaniyat, san`atdan bahramand bo`lish, yuqori malaka beradigan ma`lumotga egalik, jamiyatning axloqan pok, aqlan barkamol odamlari bilan muloqotda bo`lishi cheklangan shaxslardir. Bundan tashqari, jinoyat dunyosida shakllanib qolgan turli an`analar va odatlar bu jazoni o`tayotgan shaxslarning muayyan qismiga o`z ta`sirini ko`rsatmay qolmaydi.2 Yuqoridagilar bilan birga jinoyatchilikka qarshi kurash borasida jamiyatdan ajratish bilan bog`liq jazoning ushbu turi ahamiyatini ham inkor qilib bo`lmaydi. Chunki zo`rlik ishlatib, og`ir va o`ta og`ir jinoyat sodir qilganlar va jinoyat sodir qilishni o`ziga kasb qilib olgan shaxslarning jinoiy tajovuzidan jamiyat a`zolarini himoya qilishda ozodlikdan mahrum qilish jazosining o`z o`rni bor. Bu borada R.Kabulov ta`kidlaganidek: «Ozodlikdan mahrum etish oxirgi chora sifatida faqat jinoyat qonun bilan qo`riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga sezilarli darajada katta xavf soladigan jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga yoki boshqa turdagi jinoiy jazolarni o`tashdan ashaddiy bo`yin tovlagan shaxslarga nisbatan qo`llanishi maqsadga muvofiq».1 O`zbekiston Respublikasida jazo tizimini liberallashtirish jarayonini tahlil qilib, quyidagicha xulosalar qilish mumkin: 1. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 42-moddasiga ko`ra, «jazo jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan davlat nomidan sud hukmi bilan qo`llaniladigan va mahkumni qonunda nazarda tutilgan muayyan huquq va erkinliklardan mahrum qilish va ularni cheklashdan iborat majburlov chorasidir». Qonunda berilgan ushbu ta`rif to`liq va aniq bo`lishiga qaramasdan, jazoning huquqiy kategoriya sifatida sudlanganlik oqibatini keltirib chiqarishi to`g`ridan-to`g`ri qonunda nazarda tutilishi kerak.

www.arxiv.uz Jinoyat qonunida nazarda tutilgan va sodir etilgan jinoyat uchun qo`llaniladigan boshqa-huquqiy ta`sir choralari, jumladan, tibbiy yo`sindagi majburlov choralari, voyaga yetmaganlarga qo`llaniladigan majburlov choralari jazo tushunchasi doirasiga kirmaydi va jinoiy jazo kabi sudlanganlik oqibatini keltirib chiqarmaydi. Chunki ushbu choralar, avvalo jinoyat sodir etgan shaxsning manfaatlari (sog`ayishi, ta`lim olishi va boshqa) uchun qo`llanilib, jazoga xos bo`lgan xususiyatlarga ega emas. 2. Jinoiy jazolarni liberallashtirishdan maqsad, jinoyat sodir etgan shaxsni jamiyatdan ajratmagan holda, boshqa yengilroq jazo tayinlash yo`li bilan jamiyatga qaytarish imkoniyatini yaratish, ya`ni uni axloqan tuzatishdan iborat. 3. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan jazo tizimini o`rganish, bugungi kunda jazo tizimi yanada liberallashtirilishi va bu borada jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lmagan jazo turlari doirasi kengaytirilishini talab etadi. Bu borada jazo tizimiga jamoat ishlari yoki majburiy ishlar, yetkazilgan zararni qoplash kabi choralarni jinoiy jazo sifatida kiritish maqsadga muvofiqdir. 1. Jinoyat uchun jazo tayinlash qoidalarini liberallashtirish O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi jinoyat uchun jazo tayinlash borasida jinoyat qonunida bir qator muhim va yangi qoidalarni nazarda tutadi, shuningdek, muqaddam qabul qilingan jinoyat qonunlaridan jazo tayinlash borasida qo`llaniladigan asosiy prinsiplar, umumiy qoidalari jihatidan keskin farq qiladi, ushbu holat O`zbekiston Respublikasida jinoyatga oid siyosatning tubdan o`zgarganligi, jinoyat uchun jazo tayinlash qoidalarini liberallashtirish borasidagi islohotlarning jadallik bilan amalga oshirilayotganligiga bevosita bog`liqdir. Jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan jazoning turi va miqdorini tayinlash sudlar faoliyatining eng og`ir va mas`uliyatli bosqichlaridan biri hisoblanadi. Odil jazo chorasini tayinlash jinoyatchilik bilan kurash borasida asosiy vosita bo`lib, u sudlanuvchilarni tuzatish, ularning jinoyat sodir etishiga to`sqinlik qilish, umumiy va maxsus oldini olish maqsadlariga xizmat qiladi. Shuningdek, jinoiy jazo choralarini qo`llashda qonun talablariga so`zsiz rioya etilishi odil sudlovning eng muhim vazifalaridan biri ekanligi va faqat odilona jazo qo`llashgina inson huquqlari bo`yicha demokratik institutlarni rivojlantirishning kafolati bo`lib xizmat qiladi1. Yuridik adabiyotlarda odil sudlovni amalga oshirishning aynan ushbu bosqichiga juda katta e`tibor beriladi, zero, aynan shu bosqichda jinoyat qonunining ijtimoiy ahamiyati namoyon bo`lib, birinchi o`ringa jazoning optimal chorasini tayinlash muammosi vujudga keladi. Ushbu hol huquqni qo`llovchi tomonidan jazo chorasini baholash jarayoni bo`lib, uning hamma jihatlarini amaliy jihatdan formallashtirish mumkin emas2. Shuning uchun o`z vaqtida I.S. Noy bu borada bejiz ta`kidlamagan edi: «muayyan jinoyat uchun muayyan jazo tayinlashni mantiqiy jihatdan asoslab berish mumkin emas». Bu borada I.I. Karpets shunday yozgan edi: «Jazo faqat muayyan jinoyat sodir etgan shaxslar (va boshqalar) jinoyat sodir etmasligi uchun emas, balki uni sodir etgani uchun ham tayinlanadi. Chunki shaxsning qilmishi jazoga sazovordir».3 Shunday qilib, tayinlanadigan jazo faqat huquqiy chora bo`lib qolmasdan, balki ijtimoiy chora hamdir. Bu borada V.A.Nersesyan ta`kidlaganidek, o`z mazmuni, funksiyasi, xarakteri va tajovuz obyektlariga ko`ra, jazo

www.arxiv.uz faqat huquqiy hodisa emas, balki u ancha keng mazmunga ega bo`lib, bir qator ijtimoiy aspektlar bilan bevosita bog`liqdir. Jinoyat uchun jazo tayinlash jarayoni jinoyat qonunining asosiy institutlaridan biri bo`lgani holda, yuridik adabiyotlarda u jinoyat ishlari bo`yicha sudlarning1, sud jarayonining2 asosiy bosqichi, odillik timsoli, keltirilgan zarar uchun o`ch olish akti3, odil sudlovni amalga oshirish cho`qqisi, odillik prinsipini hayotga tadbiq etishning yirik ta`limoti sifatida qaraladi4. Bu borada M.H.Rustamboyev ta`kidlaganidek, jazo tayinlash – ijtimoiy munosabatlarni jinoyat-huquqiy tarafdan himoya qilishning asosiy bo`g`inlaridan biridir. Bunga sabab, jazoning o`zi bu jinoyat-huquqiy himoya qilish mexanizmining aossiy elementi bo`lib, davlat jazo choralarini tanlash jarayoni qanchalik to`g`ri va sermahsul tashkil etilganligi va qanchalik darajada natija berishini aniqlab beradi.5 Jinoiy jazo va jazo tayinlash masalalari borasida turli fikrlar bildirilgan bo`lishiga qaramasdan, uchta muammo markaziy masala hisoblanadi: 1.Nima uchun jazolash kerak? 2. Qanday jazolash kerak? 3. Jazoning miqdori nimaga bog`liq bo`lishi kerak?6 Bu boradagi savollarga ham hozirgacha yagona javob yo`q. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining Umumiy qism, to`rtinchi bo`lim, XI bob, 54-63-moddalarida jinoyat uchun jazo tayinlash masalalari alohida tartibda solingan bo`lib, unda jazo tayinlashning umumiy (JK 54-moddasi) asoslari markaziy masalalardan biri sifatida qaraladi. Chunki sudlar jinoyat ishi bo`yicha jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning turi, ijtimoiy xavflilik darajasidan qat`iy nazar, ushbu qoidalarga rioya etishlari kerak. O`z R JK 54-moddasining 1-qismiga ko`ra, «Jinoyat sodir etishda qonuniy belgilangan tartibda aybli, deb topilgan shaxs jazoga tortiladi. Sud ushbu kodeks Maxsus qismining jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan moddasida belgilangan doirada, Umumiy qismning qoidalariga muvofiq, jazo tayinlaydi. Qonun mazmunidan, ushbu moddada nazarda tutilgan qoidalar har qanday jinoyat ishi bo`yicha jazo tayinlashga tegishli bo`lib, shu jihatdan, umumiy xarakterga ega bo`lgan va hamma vaqt har qanday aybdor shaxsga nisbatan jazo tayinlashda e`tiborga molik holatlardir. Yuridik adabiyotlarda ta`kidlanganidek, jinoyat uchun jazo tayinlashning umumiy asoslari jazo tayinlashning har qanday holatida ham, shu jumladan, tamom bo`lmagan jinoyatlar, ya`ni jinoyatga tayyorgarlik ko`rish, jinoyatga suiqasd qilish, yagona murakkab jinoyatlar sodir etilganda yoxud ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyatlar uchun e`tiborga olinishi kerak.1 Jinoyat huquqi nazariyasida jazo tayinlashning umumiy asoslariga nisbatan turlicha qarashlar mavjud bo`lib, ba`zi bir mualliflar uni jinoyat uchun jazo tayinlashning prinsiplari deb hisoblab, bu bilan jazo tayinlashning umumiy asoslari, har bir sudlanuvchiga to`g`ri va adolatli jazo tayinlash uchun sud tomonidan jazo tayinlashda e`tiborga olinishi va asoslanishi kerak bo`lgan, jinoyat qonunchiligida yoki jinoyat huquqi normalarida mustahkamlangan tayanch g`oyalar deb hisoblab, ularning bog`liqligini ta`kidlashadi.2 Ba`zi bir mualliflar esa, ushbu tushunchalarning o`zaro bog`liqligini inkor etmagan holda, mustaqil tushunchalar ekanligi va bir-biriga bog`liq bo`lmagan holda mavjud bo`lishini va alohida qaralishi kerakligini ta`kidlashadi. Ushbu holda jazo tayinlashning umumiy asoslari sud jazo tayinlashda amal qilishi kerak bo`lgan jazo tayinlash mezonlari, talablari yoxud qoidalari sifatida qaraladi.1

www.arxiv.uz Bu borada, nazarimizda, Yakubov A.S. va boshqalar tomonidan bildirilgan fikrlar ancha to`g`ri va aniqroqdir. YA`ni jazo tayinlashning umumiy asoslari jinoyat qonun hujjatlarining qoidalaridan kelib chiquvchi va Jinoyat kodeksi prinsiplariga asoslangan huquqiy ko`rsatmalar tizimi bo`lib, sud ular asosida jinoyat sodir etganlikda aybdor bo`lgan shaxsga tayinlanadigan jazoning turi va miqdorini belgilaydi.2 Ta`kidlash kerakki, jinoyat uchun jazo tayinlashda jinoyat qonuni umumiy prinsiplarining rolini inkor etib bo`lmaydi, chunki ushbu jarayonda odillik, insonparvarlik, qonun ustuvorligi va boshqa prinsiplarga har bir jinoyat ishi bo`yicha jazo tayinlashda rioya etilishi zarurki, shu jihatdan, garchi ular bir-biridan mustaqil tushunchalar bo`lsa-da, ularning bog`liqligini inkor etib bo`lmaydi. Ma`lumki, jazo tayinlashning umumiy asoslari jazo tayinlashga doir umumiy ko`rsatmalarni nazarda tutganligi uchun ham, shunday nomlagan bo`lib, M.A.Skryabinning fikriga ko`ra, jazo tayinlashning umumiy asoslari sudlanuvchiga sodir qilgan jinoyati uchun Jinoyat kodeksi Maxsus qismi sanksiya doirasida jazo tayinlashni aniqlashtirishga yordam beradi.3 Yuqoridagilarga ko`ra, jazo tayinlashning umumiy asoslari differensiatsiyalash1 va individuallashtirish2 tamoyillarining namoyandasi bo`lib, aynan ular Jinoyat kodeksi Maxsus qismi doirasida sodir qilingan jinoyat uchun muayyan jazo turi va miqdorini belgilashda ahamiyat kasb etadi. Jinoiy jazo choralarining liberallashtirilishi munosabati bilan Jinoyat kodeksining jazo tayinlash institutlariga kiritilgan muhim o`zgartirish va qo`shimchalar ham yuqorida ta`kidlangan prinsilarning yorqin isboti bo`lib, ular asosan jazo tayinlashning maxsus qoidalari, jumladan, tamom bo`lmagan jinoyatlar, bir necha jinoyat va bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlash qoidalariga kiritilgan o`zgartirish va qo`shimchalardir. Jinoyat uchun jazo tayinlash tizimini liberallashtirishning asosiy yo`nalishi sifatida, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 58-moddasi(tamom bo`lmagan jinoyat uchun jazo tayinlash)ga kiritilgan muhim o`zgartirishlarni alohida ta`kidlab o`tish lozim. Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasining 2008 yil 11 apreldagi qonuniga ko`ra, tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlash qoidalari liberallashtirilib, tamom bo`lgan jinoyatlardan farqli ravishda ushbu jinoyatlar uchun jazo tayinlashning alohida qoidalari mustahkamlandi. Jumladan, ushbu qonunga ko`ra, «Jinoyatga tayyorgarlik ko`rganlik hamda jinoyat sodir etishga suiqasd qilganlik uchun jazoning muddati yoki miqdori Jinoyat kodeksi Maxsus qismining tegishli moddasida nazarda tutilgan eng ko`p jazoning to`rtdan uch qismidan oshmasligi kerak». O`z navbatida, ushbu qoida jinoyat sodir etgan har qanday shaxsga va jinoyatga nisbatan qo`llanilishi mumkin emas. YA`ni mazkur qoida: o`ta xavfli retsidivistlarga, uyushgan guruh yoki jinoiy uyushma a`zolariga nisbatan, tinchlik va xavfsizlikka qarshi tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun, shuningdek, quyidagilar bilan, ya`ni javobgarlikni og`irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o`ldirish bilan, o`n to`rt yoshga to`lmaganligi aybdorga ayon bo`lgan jabrlanuvchining nomusiga tegish yoki unga nisbatan zo`rlik ishlatib, jinsiy ehtiyojni g`ayritabiiy usulda qondirish bilan; yadroviy, kimyoviy, biologik va boshqa turdagi ommaviy qirg`in qurolini, bunday qurol yaratishda foydalanish mumkinligi ayon bo`lgan materiallarni hamda uskunalarni kontrabanda qilish bilan bog`liq bo`lgan jinoyatlar uchun jazo tayinlashda qo`llanilmaydi. Bugungi kunda sud amaliyotida ushbu qoida tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun keng qo`llanilmoqda. Bu borada quyidagi jinoyat ishi xarakterlidir. S. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 25, 1861 –moddasi 2-qismining «v» bandida nazarda tutilgan jinoyatni sodir etganlikda aybli deb topilgan.

www.arxiv.uz Ish holatlaridan ma`lum bo`lishicha, S. kelgusida muomalaga kiritish maqsadida, etil spirtini, 1000 dona aroq qopqoqlari, 1000 dona aroq sellofan qopqoqlarini sotib olib, jiyani A.S.ning avtomashinasiga yuklab ketayotganida hech qanday hujjatlarsiz olib ketayotganligi aniqlanib, xolislar ishtirokida hujjatlashtirib olingan. Sud hukmiga ko`ra uning bu qilmishi uchun O`z R JK 25, 1861- moddasi 2-qismining «v» bandi bilan 5 yil 3 oy ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan1. Ko`rinadiki, sud S. ga nisbatan sodir qilgan qilmishi uchun jazo tayinlashda O`z R JK 1861- moddasi 2-qismining «v» bandi sanksiyasida nazarda tutilgan eng ko`p jazo, ya`ni 7 yil ozodlikdan mahrum qilish jazosining to`rt uch qismidan oshirmagan holda to`g`ri jazo tayinlagan. Ushbu qonunning qabul qilinguniga qadar, sudlar tamom bo`lmagan jinoyat jazo tayinlashda, ya`ni jinoyatga tayyorgarlik va jinoyatga suiqasd qilganlik uchun jazo tayinlashda jinoyatning og`ir- yengilligini, jinoiy niyat amalga oshirilishining va jinoyatni oxiriga yetkaza olmaganlik sabablarini e`tiborga olgan holda, tamom bo`lgan jinoyatlar kabi sanksiya doirasida jazo tayinlash huquqiga ega edilar. Endilikda ushbu qoidaning kiritilishi munosabati bilan, eng avvalo, tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlash qoidalari individuallashtirildi. Buning mohiyati, tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashda alohida o`ziga xos maxsus holatlarni e`tiborga olinishi kerakligi, bu borada tamom bo`lmagan jinoyatlar o`ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Shuning bilan birga, alohida ta`kidlash kerakki, O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksida tamom bo`lmagan jinoyatlarga jazo tayinlashni nazarda tutuvchi mustaqil normaning mustahkamlanganligining o`zi muvaffaqiyatlidir. Chunki O`zbekiston Respublikasining muqaddam qabul qilingan Jinoyat kodekslari (1959 yilgi JK) bu borada alohida normalarni nazarda tutmay, tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashda jazo tayinlashning umumiy asoslaridan kelib chiqqan holda, jinoyat sodir etish bosqichini e`tiborga olganda holda, jazo tayinlash nazarda tutilgan. Bu borada ba`zi bir xorijiy mamlakatlar jinoyat qonunlarini o`rganish shuni ko`rsatadiki, ularning ko`pchiligida tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlash qoidalari alohidalashtirilgan. Jumladan, Rossiya Federatsiyasi Jinoyat kodeksining 66-moddasiga ko`ra, jinoyatga tayyorgarlik va jinoyatga suiqasd qilganlik uchun jazo tayinlashning alohida qoidalari mustahkamlangan bo`lib, «jinoyatga tayyorgarlik uchun jazoning miqdori yoki muddati kodeksning Maxsus qismida tamom bo`lgan jinoyat uchun nazarda tutilgan og`irroq jazoning eng ko`p muddati yoxud miqdorining yarmidan oshmasligi kerak», shuningdek, jinoyatga suiqasd qilganlik uchun jazo miqdori yoki muddati Kodeksning Maxsus qismida tamom bo`lgan jinoyat uchun nazarda tutilgan og`irroq jazoning eng ko`p muddati yoxud miqdorining to`rtdan uch qismidan ko`proq bo`lishi mumkin emas»ligi ta`kidlanadi1. Ushbu qoidadan ko`rinadiki, Rossiya Federatsiyasi jinoyat qonunchiligida nafaqat tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun umumiy tarzda qoida, balki ularning alohida turlariga nisbatan jazo tayinlashning maxsus qoidalari nazarda tutilgan. Tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning aynan ushbu qoidalarining Tojikiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 64-moddasida, Gruziya Jinoyat kodeksi 56-moddasida, Ozorbayjon Respublikasi Jinoyat kodeksi 63-moddasida ham ko`rish mumkin. Bizning nazarimizda, jazo tayinlashning ushbu qoidalari jinoyatga tayyorgarlik va jinoyatga suiqasd qilganlik uchun jazo tayinlashni to`g`ridan-to`g`ri qonun normalari orqali individuallashtirishga xizmat qiladi, zero, jinoyatga tayyorgarlik ko`rish jinoyatga suiqasd qilishga nisbatan ijtimoiy xavfliligi kamroq, shu jihatdan, yengilroq jazo tayinlanishiga olib keladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat qonunida nazarda

www.arxiv.uz tutilgan bu boradagi qoidalar esa, tamom bo`lmagan jinoyatlarning ushbu shakllariga nisbatan, nazarimizda, jazo tayinlash qoidalarini individuallashtirish imkoniga to`la emas. Bu borada Bolgariya Jinoyat kodeksining 58-moddasida nazarda tutilgan qoidalar ham qiziqarlidir. Unga ko`ra shaxsning faqat, jinoyatga suiqasd qilganligi jinoiy jazoga sazovor bo`lib, u jazoni yengillashtirishga sabab bo`ladi, xususan, ushbu hollarda sud jinoyat uchun belgilangan jazoning eng kam qismidan ham kamroq yoki boshqa turdagi yengil jazo bilan almashtirishi mumkin.2Ushbu qoida O`zbekiston Respublikasi JKning 57- moddasida nazarda tutilgan qoidalar (yengilroq jazo tayinlash)ga o`xshab ketadi. Ispaniya Jinoyat kodeksi ham faqat jinoyatga suiqasd qilganlik uchun javobgarlik va jazo tayinlash qoidalarini nazarda tutadiki, ular ham o`ziga xos xususiyatlarga ega. Unga ko`ra, jinoyatga suiqasd qilganlik uchun tamom bo`lgan jinoyatga nisbatan «bir yoki ikki daraja past jazo tayinlanadi», shuningdek, jazo tayinlashda huquqbuzarning xavflilik darajasi, qasdining yo`naltirilganligi va qilmishning tugallangan darajasi e`tiborga olinadi. 1 Demak, chet mamlatkalar jinoyat qonunchiligini o`rganish shuni ko`rsatadiki, ularning ko`pchiligida jinoyatga tayyorgarlik va suiqasd qilganlik uchun jazo tayinlashning alohida qoidalari ishlab chiqilgan. Yoki ularning ba`zi birlarida jinoyatga tayyorgarlik uchun umuman (kesik tarkibli jinoyatlar bundan mustasno) javobgarlik bekor qilingan. MDH davlatlari jinoyat qonunchiligining aksariyat qismida faqat og`ir yoki o`ta og`ir jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik kelib chiqadi. Bizning nazarimizda, jinoyat uchun jazo tayinlash qoidalarini liberallashtirishning keyingi bosqichlarida jinoyatga tayyorgarlik va suiqasd qilganlik uchun javobgarlik, shuningdek jazo tayinlash qoidalarini individuallashtirish masalalarining qarab chiqilishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Yuqoridagilarga ko`ra, tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning alohida qoidalarining qonunchilikda mustahkamlanishi: - birinchidan, tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlash qoidalarini individuallashtirishga olib keladi; - ikkinchidan, ushbu qoidalarning kiritilishi, mamlakatimizda olib borilayotgan jinoyat-huquqiy siyosatni liberallashtirish qoidalariga butunlay mos keladi. Bir necha jinoyat sodir etganlik uchun jazo tayinlash (JK 59-modda) qoidalarini takomillashtirish borasida muhim qoidalarning kiritilishi ham jazo tayinlash institutini tubdan isloh qilishga qaratilgan masalalardan biridir. Bir necha jinoyat deganda, qonun shaxs tomonidan har biri alohida jinoyat tarkibini tashkil etuvchi ikki va undan ortiq qilmish sodir etilishini nazarda tutadi. Bir necha jinoyat turining aniqlanishi qilmishni to`g`ri kvalifikatsiya qilish uchun ham, qilmishga mutanosib jazo tayinlash uchun ham muhim huquqiy ahamiyatga ega.1 Ta`kidlash kerakki, 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi amaldagi Jinoyat kodeksining muhim jihati shundaki, unda bir necha jinoyatlar shakllarining tushunchasi, ya`ni bir qancha jinoyatlarning nazariy qoidalari Jinoyat qonunining o`zida berildi. Garchi bir necha jinoyatlarning umumiy tushunchasi berilmagan bo`lsa-da, bir qancha jinoyatlar tizimiga kiruvchi jinoyatlarning har bir shaklining tushunchalari alohida-alohida moddalarda ifodalanadi. Bular takroran jinoyat sodir etish (32-modda), jinoyatlar majmui (33-modda), retsidiv jinoyatlar tushunchalaridir. O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksida bir qancha jinoyatlar, ularning turlari va har biri tushunchasinining berilishi jinoyat qonunchiligida muhim yangilik, siljish bo`ldi. Natijada jinoyat huquqi nazariyasida bir qancha jinoyatlarni jinoyat huquqining alohida instituti sifatida o`rganish imkoniyati tug`ildi. Fan-texnika taraqqiyoti g`oyat tezlik bilan rivojlanayotgan, insonlar hayotida jiddiy o`zgarishlar yuz berayotgan, bozor iqtisodiyoti tizimiga asoslangan huquqiy-demokratik davlatning

www.arxiv.uz boshqaruv tizimi shakllanayotgan, sud-huquq tizimini liberallashtirish amalga oshirilayotgan hozirgi davrda qonunlarning amalda tadbiq qilish tajribasini o`rganish asosida tegishli tavsiya va vazifalarni ishlab chiqish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Shu jihatdan, amaldagi Jinoyat kodeksiga bir necha jinoyat sodir etish shakllari tushunchasining kiritilishi juda katta ahamiyatga ega. Unga ko`ra quyidagi hollarda bir necha jinoyat sodir qilganlik uchun jazo tayinlash (JK 59-moddasi) lozimligi to`g`risidagi quyidagi qoidalar qonuniy ifodasini topgan: a) qilmish Jinoyat kodeksining turli moddalari bo`yicha kvalifikatsiya qilinganda; b) qilmish Jinoyat kodeksi muayyan moddasining bir necha qismlari bilan kvalifikatsiya qilinganda, basharti ushbu qismlar turli jinoyatlar uchun javobgarlikni nazarda tutsa (masalan, JK 228, 248, 273-moddalari); v) shaxs bir necha aynan o`xshash qilmishni sodir etgan bo`lib, ulardan ayrimlari tugallangan jinoyat, boshqalari esa - jinoyatga tayyorgarlik, suiqasd tariqasida kvalifikatsiya qilinganda yoki ayrimlari mustaqil, boshqalari esa ishtirokchilikda sodir etilganda; g) ish bo`yicha hukm chiqarilgandan keyin mahkumning birinchi ish bo`yicha chiqarilgan hukmgacha yana boshqa jinoyatda aybdorligi aniqlangan hollarda.1 Amaldagi Jinoyat kodeksida ushbu jinoyatlar uchun jazo tayinlashning o`ziga xos xususiyati, jazo tayinlashning yangi qoidalari mustahkamlanganligidadir: birinchidan, amaldagi Jinoyat kodeksi 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan vaqtda bir necha jinoyat yuzasidan jazo tayinlashda jazoning yengilrog`ini og`irrog`i bilan qoplash qoidasidan voz kechilgan bo`lsa-da, keyinchalik jinoyat qonunining liberallashtirilishi munosabati bilan 2004 yil 27 avgustda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi Qonuniga binoan Jinoyat kodeksining 59-moddasi yangi tahrirda qabul qilinib, jazoni yengilrog`ini og`irrog`i bilan qoplash qoidasi ham nazarda tutildi; ikkinchidan esa, endilikda jinoyatlar jami bo`yicha jazo, jinoyat qonuni moddalarida og`irroq jazo ko`rsatilgan sanksiya miqyosida ham, Jinoyat kodeksining umumiy qismida muayyan jazo turi uchun belgilangan jazo doirasida ham jazolarni qoplash, to`la yoki qisman qo`shish yo`li bilan tayinlanadi va qat`iy tayinlangan jazo aybdorning qilmishi kvalifikatsiya qilingan moddalarning eng og`iri sanksiyasida nazarda tutilgan jazo muddati doirasida yoki shu jazo turi uchun belgilangan muddatdan ko`p bo`lmasligi kerak. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, bir necha jinoyatlar uchun jazo tayinlanganida, nechta jinoyat uchun jazo tayinlanayotganligidan qat`iy nazar, qat`iy tayinlangan jazo muddati o`sha jazo turi uchun qonunda belgilangan muddatidan oshib ketmasligi kerak. Alohida-alohida ijro etiladigan jazo turlari uchun ham bunday qoida taalluqlidir. Bunda sodir etilgan bir necha jinoyatlarning ijtimoiy xavfi katta bo`lmaganligi, uncha og`ir bo`lmaganligi yoxud og`ir yoki o`ta og`ir jinoyatlar ekanligi ahamiyatlidir. Ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan bir nechta jinoyat sodir etilganida tayinlangan ozodlikdan mahrum qilish jazosining muddati besh yildan ko`p bo`lmasligi kerak. Chunki sodir etilgan jinoiy qilmishlarning barchasi uchun qonunda besh yilgacha muddatga ozodlikdan mahrum qilish nazarda tutiladi va ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan hamda uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashda muayyan jazo turining Jinoyat kodeksi Umumiy qismida nazarda tutilgan muddati doirasida emas, balki aybdorning qilmishi kvalifikatsiya qilingan moddalarning eng og`iri sanksiyasida nazarda tutilgan eng ko`p muddatdan oshib ketmasligi kerak. Yuridik adabiyotlarda ayrim mualliflarning amaldagi Jinoyat kodeksida bir necha jinoyatlar uchun jazo tayinlashda jazoning yengilini og`irrog`i bilan qoplash prinsipidan voz kechilganligi, avvalo,

www.arxiv.uz ushbu qoidaga ko`ra jazo tayinlashda, shaxs sodir etgan barcha jinoyatlarining ijtimoiy xavflilik darajasini aniqlashning imkoni bo`lmasligi, bir necha jinoyat yuzasidan jazo tayinlashning ushbu usuli qo`llanilganida, jazoni sun`iy ravishda kuchaytirish hollari sodir bo`lishi, ikkinchidan, shaxsda sodir qilgan jinoyatlaridan biri uchun jazosiz qolganlik hissiyoti saqlanib qolishi, bu holat esa shaxsning kelgusida yangidan-yangi jinoyatlar sodir etishiga sabab bo`lishi mumkinligi to`g`risidagi fikrlari mavjud edi.1 Ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar uchun bir necha jinoyat yuzasidan jazo tayinlashda, jazoning yengilini og`iri bilan qoplash prinsipining qonunda mustahkamlanishi, Jinoyat qonunining insonparvarlik tamoyili hamda uni liberallashtirishning yorqin misolidir. Jazo tayinlashning ushbu prinsipini endilikda ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlarga nisbatan qo`llash imkoniyati mavjud bo`ldi. Ma`lumki, ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlarni, ko`pgina hollarda, birinchi marta jinoiy javobgarlikka tortilayotgan shaxslar sodir etadi. Shu jihatdan ularning qilmishlarida yengillashtiruvchi holatlar ham mavjud bo`ladi. Bu borada qat`iy tartibda jinoyatlar jami uchun jazo tayinlashda faqat jazolarni to`liq yoki qisman qo`shish prinsipidan foydalanish, insonparvarlik prinsipiga to`la javob bera olmaydi. Ushbu hollarda, ya`ni jinoyatlar majmuini tashkil etuvchi qilmishlar ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar bo`lgani holda, jazolarning yengilini og`iri bilan qoplash prinsipini ham ish holatlariga qarab qo`llash maqsadga muvofiqdir. Zero, insonparvarlik, shubhasiz, davlatning jinoyatchilikka qarshi kurash siyosati konsepsiyaning asosiy g`oyasi hisoblanadi.2 Bu borada muallif tomonidan 2003 yilda huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari (100 nafar) orasida anketa so`rovlari olib borilganda, ularning 46 foizi o`sha vaqtda jazo tayinlashning ushbu qoidalarini Jinoyat kodeksining 59-moddasiga kiritish lozimligini bildirishgan edi. Bir necha ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatlar sodir etilgan bo`lsa va qat`iy tayinlangan jazo turi ozodlikdan mahrum qilishdan boshqa turdagi jazodan iborat bo`lsa, shunday jazolarning muddati qisqa bo`lganligi tufayli sud har qanday holda ham o`sha jazo turi muddatining doirasidan chiqa olmagan hollarda qoplash usulidan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. O`z navbatida, shuni ta`kidlash kerakki, garchi jazo tayinlashning ushbu qoidasidan qonunga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi qabul qilingan vaqtda voz kechilgan taqdirda ham amaliyotda ko`pgina hollarda ushbu usulni qo`llashga to`g`ri kelar edi. Masalan, shaxsning sodir qilgan bir jinoyati uchun o`n yil ozodlikdan mahrum qilish jazosi, ikkinchi jinoyati uchun yigirma yil ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan bo`lsa, jinoyatlar jami tariqasida 20 yil ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlash mumkin bo`ladi. Bu esa, amaliy jihatdan yengilini og`iri bilan qoplash prinsipi qo`llanilganligining ifodasidir. Agar aybdor bir nechta o`ta og`ir jinoyatlarni sodir qilib (masalan, javobgarlikni og`irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o`ldirish, bosqinchilik, uyushgan qurolli guruh tuzish), sud JK 97-moddasining ikkinchi qismi bo`yicha o`lim jazosi, bosqinchilik va uyushgan qurolli guruh tuzish uchun ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlanganda, jinoyatlar majmui bo`yicha faqat o`lim jazosini yakuniy jazo sifatida tayinlash mumkin edi. YA`ning jinoyatlar bo`yicha tayinlangan eng og`ir jazo(o`lim jazosi)ni yengili (ozodlikdan mahrum qilish) bilan qoplashga to`g`ri kelar edi. Demak, qonunda maxsus ko`rsatilmagan bo`lsa-da, sudlar qoplash usulidan foydalanib kelgan. Bu borada, Andijon viloyati sudida ko`rilgan I. ning jinoyat ishini misol sifatida keltirish mumkin: Andijon viloyat sudi I.ning jinoiy qilmishlarini O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 97-moddasi ikkinchi qismi “j”, “i”, “o”, “p” bandlari bilan o`lim jazosiga, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 164-

www.arxiv.uz moddasining to`rtinchi qismi “v” bandi bilan 20 yilga ozodlikdan mahrum etishga, 242-moddasining 2- qismi bilan o`n besh yilga, 246-moddasi 1-qismi bilan 10 yilga, 248-moddasi 1-qismi bilan 5 yilga ozodlikdan mahrum qilish jazolarini tayinlab, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 59- moddasiga asosan o`lim jazosi tayinlansin, deb hukm chiqargan. Demak, qoplash usuli alohida ko`rsatilmaganligiga qaramasdan, obyektiv vaziyat qoplash usulidan foydalanishni taqozo qilgan. O`zbekiston Republikasining Jinoyat kodeksiga yuqorida ta`kidlangan qoidalarning nazarda tutilmaganligi sababli sudlar ba`zi bir hollarda bir nechta ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashda hamma vaqt ham jazoni individuallshtirish imkoniyatiga ega bo`lmaganlar. Masalan, Jinoyat kodeksining 121-moddasi (ayolni jinsiy aloqa qilishga majbur etish va 130-modda (pornografik narsalarni tayyorlash yoki tarqatish) nazarda tutilgan jinoyatlarni olaylik. Jinoyat kodeksining 121-moddasi sanksiyasida ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish nazarda tutilgan, 130- moddaning sanksiyasida esa jarima va uch yilgacha axloq tuzatish ishlari nazarda tutilgan. Agar shu jinoyatlar uchun axloq tuzatish ishini tayinlash zarur deb topilgan taqdirda, sud qisman qo`shish usulidan foydalanish uchun har ikki jazoni, iloji boricha, kamaytirib tayinlashga majbur bo`ladi, 121- modda bo`yicha esa har qanday holda ham ikki yildan kam bo`lgan axloq tuzatish ishlarini tayinlash mumkin bo`lmaydi. Ma`lumki, ushbu qoida O`zbekiston Respublikasining 1959 yilgi Jinoyat kodeksida nazarda tutilganligiga qaramasdan, amaldagi jinoyat qonuni qabul qilingan vaqtda jazolarni qoplash tamoyilini mustahkamlamadi. Ammo sud amaliyotida bir necha jinoyat yuzasidan jazolarni qo`shish borasida ma`lum qiyinchliklar yuzaga kelar edi. O`zbekiston Respublikasining 2004 yil 27 avgustdagi qonuniga ko`ra, Jinoyat kodeksiga qayta kiritilgan ushbu qoida oldingi qonunchilikdan tubdan farq qiladi. Jinoyatlar majmui bo`yicha jazo tayinlanganda har qanday hollarda emas, balki jinoyatlar majmuini faqat ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar tashkil etsagina qo`llanilishi mumkin. Endilikda jinoyatlar majmui bo`yicha jazo tayinlashning ushbu prinsipi sud amaliyotida keng qo`llanilmoqda. Shu o`rinda ta`kidlash kerak, Jinoyat kodeksi 59-moddasining 3-qismida, «agar jinoyalar majmuini tashkil etuvchi jinoyatlardan loaqal bittasi og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat bo`lsa, ushbu Kodeksining Umumiy qismida shu jazo turi uchun belgilangan doirada tayinlangan jazolarni to`la yoki qisman qo`shish yo`li bilan jazo uzil-kesil tayinlanadi» deyiladi. YA`ni qonun mazmunida ko`rinadiki, ushbu hollarda jazoning yengilini og`irrog`i bilan qoplash qoidasi qo`llanilishi mumkin emas. Ammo kodeksning 59-moddasi 4-qismida nazarda tutilgan qoidalarga ko`ra, ushbu hollarda ham qoplash prinsipini qo`llanishi mumkinligi nazarda tutilgan. YA`ni jinoyatlar majmui bo`yicha jazo tayinlashda, agar jinoyatlardan hech bo`lmaganda bittasi uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo tayinlanganda, uzil-kesil jazo JK 59-moddasi to`rtinchi qismi qoidasiga muvofiq yengilroq turdagi jazoni umrbod ozodlikdan mahrum qilish bilan qoplash orqali tayinlanadi. Shuningdek, jinoyatlardan hech bo`lmaganda bittasi uchun uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanganda uzil- kesil jazo JK 59-moddasi beshinchi qismi qoidasiga muvofiq yoxud yengilroq jazoni og`irrog`i bilan qoplash orqali, biroq yigirma besh yildan ortiq bo`lmagan muddatga tayinlanadi.1 Ma`lumki, umrbod ozodlikdan mahrum qilish va uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish faqat ikki turdagi o`ta og`ir jinoyat uchun qo`llanilishi nazarda tutilgan. Bu esa, o`z navbatida, Jinoyat kodeksi 59-moddasining 3 qismi va 4-qismi mazmuni bir-biriga zidligini ko`rsatadi. Nazarimizda, qonundagi bunday nomutanosiblikni, 3-qismida nazarda tutilgan qoidalardan keyin «agar jinoyatlardan biri uchun

www.arxiv.uz umrbod ozodlikdan mahrum qilish yoki uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan hollar bundan mustasno», degan so`zlar bilan to`ldirish orqali hal qilish mumkin. Jinoyat kodeksiga jazo tayinlash borasida ushbu qoidalarning kiritilishi, birinchidan, jinoyat qonunining bu boradagi normalarini takomillashtirishga qaratilgan bo`lsa, ikkinchidan, qoplash prinsipi jazo tayinlash qoidalarining yana liberallashganligidan dalolat beradi. Jinoiy jazolarni liberallashtirish jarayonida Jinoyat kodeksi Maxsus qismining moddalarida ham muhim o`zgarishlar ro`y berib, muqobil sanksiyalarni ko`paytirish, shaxsni jamiyatdan ajratmagan holda, boshqa jinoyat-huquqiy choralarni qo`llash, jarima miqdorini ko`paytirish, Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan ijtimoiy jihatdan unchalik xavfli bo`lmagan qilmishlarning dekriminalizatsiya qilinishi, ya`ni jinoyat emas, ma`muriy huquqbuzarlik deb topish maqsadga muvofiqligi ta`kidlandi. O`z navbatida, ta`kidlash kerak, «jazoning liberallashtirilishi har qanday jinoyatlarga nisbatan kechirimli bo`lish kerak, degan ma`noni anglatmaydi. Har qanday qonunbuzarlik to`xtatilishi, jazoga tortilishi kerak. Qonunbuzarliklarga nisbatan jamiyatning beparvoligi jinoyatchilikning kuchayishiga, huquqiy boshboshdoqlikka olib keladiki, bu huquqiy davlat qurish g`oyasiga ziddir».1 Shu jihatdan, Jinoyat kodeksiga jinoyat sifatida ayrim qilmishlarning kiritilishi, ba`zi birlari uchun javobgarlikning kuchaytirilishi ayni muddaodir. Bu borada jinoyat kodeksiga kiritilgan o`zgartirishlardan yana biri, diniy mavzudagi materiallarni qonunga xilof ravishda tayyorlash, tarqatish, saqlash, olib kirishga oid yangi 2443-modda kiritilganligi muhim voqea bo`ldi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va «Vijdon erkinligi to`g`risida» gi qonunga ko`ra, har bir shaxs erkin e`tiqod qilish huquqiga ega bo`lib, shaxsni qandaydir dinga kirishga dalolat qilish, tashviqot qilish ta`qiqlanadi. Shunga asosan, har qanday tashkilotlar va boshqa shaxslarning, tarqatish maqsadida, diniy mazmundagi har qanday materiallarni tayyorlashi, saqlashi, O`zbekiston Respublikasiga hududiga olib kirishi yoki tarqatishlari g`ayriqonuniy hisoblanadi. Jinoyat kodeksiga kiritilgan ushbu yangi modda yuqoridagi holatlarga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish va ma`lumotlar uzatish sohasida qonunga xilof harakatlar sodir etganlik uchun javobgarlik kuchaytirilganligi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi 2007 yil 27 sentabrda qabul qilingan Qonuni sud-huquq islohotlarini izchillik bilan davom ettirish va yanada takomillashtirish sari qo`yilgan yangi qadam bo`ldi. Mazkur qonunga ko`ra, Jinoyat kodeksi yangi XX-1 (JK 278-1-278-2 moddalar) bob bilan to`ldirilib, axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar, xususan, axborotlashtirish qoidalarini buzish, kompyuter axborotidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish, kompyuter tizimidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish uchun maxsus vositalarni o`tkazish maqsadini ko`zlab tayyorlash yoxud o`tkazish va tarqatish, kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish, kompyuter sabotaji, zarar keltiruvchi dasturlarni yaratish, ishlatish yoki tarqatish uchun jinoiy javobgarlik belgilandi. Ushbu qilmishlarning aksariyat qismi ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatlar guruhiga kiritilgan. Ma`lumki, ushbu jinoyatlar insoniyat faoliyatining turli sohalaridagi har xil shaxslarga jiddiy ravishda zarar yetkazishga real xavf tug`diradi. Shuningdek, murakkab ko`rsatkichli kompyuter tizimlarini mudofaa va ishlab chiqarish maqsadlarini boshqarishga kiritish bilan bog`liq axborotlashtirish qoidalarini buzish odamlar o`limiga, ularning sog`lig`iga zarar yetkazilishiga, yirik hajmda mulklarning vayron qilinishiga olib kelishi mumkin. Shu jihatdan, ushbu qilmishlar uchun javobgarlikni takomillashtirish juda muhimdir.

www.arxiv.uz Yuqoridagilarga ko`ra ta`kidlash kerak, jinoyat qonunchiligida jazo tayinlash institutining liberallashtirilishi, o`z navbatida: - jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lmagan jazolarni keng qo`llash imkoniyatini yaratdi; - jinoyat uchun jazo tayinlash qoidalarini differensiyalash va individuallashtirishga olib keldi. Yuqoridagilar bilan birga, nazarimizda, jinoyat uchun jazo tayinlash tizimini liberallashtirishning keyingi bosqichlarida quyidagilar amalga oshirilishi kerak: 1. Jinoyatga tayyorgarlik va jinoyatga suiqasd qilganlik uchun jazo tayinlash qoidalarini individuallashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ushbu qoida to`g`ridan-to`g`ri qonun normalari orqali individuallashtirishga xizmat qiladi, zero, jinoyatga tayyorgarlik ko`rish jinoyatga suiqasd qilishga nisbatan ijtimoiy xavfliligi kamroq, shu jihatdan, yengilroq jazo tayinlanishiga olib keladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat qonunida nazarda tutilgan bu boradagi qoidalar esa, tamom bo`lmagan jinoyatlarning ushbu shakllariga nisbatan, nazarimizda, jazo tayinlash qoidalarini individuallashtirish imkoniga to`la emas. 2. Umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosini afv etishning huquqiy oqibatlari, aynan jinoyat qonunchiligida o`z aksini topishi kerak. Amaldagi jinoyat qonunchiligiga ko`ra, shaxs umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilinganda, u afv etilishi natijasida qanday huquqiy oqibatlar kelib chiqishi, qonunchilikda aniq o`z ifodasini topmagan. Chunki Jinoyat kodeksi 76-moddasining 3-qismida umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilingan shaxsni afv etishning faqat huquqiy shartlari nazarda tutilgan, xolos. Shuningdek, Jinoyat kodeksi 51-moddasida ham ushbu holat to`g`risida hech qanday qoidalar mustahkamlanmagan. Jinoyat kodeksi 50-moddasi 7-qismining «g» bandida esa, «umrbod ozodlikdan mahrum etishga hukm etilganlar, shuningdek afv etish tartibida umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtirilgan shaxslar ham jazoni maxsus tartibli koloniyalarda» o`tashlari to`g`risida so`z yuritiladi. Bundan xulosa qilish mumkinki, umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm etilgan shaxs afv etilganda, ushbu jazo ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilishi mumkin. Ammo bu borada ozodlikdan mahrum qilish jazosini qanday muddatlarga almashtirish mumkinligi to`g`risida savol tug`iladi. Ushbu masala O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2007 yil 14 noyabrdagi «Umrbod ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni qo`llashning ayrim masalalari to`g`risida»gi qarorida ham oydinlashtirilmagan. 3. Jinoyat kodeksi 59-moddasining 3-qismida, «agar jinoyatlar majmuini tashikl etuvchi jinoyatlardan loaqal bittasi og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat bo`lsa, ushbu Kodeksining Umumiy qismida shu jazo turi uchun belgilangan doirada tayinlangan jazolarni to`la yoki qisman qo`shish yo`li bilan jazo uzil-kesil tayinlanadi» deyiladi. YA`ni qonun mazmunida ko`rinadiki, ushbu hollarda jazoning yengilini og`irrog`i bilan qoplash qoidasi qo`llanilishi mumkin emas. Ammo kodeksning 59-moddasi 4-qismida nazarda tutilgan qoidalarga ko`ra, ushbu hollarda ham qoplash prinsipining qo`llanishi mumkinligi nazarda tutilgan. YA`ni jinoyatlar majmui bo`yicha jazo tayinlashda, agar jinoyatlardan hech bo`lmaganda bittasi uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo tayinlanganda, uzil-kesil jazo JK 59-moddasi to`rtinchi qismi qoidasiga muvofiq yengilroq turdagi jazoni umrbod ozodlikdan mahrum qilish bilan qoplash orqali tayinlanadi. Shuningdek, jinoyatlardan hech bo`lmaganda bittasi uchun uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanganda uzil-kesil

www.arxiv.uz jazo JK 59-moddasi beshinchi qismi qoidasiga muvofiq yoxud yengilroq jazoni og`irrog`i bilan qoplash orqali, biroq yigirma besh yildan ortiq bo`lmagan muddatga tayinlanadi.1 Ma`lumki, umrbod ozodlikdan mahrum qilish va uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish faqat ikki turdagi o`ta og`ir jinoyat uchun qo`llanilishi nazarda tutilgan. Bu esa, o`z navbatida, Jinoyat kodeksi 59-moddasining 3 qismi va 4-qismi mazmuni bir-biriga zidligini ko`rsatadi. Nazarimizda, qonundagi bunday nomutanosiblikni, 3-qismida nazarda tutilgan qoidalardan keyin «agar jinoyatlardan biri uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish yoki uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan hollar bundan mustasno», degan so`zlar bilan to`ldirish orqali hal qilish mumkin. Jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish qoidalarini liberallashtirish masalalari Ma`lumki, jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish jinoyat huquqining muhim institutlaridan biri hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining XII-XIII boblari 64-68, 69-76 moddalarida jinoiy jazodan ozod qilish to`g`risidagi normalar o`z ifodasini topgan bulib, bunda O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining insonparvarlik prinsipi namoyon buladi. Umumiy qoidaga ko`ra, jinoyat sodir qilgan shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish unga jinoiy jazo qo`llashda ifodalanadi. Jinoyatlarning qat`iy ro`yxati esa, O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi Maxsus qismida berilgan. Shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun uning harakatida Jinoyat kodeksi maxsus qismining u yoki bu moddasida nazarda tutilgan jinoyatlarning barcha belgilari bo`lgan va tergov materiallari orqali to`la aniqlangan bo`lishi kerak. Ana shundagina shaxs jinoiy javobgarlikka tortiladi. Bunday talab O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilab qo`yilgan bo`lib, uning 26- moddasida jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda oshkora ko`rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha, u aybdor hisoblanmaydi, deyiladi.1 O`zbekiston Respublikasi jinoyat qonunining insonparvarlik va odillik prinsipi shundaki, og`ir yoki o`ta og`ir jinoyatni sodir qilgan yoxud takroran jinoyat sodir qilgan shaxslarga nisbatan ularning aybiga, jinoyat tufayli yetkazilgan zararning miqdoriga, subyektning shaxsiga qarab, jazo chorasini belgilash bilan birga ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyatni birinchi marta sodir etgan shaxslarga nisbatan, agar qonunda ko`rsatilgan asoslar mavjud bo`lsa, jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 7-moddasida: «Jazo va boshqa huquqiy ta`sir choralari jismoniy azob berish yoki inson qadr-qimmatini kamsitish maqsadini ko`zlamaydi», deyiladi. Demak, bu moddada jinoyat qonunining insonparvarlik tamoyili belgilangan bo`lib, unda jismoniy azob berish va inson qadr-qimmatini kamsitishga asoslanmagan jinoiy javobgarlikka tortish yoki jinoiy javobgarlikdan ozod qilib, boshqa huquqiy ta`sir chorasini qo`llash nazarda tutiladi. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov ta`kidlaganidek, «jinoyatchilikning oldini olish, unga qarshi kurashish samaradorligi jazoning og`irligi va shafqatsizligiga emas, balki birinchi navbatda, qonunni buzgan shaxsning jazoning muqarrarligini nechog`li anglashiga bog`liq».2 Jinoiy javbgarlikdan va jazodan ozod qilish institutlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Jumladan, javobgarlikdan ozod qilish – jinoyat sodir etgan shaxsni davlat tomonidan unga nisbatan hukm chiqarish yo`li bilan jazolashdan voz kechish bo`lib, sud tomonidan ayblov hukmi chiqarilgunga qadar, jinoyat ishini tugatishda namoyon bo`ladi». Bu borada M.H. Rustamboyev tomonidan yanada aniqroq tushunchalar keltirilib, «javobgarlikdan ozod etish, vakolatli davlat organining sudlov yoki ayblovini bekor qilish, shuningdek

www.arxiv.uz jinoyat sodir etishda aybdor bo`lgan shaxsga nisbatan davlat majburlov chorasini qo`llashni bekor qilish haqidagi akti» ekanligi to`g`ri ta`kidlangan.1 Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish shaxsni jinoiy javobgarlikka tortilmay qo`llaniladi, jinoiy jazodan ozod qilish esa jinoiy javobgarlikka tortilgandan so`ng qo`llanilishi mumkin. Demak, hali tayinlanmagan jazodan ozod qilish mantiqiy jihatdan jazodan ozod qilish hisoblanmaydi. Jazodan ozod qilish deganda, aynan sud hukmi bilan tayinlanadigan jazodan ozod qilish nazarda tutiladi. Darhaqiqat, jinoiy javobgarlikdan ozod qilishning muhim shartlaridan biri, jinoyat sodir etgan shaxsga jinoiy jazo qo`llamasdan ham axloqan tuzatish mumkin, degan xulosaga kelinsa qo`llash mumkin. Ushbu holda, muhimi, yuqorida ta`kidlanganidek, shaxs jazoning muqarrarligini anglashi lozim. Shu o`rinda ta`kidlash kerak, jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish institutini liberallashtirish jarayoni ham o`ziga xos tarixiy ildizga ega. O`zbekiston Respublikasining 1959 yildagi Jinoyat kodeksida jinoiy javobgarlikdan ozod etish instituti amaldagi Jinoyat kodeksidan tubdan farq qiladi. Jumladan, 1959 yildagi Jinoyat kodeksida quyidagi holatlar javobgarlikdan ozod qilishning turlari hisoblangan: A) jinoiy javobgarlikka tortish muhlatlarining o`tishi tufayli jinoiy javobgarlikdan ozod qilish (JK 46- modda); B) ishni tergov qilish yoki sudda ko`rish davrida sharoit o`zgarishi tufayli, harakat ijtimoiy xavflilik xarakterini yo`qotgan yoki o`sha jinoyat qilgan shaxs ijtimoiy xavfli emas, deb hisoblanishi bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilish (JK 48-modda); V) aybdorni jamoat tashkilotlariga kafilga berib, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish (JK 49- modda); G) ishni o`rtoqlik sudiga berib, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish (JK 49-1 moddasi); D) Jinoiy javobgarlikdan ozod qilib, ma`muriy javobgarlikka tortish (JK 48-1 moddasi). Yuqoridan ko`rinadiki, jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish amaldagi jinoyat kodeksida o`ziga xos xususiyatlarga ega: - birinchidan, amaldagi Jinoyat kodeksida oldingi jinoyat qonunlarida mavjud bo`lmagan javobgarlikdan va jazodan ozod qilish to`g`risidagi yangi qoidalar kiritildi; - ikkinchidan, amaldagi Jinoyat kodeksida javobgarlikdan va jazodan ozod etish qoidalari bunday qaror qilishga vakolatli bo`lgan shaxslar va organlar doirasiga ko`ra tubdan farq qiladi. O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksida javobgarlikdan ozod qilishning quyidagi turlari nazarda tutilgan: 1.Javobgarlikka tortish muddatining o`tib ketganligi munosabati bilan jinoyat uchun javobgarlikdan ozod qilish. Qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo`qotganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish. Aybdor o`z qilmishiga chin ko`ngildan pushaymon bo`lganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish. Yarashilganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilish. Kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish. Amnistiya akti asosida javobgarlikdan ozod qilish. Jazodan ozod qilishning quyidagi turlari nazarda tutilgan:

www.arxiv.uz 1) jazoni ijro etish muddati o`tib ketganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish; 2) aybdorni kilmishiga chin ko`ngildan pushaymon bo`lganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish; 3) shartli hukm qilish; 4) jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish; 5) jazoni yengilrog`i bilan almashtirish; 6) kasallik yoki mehnat qobiliyatini yo`qotganligi oqibatida jazodan ozod qilish; 7) amnistiya akti yoki avf etish asosida jazodan ozod qilish. Yuqoridagilardan ko`rinadiki, O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksida oldingi qonunlarga ma`lum bo`lmagan javobgarlikdan ozod qilishning yangi turlari, jumladan, aybdorning chin ko`ngildan pushaymon bo`lganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish, shaxsning kasalligi tufayli jinoiy javobgarlikdan ozod qilish, amnistiya aktiga ko`ra jinoiy javobgarlikdan ozod qilish masalalari to`g`ridan-to`g`ri jinoyat qonunida o`z aksini topgan. Javobgarlikdan ozod qilishning ushbu turlari voyaga yetgan va voyaga yetmaganlarga nisbatan birday qo`llanilishi mumkin. Bu borada quyidagi jinoyat ishi xarakterlidir. Dastlabki tergov tomonidan T. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 205-moddasining 2– qismida nazarda tutilgan jinoyat sodir etganlikda ayblanib, ishi sudda ko`rilgan. Ish holatlariga ko`ra, T. va boshqa bir guruh shaxslar o`zaro jinoiy til biriktirib, bir qator firmalarga o`z mansablarini suiste`mol qilgan holda, kreditlar berib, ularning foizlarini o`zlashtirganlikda ayblangan. Sud ushbu jinoyat ishini ko`rib, T.ning birinchi marta jinoyat sodir etganligi, sodir etgan jinoyati uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar turkumiga kirishi, ish bo`yicha zararning yo`qligi, mehnatga halol munosabati va sodir qilgan ishidan pushaymon ekanligini e`tiborga olib, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 66-moddasini qo`llagan holda, javobgarlikdan ozod qilishni lozim deb topgan.1 Xuddi shunday, Samarqand shahar sudi tomonidan O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 169-moddasining 2-qismi «v, g» bandlari bilan ayblangan X.A. va N.R. larning ishini sud majlisida ko`rib, ularga nisbatan JKning 66-moddasiga ko`ra javobgarlikdan ozod qilish to`g`risida ajrim chiqargan. Ish holatlariga ko`ra, voyaga yetmagan X.A. 2006 yilning 17 martida soat 09.00 larda o`zganing mulkini yashirin ravishda talon-taroj qilish maqsadida, sinfdoshlari bilan o`zaro til biriktirib, metall garajning orqa tomonini ochib, u yerdagi jami 60 000 so`mlik to`rtta alyumin qozon, ishlamaydigan holatdagi bitta motor, go`sht qiymalagich va boshqa jami 130 000 so`mlik narsalarni o`g`irlab, voqea joyidan yashirinishgan. Sud majlisida voyaga yetmagan sudlanuvchilar o`z ayblariga to`la iqror bo`lganlar. Sud X.A., N.R. va Sh.O. tomonidan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etilganligi, o`z ayblariga iqror ekanliklari, jinoyatni ochishda faol yordam berganliklari, yashash va o`qish joyidan ijobiy tavsiflanishi, jinoyatni birinchi marta sodir etganliklarini e`tiborga olib, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 66- moddasini qo`llagan holda, ularni jinoiy javobgarlikdan ozod qilgan.2 Shular bilan birgalikda jinoyat qonunida voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`llaniladigan javobgarlikdan va jazodan ozod etishning alohida qoidalari ishlab chiqilgan. O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligida javobgarlikdan va jazodan ozod etish faqat sudning vakolatiga tegishlidir. Javobgarlikdan va jazodan ozod etish qoidalarini qo`llashda sodir etilgan

www.arxiv.uz jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi, jinoyatlarning turlari, sudlanganlik, jinoyat sodir etgan shaxsning xavflilik darajasi, shaxsga oid xususiyatlar, jazoni ijro etish mobaynida ichki tartib-qoidalarga rioya etganlik va boshqa jihatlari e`tiborga olinishi kerak. Jinoiy jazolarni liberallashtirish borasida olib borilayotgan faoliyat xalqimiz boy tarixi va huquqiy tajribasi ruhiyatidan kelib chiqqan holda yuritilib, javobgarlikdan ozod etish borsida jiddiy yangilik bo`lib, amaldagi Jinoyat kodeksi 66-1 moddasi, ya`ni yarashganligini munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilishning kiritilishi bo`lib, ushbu moddada nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etgan shaxs, agar o`z aybiga iqror bo`lsa, jabrlanuvchi bilan yarashsa va yetkazilgan zararni bartaraf etsa, jinoiy javobgarlikdan ozod etilishi mumkin. Tomonlar yarashuvi yangi huquqiy hodisa bo`lishiga qaramay, chuqur tarixiy ildizga ega, o`zaro bag`rikenglik (sabr-toqatlik) va fuqarolarning bir-birlarini kechira olish xususiyati milliy ma`naviyatimizga doimo xos bo`lgan. 1 Dastlab ushbu qonun qabul qilinganda, faqat 26 ta jinoyat uchun tomonlarning yarashganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod etish mumkin bo`lsa, jinoyat qonunini liberallashtirishning so`nggi bosqichlariga ko`ra, endilikda Jinoyat kodeksining 31 ta moddasidagi 42 ta jinoyat bo`yicha tomonlarning yarashganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish mumkin. Jumladan, O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksiga ko`ra, bugungi kunda quyidagi jinoyatlar uchun yarashuv institutini qo`llash mumkin: qasddan badanga o`rtacha og`ir shikast yetkazish (JK 105- moddasining 1-qismi), kuchli ruhiy hayajonlanish natijasida qasddan badanga og`ir yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazish (JK 106-moddasi), zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqib, qasddan badanga og`ir shikast yetkazish (JK 107-moddasi), ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning zarur choralari chegarasidan chetga chiqib, badanga qasddan shikast yetkazish (108-modda), qasddan badanga yengil shikast yetkazish (JK109-modda), qiynash (110-moddaning 1-qismi), ehtiyotsizlikdan badanga o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazish (JK 111-modda), tanosil kasalligini tarqatish (JK 113-modda 1 va 2-qismlar), ayolni o`z homilasini sun`iy ravishda tushirishga majburlash (JK 115- modda), kasb yuzasidan o`z vazifalarini lozim darajada bajarmaslik (JK 116-moddasi 1 va 2-qismlar), xavf ostida qoldirish (JK 117-moddasi 1-qismi), ayolni jinsiy aloqa qilishga majbur etish (JK 121- modda 1-qismi), voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta`minlashdan bo`yin tovlash (JK 122-moddasi), ota-onani moddiy ta`minlashdan bo`yin tovlash (JK 123-moddasi), farzandlikka olish sirini oshkor qilish (JK 125-moddasi 1-qismi), ayolni erga tegishga majbur qilish yoki uning erga tegishiga to`sqinlik qilish (JK 136-moddasi), tuhmat (JK139-modda), haqorat qilish (JK 140-moddasining 1- va 2-qismlari), mualliflik yoki ixtirochilik huquqlarini buzish (JK 149- moddasi), o`zlashtirish yoki rastrata yo`li bilan talon-taroj qilish (JK 167-moddasi 1–qism), firibgarlik (JK 168-moddasining 1-qismi), o`g`rilik (JK 169-moddasi 1-qismi), aldash yoki ishonchni suiiste`mol qilish yo`li bilan mulkiy zarar yetkazish (JK 170-moddasi 1 –qismi va 2-qism «b» va «v» bandlari), mulkni qo`riqlashga vijdonsiz munosabatda bo`lish (JK 172-modda), mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetkazish (JK 173-moddasi 1-qismi), elektr, issiqlik energiyasi, gaz, vodoprovoddan foydalanish qoidalarini buzish (JK 185-2 moddasi), raqobatchini obro`sizlantirish (JK 192-moddasi), temir yo`l, dengiz, daryo yoki havo transportining harakati yoxud ulardan foydalanish xavfsizligi qoidalarini buzish (JK 260-moddasi 1-qismi), transport vositalari harakati yoki ulardan foydalanish xavfsizligi qoidalarini buzish (JK 266-moddasi 1-qismi), transportning xavfsiz ishlashini ta`minlashga doir qoidalarni buzish (JK 268-moddasi 1-qismi), mashinalarni boshqarish yoki ulardan foydalanish qoidalarini buzish (JK 298-moddasi 1-qismi). Ta`kidlash kerakki, qonunda belgilangan ushbu jinoyatlar doirasi yarashuv institutini qo`llash uchun qat`iy ro`yxat bo`lib, sud amaliyotida u kengaytirilib talqin qilinishi mumkin emas, ya`ni 66-1 moddada nazarda tutilmagan jinoyat uchun ushbu institutni qo`llash mumkin emas, ammo shunday

www.arxiv.uz hollarda tomonlarning yarashganligi qanday ahamiyat kasb etadi, degan savol tug`iladi. Bunday hollar, garchi jinoiy javobgarlikdan ozod etishga asos bo`lmasa-da, jabrlanuvchi bilan aybdorning yarashganligi, jinoyat uchun jazo tayinlashda e`tiborga olinishi kerak. Shu o`rinda yarashuv institutini qo`llashning huquqiy asoslari to`g`risida to`xtalib o`tish lozim. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 66-1-moddasining mazmuniga ko`ra, ushbu qoidalar quyidagi hollarda qo`llanishi mumkin: -birinchidan, shaxs tomonidan Jinoyat kodeksi 66-1 moddasida nazarda tutilgan jinoyatlardan birining sodir etilishi; -ikkinchidan, jinoyatni sodir etgan shaxs o`z aybiga iqror bo`lishi; -uchinchidan, jinoyat sodir etgan shaxs jabrlanuvchi bilan yarashib, yetkazilgan zararni bartaraf etishi kerak. Yuqoridagilar bilan birga, yarashilganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod etishning muhim shartlaridan biri, shaxsning muqaddam og`ir yoki o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etganlik uchun sudlanganlik holati tugallangan yoki sudlanganligi olib tashlangan bo`lishi kerak. Aks holda bunday shaxslar tomonlarning yarashilganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin emas. Mazkur qonun qabul qilinganidan hozirgi kunga qadar yarashuv asosida 65 mingdan ortiq shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod qilingan. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorida ta`kidlanganidek, «… jinoyat qonunchiligiga ushbu institutning kiritilishi jinoiy huquqiy munosabatlarni erkinlashtirishda samarali vosita bo`ldi. Mazkur institut jabrlanuvchining huquqlarini ishonchli himoya qilish, respublikada sudlanganlik holatini kamaytirish, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish institutining kengroq qo`llanilishiga imkon yaratdi»1. Yarashilganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilishning jinoyat qonuniga kiritilishi, jinoyat huquqi siyosatida ham huquqiy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Jumladan, jinoyat sodir etgan shaxsning axloqan tuzalishida va uning to`g`ri yo`lga kirishida bu qoida huquqiy ahamiyat kasb etadi. 2 Ta`kidlash kerakki, jinoiy jazolarni liberallashtirish borasida olib borilayotgan faoliyat xalqimiz boy tarixi va huquqiy tajribasi ruhiyatidan kelib chiqqan holda yuritilmoqda. Yarashganik munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish amaldagi JKga yangilik sifatida kiritilgan bo`lsa-da, davlatchiligimiz tarixida buni yangilik deb bo`lmaydi. Jumladan, musulmon huquqiy manbalaridan biri «Muxtasar»da «sulh», «iqror» kabi tushunchalar mavjud bo`lib, «sulh va kelishiuv shundayin ahd (shartnoma)ki, u jazoni daf` qilur». «Birovning boshini yorganligi yo qo`lini sindirganligi uchun ma`lum miqdorda mol berib, sulh kelishuv durust, ul jonga zarar yetkazuvchi xoh bilib bo`lsin, xoh bilmay»3. Bundan ko`rinib turibdiki, shariatda ham ijtimoiy xavfliligi kamroq qilmishlar uchun kelishuv borasida jazodan ozod qiliningan. Yoki bu borada Buyuk Sohibqiron Amir Temurning Amir Xudoydodning so`zlarini keltirib, «Agar dushmaning bosh urib, panohingga kelsa, rahm qilib, yaxshilik va muruvvat ko`rsatgil» degan so`zlarida ham kechirish ma`nosini ko`rish mumkin.1 Demak, bizning qonunlarimizda shaxsning o`z aybiga iqror bo`lganligi, jinoyat tufayli yetkazilgan zararni to`liq qoplaganligi uchun jinoiy javobgarlikdan ozod qilish azal-azaldan muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Yuqoridagilarga ko`ra ta`kidlash kerakki, «mazkur institutning joriy etilishi, xalqimizning mentaliteti, bag`rikengligi va kechirimli tabiatiga to`la-to`kis mos keladigan holatdir».2 O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov 2005 yil 28 yanvarda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma`ruzasida: «…yarashuv institutining joriy etilishi qonuniylikni mustahkamlashda ijobiy omil bo`ldi», deb to`g`ri ta`kidladi.

www.arxiv.uz Darhaqiqat, yarashuv institutining qonunda mustahkamlanishi, jabrlanuvchining huquqlarini ishonchli himoyalash, jinoiy javobgarlikdan ozod etish institutining kengroq qo`llanishiga imkoniyat yaratdi. Chunki muqaddam qonun chiqaruvchi belgilab bergan protsessual munosabatlarga jabrlanuvchining ishtiroki cheklab qo`yilgan edi. Jabrlanuvchiga berilgan bunday huquq aholining kriminallashuvi darajasi pasayishiga, sudlanganlikning salbiy oqibatlari kamayishiga, mehr- muruvvatlilik kabi insoniy fazilatlarning kengroq namoyon etilishiga olib kelmoqda. Bu borada sudda ko`rilgan quyidagi jinoyat ishi xarakterlidir: R. O`zbekiston Respublikasi JKning 266-moddasi 1-qismi bilan aybli deb topilgan. R. o`ziga tegishli bo`lgan texnik jihatdan soz holda bo`lgan «VAZ-2101» rusumli avtomashinani haydovchilik guvohnomasi va ogohlantirish taloni bilan boshqarib kelib, yo`l harakati qoidalarining 12.1-bandida ko`rsatilgan «haydovchi harakatini serqatnovligini, transport vositasi va yukning xususiyati hamda holatini, yo`l va ob-havo sharoitini, shuningdek harakatlanish yo`nalishidagi ko`rinishini hisobga olgan holda transport vositasini belgilangan tezlikdan oshirmasdan boshqarish lozim»ligi ko`rsatilgan bo`lsa- da, yo`l harakati qoidalarining ushbu talabini ko`pol ravishda buzib, boshqaruvida bo`lgan avtomashina chiroqlarini o`chirib qo`yib, boshqaruvini yo`qotib, yo`lning o`rta qismida bo`lgan trolleybus qatnovi uchun mo`ljallangan temir ustunga borib urilib, yo`l transport hodisasini sodir etgan, natijada yo`lovchi G.Yusupova ga o`rta og`irlikdagi shikast yetkazilishiga sababchi bo`lgan. Sud R. va jabrlanuvchi G.Yusupova bir-birlari bilan yarashganliklari hamda o`rtalarida hech qanday moddiy va ma`naviy zararlar yo`qligini, R. muqaddam sudlanmaganligi, yarashuv to`risidagi arizalarni o`z ixtiyorlari bilan berayotganliklarini, ularga chetdan hech qanday tazyiq o`tkazilmaganligini inobatga olib, yarashuv to`g`risidagi sud bayonnomasini tasdiqlab, R.ni O`zbekiston Respublikasi JK 66-1 moddasiga asosan jinoiy javobgarlikdan ozod qilishni va jinoyat ishini harakatdan tugatishni lozim topadi.1 Yuqoridagilarga ko`ra, yarashuv qoidalarining qo`llanilishi asosida amaliy jihatdan aybdor bilan jabrlanuvchi o`rtasida kelishuv amalga oshirilgan, jabrlanuvchining ko`rgan moddiy va ma`naviy zarari to`liq qoplanib, aybdorni jazolash uchun sarflanadigan davlat xarajatlari tejab qolingan. Yarashuv instituti jinoiy javobgarlikdan ozod qilish turi sifatida shaxsning aybdorligi masalasini hal etmay turib, jinoyat ishlarini tugatish uchun asos bo`ladi. Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi to`g`risidagi Qonunning hayotga tatbiq etilishini ta`minlash, bu borada aholining huquqiy madaniyatini oshirish maqsadida, sudlar yarashuv to`g`risidagi ishlarni ko`rishda surishtiruv yoki dastlabki tergov davrida jabrlanuvchi (fuqaroviy da`vogar), gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va ularning qonuniy vakillariga yarashuv institutining mohiyatini, Jinoyat kodeksi 66-1 moddasida nazarda tutilgan jinoiy javobgarlikdan ozod etish asoslari tushuntirilganligiga va bu haqda tegishli bayonnoma tuzilganligiga e`tibor qaratishlari lozim.1 Ta`kidlash kerakki, jinoyat qonunchiligida yarashuv instituti bilan bir qatorda inson huquq va erkinliklarini himoya qilish jarayonida amnistiya akti institutining o`rni beqiyosdir. Chunki amnistiya aktini qo`llash, mamlakatmizda kechirimlilik va bag`rikenglik kabi insonparvar tamoyillarga amal qilinayotganligidan dalolat beradi. Avvalo, shuni ta`kidlash kerakki, «Amnistiya» so`zi lotin tilidan olingan bo`lib, «unutish», «kechirish» degan ma`nolarni bildiradi. Demak, mamlakatimizda ushbu aktni qo`llash asoslari uning asl ma`nosiga to`g`ridan-to`g`ri mos keladi, ya`ni amnistiya aktini qo`llash, davlatning jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan kechirimli bo`lishidan dalolat beradi. Shaxsni jinoiy javobgarlikdan ozod etishning bir turi sifatida amnistiya akti 1991 yildan 2004 yilga qadar Respublika Prezidenti tomonidan alohida farmon sifatida e`lon qilingan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 80-moddasi 10-bandiga muvofiq, 2005 yildan O`zbekiston

www.arxiv.uz Respublikasi Oliy Majlisining Senati mutlaq vakolatlariga kirib, Respublika Prezidentining taqdimiga ko`ra, qabul qilinishi nazarda tutilgan. Jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish tizimida amnistiya akti o`ziga xos xususiyatlarga ega. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorida ta`kidlanganidek, «amnistiya akti ma`muriy huquqbuzarlik yoki jinoyat sodir etgan muayyan toifa shaxslarga nisbatan davlat tomonidan ko`rsatiladigan insonparvarlik ifodasi bo`lib, bundan ko`zlangan maqsad, mazkur shaxslarga nisbatan ma`muriy yoki jinoyat-huquqiy ta`sir choralari qo`llamagan holda ularning axloqan tuzalishi uchun imkoniyat berish yoxud bunday choralar qo`llanilgan shaxslar holatini yengillashtirishdir».1 O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan buyon mamlakatimizda 20 ga yaqin amnistiya to`g`risidagi qarorlar qabul qilingan bo`lib, ularning har biri o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan muayyan holatlarni e`tiborga olgan holda qabul qilingan. Odatda, ularning aksariyat qismi Respublika uchun ahamiyatli bo`lgan tantanali va bayram kunlari e`lon qilinganligi ko`rish mumkin. Masalan, O`zR Konstitutsiyasining bir yilligi munosabati bilan avf etish to`g`risida (O`zR Prezidentining 07.12.1993 y. PF-694-son Farmoni); O`zR Mustaqilligining uch yilligi munosabati bilan afv etish to`g`risida (O`zR Prezidentining 19.08.1994 y. PF-936-son Farmoni); O`zR Konstitutsiyasi qabul qilinganligining besh yilligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida (O`zR Prezidentining 03.12.1997 y. PF-1885-son Farmoni); O`zR Konstitutsiyasi qabul qilinganligining olti yilligi munosabati bilan amnistiya to`grisida (O`zR Prezidentining 01.12.1998 y. PF-2150-son Farmoni); O`zR Mustaqilligi e`lon qilinganligining to`qqiz yilligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida (O`zR Prezidentining 28.08.2000 y. PF-2707-son Farmoni); O`zR Konstitutsiyasi qabul qilinganligining o`n ikki yilligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida (O`zR Prezidentining 01.12.2004 y. PF-3515-son Farmoni); O`zR Konstitutsiyasi qabul qilinganligining o`n uch yilligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida (O`zR Oliy Majlis Senatining 02.12.2005 y. 106-I-son Karori); O`zR Konstitutsiyasi qabul qilinganligining o`n to`rt yilligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida" O`zR Oliy Majlis Senati Qarori (04.12.2006 y.); O`zR Mustaqilligi e`lon kilinganligining o`n yetti yilligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida (O`zR Oliy Majlis Senati 28.08.2008 y. 529-I-son Karori) qaror va farmonlar shular jumlasidandir. Amnistiya aktining qo`llanilishi natijasida quyidagi huquqiy oqibatlar kelib chiqishi mumkin: -jinoyat sodir qilgan shaxs jinoiy javobgarlikdan yoki jinoiy jazodan ozod qilinishi; - tayinlangan asosiy va qo`shimcha jazolarning kamaytirilishi; - tayinlangan jazoning o`talmagan qismi yengilrog`i bilan almashtirilishi; - tayinlangan jazodan muddatidan ilgari shartli ravishda ozod qilish; - ijro etilmagan qo`shimcha jazodan ozod qilish; - ilgari sud tomonidan belgilangan jazoni o`tab bo`lgan shaxslardan sudlanganlikni olib tashlash kabi huquqiy oqibatlarda namoyon bo`ladi. Amnistiya akti yuridik mohiyatiga ko`ra, nomuayyan shaxslar doirasiga qaratilgan hujjat bo`lsa- da, biroq uni qo`llash to`g`risidagi qaror har bir shaxsga nisbatan alohida qabul qilinadi. YA`ni amnistiya akti keng doiradagi shaxslarga nisbatan chiqarilib, uni qo`llash mumkin bo`lgan shaxslarning ism-sharifi ko`rsatilmay, amnistiya aktining o`zida qanday turkumdagi shaxslarga nisbatan qo`llanilishi mumkinligi aniq ko`rsatiladi O`z navbatida, ta`kidlash kerakki, amnistiya aktini qo`llash borasida ko`pgina huquqshunoslar turlicha munosabat bildirishgan. Ularning ba`zi birlari amnistiya akti odillik prinsipiga zid ekanligi va, shu jihatdan, nafaqat sud-tergov amaliyotida, balki jinoyat qonunida ham o`z o`rniga ega bo`lmasligi kerakligi to`g`risida fikrlar bildirishgan bo`lsa,1 boshqalari amnistiya institutini inkor qilgan holda, uni qo`llash doirasini qisqartish lozimligi to`g`risida fikrlar bildirishgan. 2 Shuningdek, yana bir guruh

www.arxiv.uz olimlar esa, amnistiya to`g`risida salbiy fikrlarni bildirib, uning qo`llanilishi natijasida ashaddiy jinoyatchilar – qotillar, bosqinchilar, tajovuzkorlarning ozodlikka chiqishi va bu esa jinoyatchilikning o`sishiga ta`sir qilish mumkinligi bilan izohlaydilar.1 CH. Bekkarianing fikricha, «jazo yengillashtirilgan sari jamiyatda shafqat va kechirimli bo`lishga zarurat kamayib boraveradi».2 Olim sudning adolatli bo`lishini ta`minlaydigan qonun hujjatlarida kechirishga o`rin bo`lmasligi kerakligi to`g`risidagi fikrlarni ilgari suradi. Bugungi kunda, albatta, bunday fikrlarga bilan qo`shilib bo`lmaydi. Shu o`rinda ta`kidlash kerakki, bizning davlatimizda qadim-qadimdan kechirimlik asosiy qadriyatlardan biri hisoblanadi, bu borada O`zbekiston Respublikasining jinoyat qonunchiligida amnistiya aktiga ko`ra, javobgarlikdan yoxud jazodan ozod qilish institutining mustahkamlanishi, ushbu azaliy qadriyatga amal qilish ifodasidir. Sud tomonidan M.B. 2008 yil 8 maydagi jinoyat ishlari bo`yicha Jizzax shahar sudining hukmiga ko`ra O`z R JK 167-moddasining 2-qismi «v,g» bandlari, 209-moddasining 1-qismi bilan aybdor deb topilib, har oylik ish haqining 20 foizini davlat foydasiga ushlab qolgan holda muddati 2 yilga axloq tuzatish ishlari jazosi tayinlanib, JK 72-moddasiga asosan tayinlangan jazo shartli deb topilgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senatining «O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi e`lon qilinganligining o`n yetti yilligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida»gi qarori e`lon qilingan bo`lib, M.B. tayinlangan jazodan ozod qilingan. Ish holatlaridan ko`rinishicha, M.B. 5 nafar farzandning onasi, oliy ma`lumotli, muqaddam sudlanmagan. Shuningdek, M.B. ko`rsatilgan jinoyatlarni 2008 yil 28 avgust kuniga qadar, ya`ni «Amnistiya to`g`risida»gi Qaror e`lon qilinguniga qadar sodir etgan bo`lib, JK 15-moddasi 2-qismiga ko`ra, u tomonidan sodir etilgan jinoyatlar ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatlar guruhiga kiradi va unga nisbatan amnistiya aktinii qo`llashni istisno etadigan holatlar mavjud bo`lmagan.1 Xuddi shunday, sud tomonidan N.K. ham amnistiya aktiga ko`ra, jinoiy javobgarlikdan ozod qilingan. Tergov tomonidan N. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 205-moddasi 2-qismi «a» bandi va 209-moddasi «a» bilan aybli deb topilgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2008 yil 28 avgustidagi «O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi e`lon qilinganligining o`n yetti yilligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida»gi Qarorining ikkinchi bandida ehtiyotsizlik orqasida jinoyat sodir etgan, shuningdek, birinchi marta hukm qilingan shaxslar, agar ular ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etgan bo`lsalar, jazodan ozod qilinishi ko`rsatilgan. Sud N. ning muqaddam sudlanmaganligini, ushbu jinoyatni amnistiya akti e`lon qilinguniga qadar sodir etganligini va uning jinoiy qilmishi amnistiya akti ta`siriga tushishligini inobatga olib, N.K.ning ayblilik masalasini hal qilmasdan ishni tugatishni lozim topgan.2 Demak, O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksida amnistiya institutining mustahkamlanganligi: - jinoyat qonunining insonparvarlik prinsipini o`zida namoyon qiladi; - jinoiy repressiyani iqtisod qilish talablariga javob beradi;3 - o`zida kechirimlilik xususiyatini mujassamlashtirib, jinoyat sodir etgan shaxsga yana bir bor jamiyatning normal a`zosi sifatida qaytish imkonini beradi; - sudlanganlik kabi, jinoyat-huquqiy oqibatlarning kamayishiga ta`sir qiladi; - ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.1 Shu o`rinda ta`kidlash kerakki, amnistiya aktining haqiqatda bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega ekanligini inkor etib

www.arxiv.uz bo`lmaydi. Bu borada amnistiya akti tergov hibsxonalarida, jazoni ijro etish muassasalarida saqlanayotgan mahkumlarning tegishli limitdan oshib ketishining oldini olishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Sir emas, bugungi kunda hatto dunyoning rivojlangan mamlakatlari, jumladan, Fransiyada ham ushbu muammo mavjud. Mamlakatimizda sud hokimiyatining mustaqilligini mustahkamlashga qaratilgan islohotlar, sudlarning insonlar huquq va erkinliklarini himoya qiluvchi organ sifatidagi ahamiyatini oshirish, umuman, sud-huquq tizimini demokratlashtirish uchun zaruriy huquqiy bazani yaratish va mavjudlarini takomillashtirish maqsadida «Amnistiya aktini qo`llash tartibi takomillashtirilishi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish haqida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi muhim voqea bo`ldi. Ushbu qonunga ko`ra, amnistiya aktini qo`llash faqat sudlarga tegishlidir.2 YA`ni O`zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining «Sudning vakolatlari» nomli 29-moddasi birinchi qismiga kiritilgan qo`shimcha bilan sudlarga prokurorning amnistiya aktiga asosan jinoyat ishini qo`zg`atishni rad qilish to`g`risidagi yoki jinoyat ishini tugatish to`g`risidagi yoxud mahkumni jazodan ozod qilish to`g`risidagi iltimosnomasini ko`rib chiqish vakolati berildi. Bu esa, o`z navbatida, sudlar jinoyat uchun adolatli jazo tayinlovchi organ emas, balki ushbu shaxslarga nisbatan qo`llaniladigan rag`batlantiruvchi qoidalarning qo`llanilishini adolatli ta`minlovchi organga aylantirilayotganligidan dalolatdir. Ta`kidlash kerakki, ushbu qonun qabul qilinguniga qadar, amnistiya akti nafaqat sudlar, balki tergovchi tomonidan ham qo`llanilishi mumkin edi. Qonunning asosiy maqsadi amnistiya aktini sudga qadar ish yuritish va jinoiy jazolarni ijro etish bosqichida sudlar tomonidan qo`llash tartibining yangi mexanizmini protsessual jihatdan tartibga solish qoidalarini belgilashdan iborat. Xususan, amnistiya aktini qo`llash uchun asoslar mavjud bo`lgan taqdirda, surishtiruvchi, tergovchi tergovga qadar o`tkazilgan tekshiruv materiallarini yoki jinoyat ishini qaysi shaxsga nisbatan amnistiya aktini qo`llash to`g`risidagi masala qo`yilayotgan bo`lsa, o`sha shaxsning, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining arizasi hamda amnistiya aktiga asosan jinoyat ishini qo`zg`atishni rad qilish haqida yoxud jinoyat ishini tugatish to`g`risida sudga iltimosnoma kiritish haqidagi taqdimnoma bilan prokurorga yuborishi talab etiladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, mazkur Qonun bilan amnistiya aktini qo`llashning xolis organ – sudlar vakolatiga o`tkazilishi, bir tomondan, jinoyat sodir etgan shaxsning amnistiya aktidek rag`batlantiruvchi hujjatdan adolatli bahramand bo`lishini ta`minlasa, ikkinchi tomondan, sud hokimiyati mustaqilligini mustahkamlashga qaratilgan islohotlarning ijtimoiy hayotga tatbiq etilayotganligining yorqin namunasidir.1 O`zbekiston Respublikasi Jinoyat qonunchiligida «javobgarlikdan va jazodan ozod ozod qilish» institutining mustahkamlanishi insonparvarlik, qonuniylik, odillik prinsiplarining axamiyatini sezilarli darajada oshirganligining yaqqol ifodasidir. Voyaga yetmaganlarning javobgarligi to`g`risidagi qoidalarni liberallashtirish Demokratik huquqiy davlat, kuchli fuqarolik jamiyati qurish yo`lini tanlagan mamlakatimizda inson huquq va erkinliklarini himoya qilish masalasi milliy qonunchiligimizda mustahkamlab qo`yilgan. Qonun ustuvorligini ta`minlash, aholining huquqiy madaniyatini yuksaltirish, yosh avlod huquq va manfaatlarini himoya qilish sohasida amalga oshirilayotgan keng ko`lamli ishlar ana shu ezgu maqsadga xizmat qiladi. Bu borada o`sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy, aqliy va ma`naviy

www.arxiv.uz jihatdan barkamol rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratilishi, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning o`ziga xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish va unga qarshi kurash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning asosiy yo`nalishlaridan birini tashkil qiladi. Bu borada O`zbekiston Respublikasining Jinoyat qonuni ham alohida ahamiyat kasb etadi. Garchi amaldagi Jinoyat kodeksida, voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarligi borasida muayyan qoidalar mustahkamlangan bo`lsa-da, u eng avvalo, jinoyat sodir etgan voyaga yetmaganlarni qonun tomonidan insonparvarlik, odillik, qonuniy tamoyillari orqali muhofaza qilinishini nazarda tutadi. Kelajak avlodni jinoiy xurujlardan himoya etishda, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining oldini olishda bu borada jinoyat qonunining ahamiyati shubhasizdir. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat konunchiligiga ko`ra voyaga yetmaganlarning javobgarligi o`ziga xos xususiyatlarga ega. Jinoyat Kodeksi Umumiy qismi oltinchi bo`lim 85-90-moddalarida voyaga yetmaganlar javobgarligi mustahkamlangan. Kodeksning oltinchi bobi «Voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari» deb nomlanib, «Jazo va uni tayinlash», «Javobgarlikdan va jazodan ozod qilish» deb nomlanuvchi boblardan iborat. Shuning bilan birga, voyaga yetmaganlarning javobgarligi borasida, ularga nisbatan jazo tayinlash, javobgarlikdan va jazodan ozod etish borasidagi qoidalarni qo`llashda, yuqoridagilar bilan birgalikda, Jinoyat kodeksi umumiy qism qoidalariga amal qilinadi. Shu o`rinda ta`kidlash kerakki, voyaga yetmaganlar javobgarlining liberallashtirishning dastlabki bosqichi, avvalo, 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan Jinoyat kodeksida birinchi marta alohida bo`limlarda mustahkamlanganligi bilan bog`liqdir. Ma`lumki, voyaga yetmaganlar javobgarligini alohida bo`limga ajratilishining bir qator ijobiy tomonlari mavjud bo`lib, bu eng avvalo, jinoyat qonunining differensiatsiya va individuallashtirish prinsipiga asoslanganligini yana bir bor tasdiqlaydi. Voyaga yetmaganlar javobgarligini alohida ajratmasdan, uni batafsil o`rganishning iloji bo`lmaydi. Jinoyat huquqida voyaga yetmaganlarning javobgarligini alohida belgilash zarurligi to`g`risida ko`p yillardan beri olimlar va amaliyot xodimlari o`rtasida fikrlar mavjud. Bu takliflar amaldagi Jinoyat kodeksida o`zining aksini topgan bo`lib, bugungi kunda voyaga yetmaganlar javobgarligining ko`pgina qirralari yuridik adabiyotlarda yetarlicha o`rganilgan.1 Shuning uchun ushbu paragrafda faqat voyaga yetmaganlar javobgarligining o`ziga xos xususiyatlari va uni liberallashtirish masalalariga to`xtaldik. Voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarligiga alohida e`tibor qaratilishi to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorida ham, «voyaga yetmaganlarning jinoyatlari haqidagi ishlarni ko`rishda, ish bo`yicha isbotlanishi lozim bo`lgan holatlarni sinchkovlik bilan, har tomonlama to`la va xolisona tekshirib chiqib, qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasini va sudlanuvchining shaxsini e`tiborga olgan holda aniqlangan haqiqiy holatlar va dalillar majmuasiga to`g`ri baho berilib, odillik va insonparvarlik tamoyillariga amal qilgan holda qonunda ko`rsatilgan xususiyat va imtiyozlardan to`la foydalanishga e`tibor qaratilishi lozim» ligi ta`kidlanadi.1 Jinoyat kodeksining 81-moddasiga ko`ra, o`n sakkiz yoshga to`lmasdan jinoyat sodir etgan shaxslarga quyidagi asosiy jazolar qo`llanilishi mumkin: A) jarima; B) axloq tuzatish ishlari; V) qamoq; G) ozodlikdan mahrum qilish. Voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`shimcha jazolar tayinlash mumkin emas. YA`ni voyaga yetmaganlar uchun jazo tizimi faqat asosiy jazolarni, ya`ni davlat tomonidan belgilangan

www.arxiv.uz majburlovning asosini tashkil etib, qilmish va jinoyatni sodir etgan shaxsning salbiy baholanish darajasini ifodalaydi. Ular davlatning boshqa jinoyat-huquqiy ta`sir choralari bilan birga jazo maqsadiga erishish uchun yordam berishi lozim. Asosiy jazo choralarini jazoning boshqa turlariga qo`shimcha ravishda qo`llash mumkin emas. Voyaga yetmagan mahkumga nisbatan muayyan huquqlar va ozodlikdan mahrum etishni qo`llash xususiyatiga ko`ra ko`rsatilgan tizimga kiradigan jazo turlari ikki guruhga bo`linadi. 1) moddiy tarzdagi manfaatlardan mahrum qilishdan iborat elementlarga ega asosiy jazo turlari: jarima, axloq tuzatish ishlari. 2) mahkumning erkinligini cheklashdan iborat bo`lgan asosiy jazo turlari: qamoq, ozodlikdan mahrum etish. Jinoyat kodeksining 81-moddasida nazarda tutilgan jazo turlari o`z nomi va mohiyati bilan voyaga yetganlarga qo`llaniladigan jazolarga o`xshab ketsa-da, biroq o`z mazmuniga va huquqiy oqibatlariga ko`ra, ulardan farq qiladi. Voyaga yetmaganlarning javobgarligi borasida ularni yoshi jihatidan differensiatsiyalash eng muhim masalalardan biridir. Amaldagi Jinoyat qonuniga ko`ra, jinoyat sodir etadigan o`smirlar ikki guruhga ajratilgan: 13 yoshdan o`n olti yoshgacha bo`lgan shaxslar va o`n olti yoshdan o`n yetti yoshgacha bo`lgan shaxslar. Voyaga yetmaganlarga jazo tayinlash paytida JK 54-moddasida nazarda tutilgan holatlardan tashqari, har bir muayyan holda, shuningdek, uning rivojlanish darajasi, turmush sharoiti va tarbiyasi, sog`lig`i, jumladan, ruhiy rivojlanish darajasi, jinoyatni sodir etish motivlari, katta yoshdagi shaxslarning uning xulq-atvoriga salbiy ta`siri haqidagi ma`lumotlar, shaxsiga ta`sir qiluvchi boshqa holatlar aniqlanishi va baholanishi lozim.1 Jinoyat kodeksining 85-moddasida aynan ushbu qoidalar o`z aksini topgan bo`lib, 13-16 yoshgacha va 16 dan 18 yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlarning javobgarligi individuallashtirilgan. Jumladan, ozodlikdan mahrum qilish jinoyat sodir etish paytida o`n uch yoshdan o`n olti yoshgacha bo`lganshaxslarga nisbatan: A) og`ir jinoyat uchun – olti yilgacha; B) o`ta og`ir jinoyat uchun – o`n yilgacha muddatga tayinlanadi. Ozodlikdan mahrum qilish jinoyat sodir etish paytida o`n olti yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan shaxslarga nisbatan A) og`ir jinoyat uchun – yetti yilgacha; V) o`ta og`ir jinoyat uchun o` o`n yilgacha tayinlanadi. Ushbu moddaga ko`ra, ozodlikdan mahrum etish jazosiga hukm qilingan mahkumlar jazoni: A) ozodlikdan mahrum qilishga birinchi marta hukm qilingan bo`lsa, umumiy tartibli koloniyalarda; B) ilgari ozodlikdan mahrum qilish jazosini o`tab chiqqan bo`lsa, jazoni kuchaytirilgan tartibli koloniyalarda o`tashi nazarda tutilgan edi. O`z navbatida, ozodlikdan mahrum qilishga hukm etilgan voyaga yetmagan ayollarga nisbatan esa, jazoni umumiy tartibli tarbiya koloniyalarda o`tash nazarda tutilgan edi. O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 12 dekabrdagi jinoyat qonuniga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risidagi Qonuniga ko`ra, bu borada muhim o`zgartirish kiritilib, «Hukm chiqarish paytida o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosini tarbiya koloniyalarida o`tash tayinlanadi». YA`ni voyaga yetmaganlar javobgarligini liberallashtirish bilan birgalikda, ular tomonidan ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish tartibini liberallashtirish borasida ham tubdan o`zgarishlar ro`y berdi.

www.arxiv.uz Qonun mazmuniga ko`ra, voyaga yetmaganlar faqat bir tartibdagi jazoni ijro etish muassasalarida, ya`ni tarbiya koloniyalarida jazoni o`taydilar. Jinoyat qonuniga kiritilgan ushbu o`zgartirish, albatta, ilmiy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo`lib, bu, eng avvalo, voyaga yetmaganlarni ozodlikdan mahrum qilish jazosini ijro etish tizimini liberallashtirib, ularning mahkum sifatida huquqiy holatida yengilliklarning yuzaga kelishi bilan bog`liq. Tarbiya koloniyalardagi kuchaytirilgan va umumiy tartiblarning bekor qilinishi, o`z navbatida, muqaddam jinoyat sodir etganlarni birinchi marta jinoyat sodir etganlardan alohida jazoni o`tashiga ta`sir qilmaydi. Zero, tarbiya koloniyalarda o`n olti yoshgacha bo`lgan voyaga yetmagan mahkumlar kattaroq yoshdagi mahkumlardan; birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan mahkumlar ilgari ozodlikdan mahrum etish tariqasidagi jazoni o`tagan mahkumlardan alohida saqlanadilar. Jinoyat qonunini liberallashtirish borasida voyaga yetmaganlar, ayollar, keksalar javobgarligi markaziy masalalardan biri bo`lib, alohida diqqat-e`tiborni talab etadi. Jinoyat qonunini liberallashtirishning keyingi bosqichlarida voyaga yetmaganlar tomonidan ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etilsa, ularga ozodlikdan mahrum etish jazosi qo`llanmaslik belgilab qo`yildi. 2008 yilning 24 sentabrida qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining Qonuni bilan Jinoyat kodeksining voyaga yetmaganlarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlash masalalarini tartibga soluvchi normalaridagi qarama-qarshiliklar bartaraf qilindi. Ta`kidlash joizki, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining oltinchi bo`limi voyaga yetmaganlarning alohida ijtimoiy mavqei hamda jismoniy va ruhiy rivojlanishi darajasini hisobga olgan holda, faqat ularning jinoiy javobgarligi masalalariga bag`ishlangan. Qonunda voyaga yetmaganlarga nisbatan jazoni individuallashtirish bo`yicha qat`iy talablar belgilangan, ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlash hollari chegaralangan. Xususan, Jinoyat kodeksining 85-moddasi to`rtinchi qismiga muvofiq, voyaga yetmaganlarga nisbatan ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanishi mumkin emasligi to`g`risidagi qoidalar bilan to`ldirildi. Ayni vaqtda, mazkur moddada ularga nisbatan uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlashga yo`l qo`yadigan normalar ham bor edi va bu yagona sud amaliyoti shakllanishiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi. Bu kabi huquqiy nuqsonlarning mavjudligi, ayrim hollarda, voyaga yetmaganlarning uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlari uchun ham ozodlikdan mahrum qilinishlariga olib kelgan. Kiritilgan ushbu o`zgartirishlar qarama-qarshiliklarni bartaraf qildi va kelgusida jinoyat qonunining to`g`ri qo`llanilishini va voyaga yetmaganlarga nisbatan ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanmasiligi kafolatlarini ta`minlaydi.1 Ushbu jarayonning davomi sifatida O`zbekiston Respublikasining «Voyaga yetmagan shaxslarning huquqlarini himoya qilish to`g`risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish haqida» 2008 yil 10 yanvardagi qonuni muhim voqea bo`ldi. Unga ko`ra, bir qator qonunlar bilan birga Jinoyat kodeksiga ham o`zgartirish va qo`shimchalar kiritildi. Qonunga ko`ra, Jinoyat kodeksi 122-moddasiga, ya`ni voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta`minlashdan bo`yin tovlaganlik uchun belgilangan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari jazosi bir yilga kamaytirildi, ammo ushbu holat yuqoridagi jinoyat uchun javobgarlikning yengillashganidan dalolat bermaydi, aksincha, jinoyat uchun javobgarlik kuchaytirilib,

www.arxiv.uz modda yangi ikkinchi qism bilan to`ldirildi va voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta`minlashdan bo`yin tovlash jinoyati xavfli retsidivist tomonidan sodir etilsa, javobgarlikni og`irlashtiruvchi holat sifatida belgilanib, ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi qayd etildi. Xuddi shuningdek, Jinoyat kodeksining 127-moddasi, ya`ni voyaga yetmagan shaxsni g`ayriijtimoiy hatti-harakatlarga jalb qilganlik uchun endilikda boshqa muqobil jazolar bilan birgalikda eng kam oylik ish haqining yuz baravaridan ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima jazosi kiritildi. Qabul qilingan ushbu qonunlar, albatta, voyaga yetmaganlarning ijtimoiy, huquqiy jihatdan himoya qilinishini ta`minlashga xizmat qilmoqda. Ma`lumki, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish va unga qarshi kurashish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu borada Respublikamizda yoshlarga oid qabul qilingan barcha hujjtlar muhim ahamiyat kasb etadi. Voyaga yetmaganlar huquqlarini himoya qilish va tarbiyalash masalalari «Bola huquqlari to`g`risidagi konvensiya»da, Parlamentimiz tomonidan qabul qilingan «Yoshlarga doir davlat siyosati asoslari to`g`risida», «Ta`lim to`g`risida», «Bola huquqlarining kafolatlari to`g`risida»gi qonunlar, «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish millliy dasturi», Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, «Yoshlar yili davlat dasturlari»da o`z aksini topganligi fikrimizning dalilidir. Ma`lumki, BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yil 20 noyabrda «Bola huquqlari to`g`risida konvensiya» qabul qilingan bo`lib, O`zbekiston Respublikasi 1992 yil 9 dekabrda ushbu konvensiyani ratifikatsiya qildi.1 Bola huquqlari to`g`risida konvensiya bolalar hayotiga taalluqli masalalar bo`yicha qarorlar qabul qilish jarayonida faol ishtirok etish huquqini beradi va ularning fikr-mulohazalarini e`tiborga olish zarurligini ta`minlaydi. Shartnoma ratifikatsiya qilingandan buyon o`tgan davrda davlatimizda bolalarni o`qitish va tarbiyalash borrasida olib borilayotgan siyosat ushbu muhim xalqaro huquqiy hujjatning barcha asosiy moddalariga to`la amal qilib kelinayotganligini ko`rsatmoqda. 2008 yil 7 yanvarda mamlakatimizda «Bola huquqlarining kafolatlari to`g`risida»gi qonunning2 qabul qilinishi, yurtimizda bolalarga har tomonlama g`amxo`rlik, onalik va bolalikni muhofaza qilish, sog`lom avlodni kamol toptirishga yo`naltirilgan yana bir muhim qonun hujjatlaridan biri bo`lib hisoblanadi. U P bob, 31 moddadan iborat. Qonunning 4-moddasida bola huquqlarini himoya qilish bo`yicha davlat siyosati yo`nalishlariga, bolaning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta`minlash, bolaning hayoti va sog`lig`ini muhofaza qilish, uning kamsitilishiga yo`l qo`ymaslik, bolaning sha`ni va qadr-qimmatini himoya qilish, ularda vatanparvarlik, fuqarolik, bag`rikenglik, tinchliksevarlik tuyg`ularini tarbiyalash, bolalar tashabbuslarini qo`llab-quvvatlash kabilar mustahkamlab qo`yilgan. Qonunning 8-moddasida bolaning yashash huquqi kafolatlari belgilangan bo`lib, «Yashash huquqi har bir bolaning uzviy huquqidir. Bola hayotiga suiqasd qilish, eng og`ir jinoyatdir», deyilgan. Darhaqiqat, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 97-moddasi 2-qismi «v» bandida «aybdorga ayon bo`lgan ojiz ahvoldagi shaxsni javobgarlikni og`irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o`ldirganlik uchun, uning 99-moddasida esa, onaning o`z chaqalog`ini tug`ish vaqtida yoki tug`ilishi hamon o`ldirganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Shu o`rinda ta`kidlash kerakki, O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksi yosh bolaga nisbatan jinoyat sodir etishni jazoni og`irlashtiruvchi holat sifatida nazarda tutadi. Ammo sud-tergov amaliyoti, yuridik adabiyotlarda «yosh bola» deganda, kimlarni tushunish kerakligi hanuzgacha munozarali hisoblanadi. Ba`zi bir huquqshunos olimlar yosh bola deganda, 10 yoshni mezon qilib ko`rsatishsa1, bir qator mualliflar 12

www.arxiv.uz yoshga to`lmaganlarni, boshqalari esa 14 yoshga to`lmaganlarni yosh bola sifatida nazarda tutadilar. Xuddi shunday, M.H.Rustamboyev ham, yosh bolalar deganda, o`n to`rt yoshgacha bo`lgan bolalar va o`smirlarni hisoblash lozimligini ta`kidlaydi1. Yosh bolaga nisbatan jinoyat sodir etish, jinoyat kodeksi Umumiy qismi 56-moddasining «b» bandiga ko`ra, jazoni og`irlashtiruvchi holat hisoblanadi. Ma`lumki, voyaga yetmaganlar, bu qonunga ko`ra 18 yoshga to`lmagan shaxslar bo`lib, ularga nisbatan jinoyat sodir etish, hamisha jazoni og`irlashtiruvchi holat bo`lib kelgan. O`zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksi Maxsus qismining ko`pgina moddalarida, jumladan, JK 113-moddasining 3-qismi «b» bandi, 131-moddaning 2-qismi «a» bandi, 135-moddasining 2-qismi «v» bandi va boshqalarda jinoyatni kvalifikatsiya qilish belgisi hisoblanadi. Ammo jinoyatni yosh bolaga nisbatan sodir etish, faqat jazoni og`irlashtiruvchi holat bo`lib, jazo tayinlashda e`tiborga olinishi talab etiladi. Nazarimizda, Jinoyat kodeksi Maxsus qism moddalarida ham jinoyatni «yosh bolaga nisbatan sodir etish» jinoyatni kvalifikatsiya qilishning zaruriy belgisi sifatida nazarda tutilsa, maqsadga muvofiq bo`ladi. Chunki yosh bola deb, 14 yoshga to`lmagan shaxslarni nazarda tutadigan bo`lsak, voyaga yetmagan shaxs deganda, 14 yoshdan 18 yoshgacha bo`lgan shaxslarni nazarda tutish to`g`riroq bo`ladi. Shu jihatdan yosh bolaga nisbatan jinoyat sodir etish, alohida og`irlashtiruvchi holat sifatida baholanishi, maqsadga muvofiq bo`ladi. Zero, ushbu yoshdagi shaxslarga nisbatan jinoyat sodir etgani holda, yoshi jihatidan ularni hamisha ham ojiz ahvoldagi shaxs deb topish mumkin emas, chunki 14 yoshga to`lmagan shaxsning jismoniy va ruhiy rivojlanganligiga ko`ra, uni ojiz ahvolda ekanligiga asoslar bo`lmasa, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 56-moddasining «b» bandiga ko`ra, jazoni og`irlashtiruvchi holat deb topmasligi ham mumkin. Bunday holda jinoyatni «yosh bolaga nisbatan sodir etish» deb kvalifikatsiya qilish to`g`riroqdir. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 118-moddasining 4-qismida «o`n to`rt yoshga to`lmagan shaxsning nomusiga tekkanlik, 118- moddaning 2-qismida esa, shaxsning o`n sakkiz yoshga to`lmaganligi aybdorga ayon bo`lgan holda nomusga tekkanlik uchun javobgarlik alohidalashtirilganligi diqqatga sazovordir. Bola huquqlarining kafolatlari to`g`risidagi qonunning 13-moddasida «Har bir bola oilada yashash va tarbiyalanish, o`z ota-onasini bilishi, ular bilan birga yashash va ularning g`amxo`rligidan foydalanish huquqiga ega», deyilgan. Shu jihatdan, O`zbekiston Respublikasi amaldagi Jinoyat kodeksi Maxsus qismining beshinchi bobi «Oila, yoshlarga va axloqqa qarshi jinoyatlar» deb nomlangan bo`lib, ushbu bobda o`sib kelayotgan yoshlarni har tomonlama, jumladan, axloqiy, ruhiy va jismoniy, jinsiy jihatdan rivojlanishini muhofaza qilish borasida voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta`minlashdan bo`yin tovlaganlik, bolani ta`magirlik yoki boshqa past niyatlarda almashtirib qo`yish, farzandlikka olish sirini oshkor etish, voyaga yetmagan shaxsni g`ayriijtimoiy hatti- harakatlarga jalb qilish, o`n olti yoshga to`lmagan shaxs bilan jinsiy aloqa qilish yoki ushbu shaxsga nisbatan uyatsiz-buzuq harakatlar qilish va boshqa qilmishlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Shuningdek, bola huquqlarini himoya qilish, uni kafolatlash borasida, ulkan ishlar amalga oshirilayotgan bir davrda, nazarimizda, O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga bugungi kundagi dolzarb muammolardan biriga aylangan odamlar savdosiga qarshi kurash borasida «Bolalar savdosi (traffigi)» uchun to`g`ridan-to`g`ri jinoiy javobgarlikni nazarda tutuvchi alohida norma kiritilsa, maqsadga muvofiq bo`ladi, deb hisoblaymiz. Yuqoridagilarga ko`ra, bola huquqlarining kafolatlari to`g`risidagi qonunning qabul qilinishi, bu fuqarolarning bolalarga bo`lgan e`tiborini yanada ko`proq oshirishda, ota-onalarning farzandlar, jamiyat oldidagi mas`uliyatlarini yana bir bora chuqur his qilishlarida, bola muammolarini bartaraf etishda huquqiy asos bo`lib, ular tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishda va unga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etadi.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasida jinoyat qonunchiligining tubdan isloh qilinishi, uni liberallashtirish insonning huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan bo`lib, uning natijasida: - birinchidan, jinoyatlarni tasniflash qoidalari butunlay o`zgardi; - ikkinchidan, jazo tizimi va jinoyat uchun jazo tayinlash instituti tubdan isloh qilinmoqda; - jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilishning yangi qoidalari kiritildi; - voyaga yetmaganlar javobgarligi takomillashtirildi; - ayollar, 60 yoshdan oshgan erkaklarning jinoiy javobgarligi individuallashtirildi; - Jinoyat kodeksi Maxsus qismida ayrim qilmishlar uchun jinoiy javobgarlik (dekriminalizatsiya) bekor qilindi va aksincha ayrim qilmishlar uchun jinoiy javobgarlik (kriminalizatsiya) belgilandi. Mamlakatimizda sud-huquq islohotlari jadallik bilan rivojlanib bormoqda. Bu sohadagi islohotlar demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurishning zamonaviy strategiyasini shakllantirishga xizmat qilmoqda. Shu ma`noda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining oltinchi sessiyasida so`zlagan nutqi katta ahamiyat kasb etadi. Bu nutqda sud-huquq tizimini liberallashtirsh va demokratlashtirishning ustuvor yo`nalishlari bayon etib berildi. Bu borada I. Karimov «Sud bugungi kunda avvalgidek hukmron kommunistik tizimning qatag`on va jazolash apparati emas, balki u har bir inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarini ishonchli tarzda qo`riqlash va himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga aylanmoqda»,- deb bejiz ta`kidlamagan edi.1 Darhaqiqat, islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan ushbu davrda jinoiy jazo choralari va jinoyat sodir qilishda aybdor bo`lgan shaxslarga nisbatan jazo tayinlash masalalari davr talabi darajasida tashkil qilishni taqozo etadi va u hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri bo`lib qolmoqda. Demak, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotlarining asosiy yo`nalishi sifatida jinoyat qonunini liberallashtirish: birinchidan, davlatimizning qonunchilik amaliyotida birinchi marta amaldagi kodekslarga o`zgartirishlar kirituvchi yoki ularni to`ldiruvchi normalar mohiyatiga ko`ra qonunning orqaga qaytish kuchiga egaligini ifodalaydi. Chunki unga ko`ra, jinoyat sodir etishda ayblanayotgan fuqarolarga tayinlangan jazolar liberallashtirilmoqda yoki javobgarlik yoxud jazodan ozod qilish mumkin bo`lgan normalar doirasi kengaytirilmoqda; ikkinchidan, jinoyat qonuniga kiritilgan o`zgartirish va qo`shimchalar jinoiy ta`qib etish hamda jinoyatlarni sudda ko`rishning asoslari va asosiy prinsiplarini tubdan o`zgartirishiga olib keldi; uchinchidan, kiritilgan o`zgartirish va qo`shimchalar, birinchi navbatda, ayrim jinoyat-huquqiy normalarda saqlanib qolgan totalitar rejim asoratlarini bartaraf etishga xizmat qildi; to`rtinchidan, rivojlanib borayotgan demokratik jamiyatning qonunlari xususiyatining o`ziyoq, ularga ixtiyoriy tarzda va so`zsiz rioya etilishi hamda ijro qilinishini taqozo etib, qonun ustuvorligini taminlashga xizmat qilmoqda. beshinchidan, O`zbekiston Respublikasining bugungi kundagi jinoyatga oid siyosati ba`zi bir MDH, shuningdek, chet mamlakatlar qonunchiligidan farqli ravishda, eng ilg`or, insonparvar g`oyalarga asoslangan. Respublikamizda amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotlari va uning asosiy yo`nalishi bo`lmish jinoyat qonunini liberallashtirish jarayonini amaliy va ilmiy nuqtai nazardan o`rganib, quyidagi fikr va xulosalarga keldik:

www.arxiv.uz - Jinoyat qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy davlat hokimiyati organi – Oliy majlisning normativ (me`yoriy) hujjati bo`lib, u jinoyat huquqining umumiy prinsiplari va vazifalari, ayrim jinoiy qilmishlarning belgilari, ularni sodir etganlik uchun jazo choralarini belgilaydi; - Jinoyat qonunini liberallashtirishdan maqsad, jinoyat sodir etgan shaxsni jamiyatdan ajratmagan holda boshqa yengilroq jazo tayinlash yo`li bilan jamiyatga qaytarish imkoniyatini yaratish, ya`ni uni axloqan tuzatishdan iborat bo`lib, sud-huquq islohotlari davrida jinoyatchilikka qarshi kurash choralarini namoyon qiladi; - jamiyat va davlatda yuz bergan ijtimoiy siyosiy o`zgarishlar jazo tizimi, ularning joylashish tartibi, o`z ahamiyatini yo`qotganlarini bu tizimdan chiqarib tashlash yoki yangi jazo turini kiritilishiga ta`sir qiladi. Yuqoridagilarga ko`ra, jinoyat qonunini liberallashtirishning keyingi bosqichlarida, nazarimizda, quyidagilar amalga oshirilishi kerak: 1. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 42-moddasiga ko`ra, «jazo jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan davlat nomidan sud hukmi bilan qo`llaniladigan va mahkumni qonunda nazarda tutilgan muayyan huquq va erkinliklardan mahrum qilish va ularni cheklashdan iborat majburlov chorasidir». Qonunda berilgan ushbu ta`rif to`liq va aniq bo`lishiga qaramasdan, jazoning huquqiy kategoriya sifatida sudlanganlik oqibatini keltirib chiqarishi to`g`ridan-to`g`ri qonunda nazarda tutilishi kerak. 2. Jinoyat qonunida nazarda tutilgan va sodir etilgan jinoyat uchun qo`llaniladigan boshqa- huquqiy ta`sir choralari, jumladan, tibbiy yo`sindagi majburlov choralari, voyaga yetmaganlarga qo`llaniladigan majburlov choralari jazo tushunchasi doirasiga kirmaydi va jinoiy jazo kabi sudlanganlik oqibatini keltirib chiqarmaydi. Chunki ushbu choralar, avvalo, jinoyat sodir etgan shaxsning manfaatlari (sog`ayishi, ta`lim olishi va boshqa) uchun qo`llanilib, jazoga xos bo`lgan xususiyatlarga ega emas. 3. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan jazo tizimini o`rganish, bugungi kunda jazo tizimi yanada liberallashtirilishi va bu borada jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lmagan jazo turlari doirasi kengaytirilishini talab etadi. Bu borada jazo tizimiga jamoat ishlari, yetkazilgan zararni qoplash kabi choralarni jinoiy jazo sifatida kiritish maqsadga muvofiqdir. 4. Jinoyat uchun jazo tayinlash institutini liberallashtirishning keyingi bosqichlarida jinoyatga tayyorgarlik va jinoyatga suiqasd qilganlik uchun jazo tayinlash qoidalarini alohidalashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ushbu qoida to`g`ridan-to`g`ri qonun normalari orqali individuallashtirishga xizmat qiladi, zero, jinoyatga tayyorgarlik ko`rish jinoyatga suiqasd qilishga nisbatan ijtimoiy xavfliligi kamroq, shu jihatdan, yengilroq jazo tayinlanishiga olib keladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat qonunida nazarda tutilgan bu boradagi qoidalar esa, tamom bo`lmagan jinoyatlarning ushbu shakllariga nisbatan, nazarimizda, jazo tayinlash qoidalarini individuallashtirish imkoniga to`la emas. 5.Umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosini afv etishning huquqiy oqibatlari, aynan jinoyat qonunchiligida o`z aksini topishi kerak. Amaldagi jinoyat qonunchiligiga ko`ra, shaxs umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilinganda, u afv etilishi natijasida qanday huquqiy oqibatlar kelib chiqishi qonunchilikda aniq o`z ifodasini topmagan. Chunki Jinoyat kodeksi 76-moddasining 3-qismida umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilingan shaxsni afv etishning faqat huquqiy shartlari nazarda tutilgan, xolos. Shuningdek, Jinoyat kodeksi 51-moddasida ham ushbu holat to`g`risida hech qanday qoidalar mustahkamlanmagan. Jinoyat kodeksi 50-moddasi 7-qismining «g» bandida esa, «umrbod ozodlikdan mahrum etishga hukm etilganlar, shuningdek afv etish tartibida umrbod ozodlikdan mahrum qilish

www.arxiv.uz jazosi ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtirilgan shaxslar ham jazoni maxsus tartibli koloniyalarda» o`tashlari to`g`risida so`z yuritiladi. Bundan xulosa qilish mumkinki, umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm etilgan shaxs afv etilganda, ushbu jazo ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilishi mumkin. Ammo bu borada ozodlikdan mahrum qilish jazosini qanday muddatlarga almashtirish mumkinligi to`g`risida savol tug`iladi. Ushbu masala O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2007 yil 14 noyabrdagi «Umrbod ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni qo`llashning ayrim masalalari to`g`risida»gi Qarorida ham oydinlashtirilmagan. 6. Jinoyat kodeksi 59-moddasining 3-qismida, «agar jinoyatlar majmuini tashkil etuvchi jinoyatlardan loaqal bittasi og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat bo`lsa, ushbu kodeksning Umumiy qismida shu jazo turi uchun belgilangan doirada tayinlangan jazolarni to`la yoki qisman qo`shish yo`li bilan jazo uzil-kesil tayinlanadi», deyiladi. YA`ni qonun mazmunidan ko`rinadiki, ushbu hollarda jazoning yengilini og`irrog`i bilan qoplash qoidasi qo`llanilishi mumkin emas. Ammo kodeksning 59-moddasi 4-qismida nazarda tutilgan qoidalarga ko`ra, ushbu hollarda ham qoplash prinsipining qo`llanishi mumkinligi nazarda tutilgan. YA`ni jinoyatlar majmui bo`yicha jazo tayinlashda, agar jinoyatlardan hech bo`lmaganda bittasi uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo tayinlanganda, uzil-kesil jazo JK 59-moddasi to`rtinchi qismi qoidasiga muvofiq yengilroq turdagi jazoni umrbod ozodlikdan mahrum qilish bilan qoplash orqali tayinlanadi. Shuningdek, jinoyatlardan hech bo`lmaganda bittasi uchun uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanganda, uzil-kesil jazo JK 59-moddasi beshinchi qismi qoidasiga muvofiq yoxud yengilroq jazoni og`irrog`i bilan qoplash orqali, biroq yigirma besh yildan ortiq bo`lmagan muddatga tayinlanadi.1 Ma`lumki, umrbod ozodlikdan mahrum qilish va uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish faqat ikki turdagi o`ta og`ir jinoyat uchun qo`llanilishi nazarda tutilgan. Bu esa, o`z navbatida, Jinoyat kodeksi 59-moddasining 3 qismi va 4-qismi mazmuni bir-biriga zidligini ko`rsatadi. Nazarimizda, qonundagi bunday nomutanosiblikni, ushbu moddaning 3-qismida nazarda tutilgan qoidalardan keyin «agar jinoyatlardan biri uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish yoki uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan hollar bundan mustasno», degan so`zlar bilan to`ldirish orqali hal qilish mumkin. 7 . Jinoiy jazolarni liberallashtirishning keyingi bosqichlarida voyaga yetmaganlar uchun jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lmagan jazolar doirasini, ya`ni ozodlikdan mahrum qilishga muqobil bo`lgan jazolar doirasini kengaytirish maqsadga muvofiq. Ushbu holat, avvalo, jarima, axloq tuzatish ishlari jazosini qo`llashda voyaga yetmagan shaxsning ko`pgina hollarda mustaqil mablag`ga ega emasligi, jarima jazosini ijro etilishi, ko`proq uning ota-onasi zimmasiga tushishi yoxud axloq tuzatish ishlari jazosini ijro etish muayyan muammolarning mavjudligi bilan izohlanadi. Sir emas, voyaga yetmaganlarga qo`llaniladigan qamoq jazosi shaxsni butunlay qisqa muddatga jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lgan jazo bo`lib, bugungi kunda ushbu jazoni ijro etish borasida muammolar yo`q emas. Nazarimizda, bu borada, Jinoyat kodeksining 85-moddasiga «majburiy ishlar» tarzidagi jazoni mustahkamlash o`rinlidir. Jazoning ushbu turi bugungi kunda deyarli ko`pchilik mamlakatlarda keng tarqalgan bo`lib, bozor iqtisodiyoti munosabatlarida u o`zining samarasini berishi mumkin.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddas. T.3. –T.: O`zbekiston, 1996. – 349 2. Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. –T.: O`zbekiston, 1996. – 364 b. Karimov I.A. Yangicha ishlash va fikrlash – davr talabi. T.5. – T.: O`zbekiston, 1997. – 384 b. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T.6. –T.: O`zbekiston, 1998. – 429 b. www . akadmvd . uz

O'xshashlar

Jazo tayinlash

Sud-huquq islohotlari davrida O`zbekiston Respublikasi jinoyat qonunini liberallashtirish tushunchasi, maqsadi va asosiy yo`nalishlari

Islom huquqida jinoyat va jazo

Alimentlar undirish to`g`risidagi ishlarni ko`rishning protsessual xususiyatlari

Otalikni belgilash to`g`risidagi ishlarni sudda ko`rishning protsessual xususiyatlari