Jazo tayinlash - Huquqshunoslik - Referatlar

Jazo tayinlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Jazo tayinlashning umumiy asoslari 2. Jazoni yengillashtiruvchi holatlar 3. Jazoni og`irlashtiruchi holatlar 4. Yengilroq jazo tayinlash 5. Bir necha jinoyat uchun jazo tayinlash

www.arxiv.uz Jazo tayinlashning umumiy asoslari . Jinoyat qonunida qanday ijtimoiy xavfli, huquqqa xilof va aybli qilmishlarning jinoyat ekanligini aniqlanib, ularning yana bir asosiy belgi sifatida jazoga sazovorligi ko`rsatilgan. Jinoyat qonunida jinoyat uchun jazo belgilanmaganida, qonun jamiyat, davlat va uning fuqarolari Jazo tayinlash Jazo tayinlashning umumiy asoslari (JK 54-moddasi) Yengilroq jazo tayinlash ( JK 57- moddasi )Jazoni yengillashtiruv -chi holatlar (JK 5 5 - moddasi) Jazoni og’irlashtiruv- chi holatlar (JK 5 6 - moddasi) Tamom bo’lmagan va ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyatlar uchun jazo tayinlash ( JK 58- moddas i ) Bir necha jinoyat sodir etganlik uchun jazo tayinlash (JK 59- moddasi ) Bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlash ( JK 60 - moddasi ) Jazolarni qo’shishning hisoblash qoidalari (JK 61-moddasi) Dastlabki qamoq vaqtini hisobga olish qoidalari ( JK 62 - moddasi ) Jazo muddatlarini hisoblash ( JK 63- moddasi )

www.arxiv.uz uchun zararli bo`lgan xatti-harakatlarning oddiy sanog`idan iborat bo`lib qolardi, holos. Jazoning ijtimoiy-siyosiy mohiyati davlatning jinoyatchilikka qarshi kurash siyosatiga, mazkur siyosat esa jamiyatdagi huquqiy mafkura, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, axloqiy va boshqa nufuzli qarashlarga va tasavvurlarga bog`liqdir. Jinoiy javobgarlikni amalga oshirishning keng tarqalgan shakli sifatida jazoni qonunda belgilanganidek taxlil etish jazoning alomatlari va moxiyatini nazariy tushunish maqsadga muvofiqlik doirasida vujudga keladi, deb xulosa qilish imkonini beradi. Turli huquqiy tizimlarda jazoning nima ekanligi to`g`risidagi masalaga ikki nuqtai-nazardan yondashiladi. Jazoni sodir etilgan jinoyat uchun qasos, o`ch olish deb sharhlaydigan huquqiy tizimlar qasoskorlik nazariyasiga asoslanadi. Jazoni jinoyatning oldindani olish, to`xtatib qolish omili deb tushuntiradigan huquq maktablari esa maqsadga muvofiqlik nazariyasiga asoslanadilar. O`zbekiston Respublikasi jinoyat qonunida jazoning moxiyatiga jinoyatchilikka qarshi kurash vositalaridan, lekin bosh vosita deb emas, balki yordamchi vosita deb yondoshuvida namoyon bo`ladi. Bu qoida Jinoyat kodeksi 2- moddasida mustahkamlangan. Birinchidan , jazo jinoyat qonunida belgilangan davlatning majburlov chorasidir. Jinoyat qonunining yagona manbai O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi bo`lganligi bois jinoiy jazodek majburlov chorasi Jinoyat kodeksida boshqa biron-bir hujjatda belgilanmasligi lozim. Ikkinchidan, jazo ommaga ta`sir etish xususiyatiga ega bo`lgan choradir. Jazo davlatning shaxs, jamiyat va davlat huquq va manfaatlarini ximoya qilish uchun qabul qilgan qonunida belgilangan taqiqlarni buzish, yo`l-yo`riqlarini bajarmaslikdan iborat muayyan shaxsning jinoiy xulq-atvoriga qarshi qaratilgan majburiy javob chorasidir. Davlatning normal faoliyatini ta`minlaydigan mazko`r qonunning asosiy ijtimoiy vazifasi butun jamiyat uchun eng muhim va qimmatli bo`lgan ijtimoiy munosabatlarni muxofaza qilishdan iboratdir. Shu bois jinoyat sodir etishda aybdor shaxslarga nisbatan davlat tomonidan qo`llaniladigan jazo

www.arxiv.uz jamiyatimiz a`zolari bo`lgan barcha fuqarolarning manfaatlarini ko`zlab amalga oshiriladi. Uchinchidan, jazo – O`zbekiston Respublikasi sudlov tizimining tarkibiy qismi – sudning hukmi bilan jinoyat sodir etishda aybdor hisoblangan shaxsga nisbatanqo`llaniladigan chorasidir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106-moddasida sud xokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi xokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi, deb yozilgan. Konstitutsiyaning 26-moddasida esa jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko`rib chiqilib, uning aybi aniklanmaguncha u aybdor hisobanmaydi, deb ta`kidlanadi. Shundan kelib chiqib, shaxs fakat sudning ayblov hukmi bilan, aybdor deb topilishi mumkin; mazkur hukmning oqibati sifatida unga jazo qo`llanishi kerak. Jazo tayinlashning umumiy asoslari, eng avvalo, jinoyat sodir etishda qonunning prinsiplari bilan bog`liqdir. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 10-moddasida «Qilmishda jinoyat tarkibining mavjudligi aniqlangan har bir shaxs javobgarlikka tortilishi shart» , -deyiladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 4-10-moddalarida jinoyat qonunining yettita prinsipi va ularning tushunchalari berilgan bo`lib, jazo tayinlash ana shu prinsiplarning har biri va barchasi bilan bevosita bog`liqdir. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 8-moddasida odillik prinsipining tushunchasi berilgan bo`lib, jinoyat sodir etishda aybdor bo`lgan shaxsga nisbatan qo`llaniladigan jazo yoki boshqa huquqiy ta`sir chorasi odilona bo`lishi, ya`ni jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasiga muvofiq bo`lishi kerak, - deyiladi. Jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan uning axloqan tuzalishi va yangi jinoyat sodir etishining oldindani olish uchun zarur hamda yetarli bo`ladigan jazo tayinlanishi yoki boshqa huquqiy ta`sir chorasi qo`llanishi O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 42-moddasida nazarda tutilgan jazoning maqsadlariga erishishni nazarda tutadi.

www.arxiv.uz Jazo tayinlashning umumiy asoslari sudning Jinoyat kodeksi Maxsus qismining jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan moddasida belgilangan doirada Umumiy qismning qoidalariga muvofiq jazo tayinlashning bir qator masalalarni e`tiborga olishni taqozo qiladi. Jinoyat kodeksining Maxsus qismi moddasining sanksiyasi doirasida jazo tayinlanadi, deganda nimani tushunish kerak? Ma`lumki, Jinoyat kodeksi Maxsus qismining moddalaridagi sanksiyalar alternativ sanksiya tariqasida berilgan bo`lib, sud jazo tayinlashda faqat ana shu sanksiyada ko`rsatilgan jazolardan birini asosiy jazo sifatida tayinlaydi. Bunda sud tayinlash uchun tanlagan jazo turining miqdori va muddati shu sanksiyada ko`rsatilgan doiradan tashqariga chiqmasligi kerak. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 173-moddasining 2-qismida mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetkazish, millatlararo yoki irqiy adovat yoxud diniy taassublar zamirida, atrofdagilar uchun xavfli usulda; ko`p miqdorda zarar yetkazgan holda sodir etilgan bo`lsa, eng kam oylik ish xaqining ellik baravaridan yetmish besh baravarigacha mikdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki besh yilgacha muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi, deyiladi. Demak, bu sanksiyada uchta asosiy jazo ko`rsatilgan bo`lib, sud ishdagi holatlar va aybdorning shaxsini e`tiborga olib, shu jazolardan birini tanlab tayinlaydi. Agar jarimani tayinlasa, eng kam oylik ish xaqining ellik baravaridan kam va yetmish besh baravardan ko`p bo`lmagan miqdorda tayinlaydi. Axloq tuzatish ishlari tayinlansa, bu jazoning muddatini ikki yildan kam, uch yildan ko`p tayinlay oladi. Ozodlikdan mahrum qilishni esa besh yildan ko`p bo`lmagan muddatga tayinlay olmaydi. Ammo sud jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini, qilmishning sababini, yetkazilgan zararning xususiyati va miqdorini, aybdorning shaxsini hamda jazoni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlarni hisobga olib, sanksiyadagi jazolardan birini asosiy jazo sifatida tayinlaydi. Shu holatlarga qarab, agar aybdor yetkazilgan moddiy zararni uch karra miqdorda o`z ixtiyori bilan

www.arxiv.uz qoplasa, sud sanksiyada ko`rsatilgan ozodlikdan mahrum qilishni tayinlamay, sanksiyadagi yengilrok jazoni tayinlashi mumkin. Jazo tayinlash masalasiga O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi ham aloxida ahamiyat bermoqda. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining 1996 yil 19 iyuldagi 16 sonli «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to`g`risida»gi Plenum qarorining 1,2 bandida «Sudlar og`ir jinoyat sodir etgan shaxslarga, uyushgan guruh tashkilotchilari va faol ishtirokchilariga muqaddam sudlanganlarga nisbatan qattiq jazo choralarini qo`llashi lozim. Bunda fukarolarning xayoti va sog`lig`iga tajovuz qilish, poraxo`rlik, giyoxvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar va qurollar tarqatish kabi, shuningdek, respublika iqtisodiyotiga zarar yetkazuvchi jinoyatlarni aloxida xavf tugdirishini nazarda tutishlari kerak. Shuning bilan birga og`ir jazo choralari Jinoyat kodeksi 7-moddasining 3-qismiga asosan, boshqa choralar orqali erishib bo`lmaydigan hollardagina tayinlashi mumkinligi ham e`tiborga olinishi kerak», -deyiladi. “ Jazoning samaradorligini oshirishni ta`minlovchi obyektiv sharoitlar buzilar ekan, har qanday jazo tizimidan ko`zlangan natijalarga erishilmaydi ” 1 [127] ,- deb M.D.Shargarodskiy juda to`g`ri takidlaydi. Demak sud jinoyat uchun jazo tayinlaganda, eng avvalo, shu jazoning subyekt aybining darajasiga mosligi va uning aybdorni tarbiyalashdagi samarasini o`ylashi kerak. Ammo shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, jinoiy jazo qanchalik insonparvar bo`lmasin, aybdorga jismoniy azob berish yoki inson qadr-qimmatini kamsitish maqsadini ko`zlamaganligiga (O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 7-moddasi) qaramay , qo`rqitish xususiyati bo`lishi va , sodir qilgan jinoyatiga yarasha shaxsning moddiy, ma`naviy, huquqiy holatida muayyan keltirib chiqarishi kerak. Aks holda jinoiy jazoning ijtimoiy kasb etmagan bo`lar edi . O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining 1999 yil 14 mayda bo`lib o`tgan navbatdan tashqari Plenumida Oliy sud raisi U. K.Mingboyev sudlar ko`p hollarda asossiz ravishda, ayniqsa, voyaga yetmaganlarga va ayollarga og`ir jazo choralarini qo`llayotganliklarini ta`kidlab ; «Jazo turini tanlashda sudyaga o`z nuqtai nazarini 1 [127] М.Д.Шаргородский “ Наказание и его цели эффективности ” // Изд. Ленинского Университета,1973 г.

www.arxiv.uz chuqur va har tomonlama asoslab berish majburiyatini yuklovchi qonun talablari ham ko`pincha buzilmoqda. Aksariyat shu sababga ko`ra, asosiy jazo turi sifatida jarima, axloq tuzatish ishlari, qamoq kabi jazolar deyarli qo`llanilmaydi. Masalan o`tgan yilda (1998 yil nazarda tutilmoqda) umumiy sudlanganlardan faqat 8,3 foiz shaxsga nisbatan qamoq jazosi tayinlangan holos» 2 [128] , degan edi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 54-moddasida Jinoyat kodeksi Umumiy qismining qoidalariga muvofiq jazo tayinlanishi xaqida yoziladi. JK Umumiy qismi qoidalariga muvofik jazo tayinlash deganda nimalar tushunilishi kerak? Ma`lumki, Jinoyat qonuni Maxsus qismining moddalarini amalga tatbiq qilishining barcha qoidalari uning Umumiy qismida ko`rsatilgan. Maxsus qism normalarini ko`llashda Umumiy qism normalari yo`naltiruvchi va tartibga soluvchi normalar bo`lib hisoblanadi. Demak, Umumiy qismining normalari Maxsus qismning kaliti hisobanadi. Jinoyat kodeksida Maxsus qism moddalariga tegishli bo`lmagan birorta modda yo`q. Masalan, Jinoyat kodeksining Maxsus qismida jinoyatlar uchun javobgarlik belgilangan bo`lsa, Umumiy qismida jinoyat tushunchasi (14-moddasi) berilgan; Maxsus qismida jinoyatlar uchun faqat jismoniy shaxslar tomonidan sodir etilgan javobgarlik nazarda tutilgan bo`lib, umumiy qismining 17-moddasida jismoniy shaxs, 18-moddasida aqli rasolik tushunchalari berilgan. Jinoyat kodeksi Maxsus qismining ko`pchilik moddalarida jinoyat bir guruh shaxslar tomonidan qilinsa, deyilgan, ishtirokchilik tushunchalari esa, 27-30-moddalarida berilgan. Maxsus qism moddlarida jinoyat takroran, xavfli retsidivist, o`ta xavfli retsidivist tomonidan sodir etilsa, deyiladi, ularning tushunchalari esa Umumiy qismining 32- 34-moddalarida berilgan. Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddalari sanksiyalarida muayyan doirada tayinlandigan jazo turlari nazarda tutilgan, jazo tayinlash qoidalari esa Umumiy qismining 57-63-moddalarida ko`rsatilgan va xokazolar. Bundan tashqari, Maxsus qismi moddalarida nazarda tutilmagan, ammo jazo tayinlashda e`tiborga olinishi shart bo`lgan bir kancha jinoyat qonuni institutlari 2 O ’ zR Oliy Sudining 1998 yil 28 dekabr , 1999 yil 30 aprel va 1999 yil 4 may oyidagi Plenumi Qarorlari . // Т:.1999 y ., 33- bet .

www.arxiv.uz borki, bu institutlarda shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishi jinoyat deb topilib, Jinoyat kodeksi Maxsus qismining tegishli moddasi bilan javobgarlikka tortiladigan bo`lsa, Umumiy qismida nazarda tutilgan qoidalarning qo`llanilishining o`zi yetarlidir. Masalan, javobgarlik va jazodan ozod qilish ko`zda tutilgan moddalar, tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini ko`llash, sudlanganlik va uni hisoblash qoidalari fakat Umumiy qismda ko`rsatilgan. To`g`ri, Jinoyat kodeksi Maxsus qismining moddalarida ham javobgarlik va jazodan ozod qilish (masalan, 211-moddaning 4- qismi, 212-moddaning 4-qismi, 248-moddaning 4-qismi va xokazolar) ko`zda tutilgan. Ammo javobgarlik va jazodan ozod qilishning bu turlari faqat o`sha moddaning o`zi uchun tegishli, holos. Umumiy qismdagi javobgarlik va jazodan ozod qilishni nazarda tutuvchi moddalar umuman, Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddalariga ham tegishlidir, Ma`lumki, sud jinoyat uchun jazo tayinlashda aybdorning qilmishi kvalifikatsiya qilingan moddaning sanksiyasida ko`rsatilgan jazo turlari va muddati doirasidan chetga chiqa olmaydi. Ammo ish holatlariga ko`ra, aybdorning qilmishi kvalifikatsiya qilingan modda sanksiyasi doirasida jazo tayinlansa, jazo adolatsiz bo`lib qoladi. Sud, Jinoyat kodeksi Umumiy qismining 57-moddasida ko`zda tutilgan yengilrok jazo tayinlash qoidalarini qo`llab, yengilrok jazo tayinlashi ham mumkin. Voyaga yetmaganlarning javobgarligi masalasiga qonunda aloxida ahamiyat berilgan, ya`ni Jinoyat kodeksining Umumiy qismida aloxida bobda ajratib ko`rsatilgan. JK Maxsus qismi moddalarida ko`rsatilgan jinoyatlarni voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etganlik uchun aloxida javobgarlik belgilanmagan. Xatto, Maxsus qismi moddasining sanksiyasida ham voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanadigan jazo turi va muddati aloxida ajratilib ko`rsatilmagan. Shunga muvofik voyaga yetmaganlarning jinoyati ham Jinoyat kodeksi Maxsus qismining tegishli moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Ammo jazo tayinlashda voyaga yetmaganlarning qilmishi kvalifikatsiya qilingan moddaning, sanksiyaning miqdori va muddatiga kelganda esa o`sha sanksiyada ko`rsatilgan miqdor va muddat doirasida jazo tayinlanmay, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining

www.arxiv.uz 82-85-moddalarida ko`rsatilgan jazo turining miqdori va muddati doirasida tayinlanadi. Bunda Jinoyat kodeksining 57-moddasi (yengilrok jazo tayinlash) qoidalariga murojaat qilinmaydi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining 1996 yil 19 iyuldagi 16-sonli «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to`g`risida»gi Plenumi qarorining 1,7 bandida «Voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda jarima, axloq tuzatish ishlari, qamoq kabi jazolarning samadorligiga e`tibor berish lozim. Shu bilan birga og`ir jinoyat sodir etishda ayblangan, muqaddam sudlangan, huquqni buzganligi uchun ichki ishlar organlari hisobida turgan voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda kat`iyatsizlikka yo`l qo`yib bo`lmaydi» 3 [129] , -deyiladi. Jazoni yengillashtiruvchi holatlar Sudlar tomonidan jinoyat ishlarini ko`rishda eng avvalo jinoyat sodir qilish bilan bog`liq bo`lgan barcha holatlarini, uni sodir qilgan shaxsni, qilmishda jinoyat qonunida ko`zda tutilgan barcha belgilarning mavjudligini to`la va batafsil aniqlash, jinoyatni to`g`ri kvalifikatsiya qilish , qonuniylik va adolatlilik prinsipiga rioya qilishning asosiy shartidir. Jazoni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlar ma`lum darajada qilmishning ijtimoiy xavfliligini belgilovchi mezon bo`lib ham hisoblanadi. Quyida jazo tayinlashda e`tiborga olinadigan jazoni yengillashtiruvchi holatlarga to`xtalamiz: a) aybni bo`yniga olish to`g`risida arz qilish, chin ko`ngildan pushaymon bo`lish yoki jinoyatni ochishga faol yordam berish; b) yetkazilgan zararni ixtiyoriy ravishda bartaraf qilish; v) og`ir shaxsiy, oilaviy sharoitlar oqibatida yoki boshqa mushkul ahvolda jinoyat sodir etish; g) majburlash yoki moddiy tomondan, xizmat jihatidan yoxud boshqa jihatdan qaramliligi sababli jinoyat sodir etish; 3 [129] O’zR Oliy sudining Plenumi Qarorlari . 1991-1997 yillar // “ Sharq ”, Т:.1997 y ., 43- bet .

www.arxiv.uz d) jabrlanuvchining zo`rlik, og`ir xakorati yoki boshqacha g`ayriqonuniy harakatlari tufayli vujudga kelgan kuchli ruhiy xayajonlanish holatida jinoyat sodir etish; ye) zaruriy mudofaaning, oxirgi zaruratning asosli chegarasidan chetga chiqib jinoyat sodir etish, ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlashda, kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq bo`lgan asosli tavakkalchilikda zarar yetkazish; j) voyaga yetmaganning jinoyat sodir etishi; z) homilador ayolning jinoyat sodir etishi; i) jabrlanuvchining g`ayriqonuniy yoki ahlokka zid xulq-atvori ta`siri ostida jinoyat sodir etishi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 55-moddasida jazoni yengillashtiruvchi holatlarning, bir tomonidan real xayotda ko`proq uchraydigan turlari va turli-tuman jinoyatlar sodir qilish uchun tipik bo`lgan holatlar olingan bo`lsa, ikkinchi tomondan, qonun chiqaruvchi organ jinoyat sodir etish va jinoyatchi shaxsiga jiddiy ta`sir qiladigan holatlarnigiga jazoni yengillashtiruvchi holatlar ro`yxatiga kiritgan. Jinoyat huquqi nazariyasida jazoni yengillashtiruvchi holatlarning roli xaqida yagona fikr mavjud emas. Ayrim mualliflar yengillashtiruvchi holatlar aybning darajasiga ta`sir qiladi desa, boshqa birlari sud tomonidan tayinlanadigan jazoni yengillashtiradi deb hisoblaydilar. Yana boshqalari esa yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlar qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasini belgilaydi, deb hisobaydilar. G. L. Kriger esa javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlar faqat ayb darajasiga, jazo miqdoriga yoki sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasigagina ta`sir qilmasdan, balki javobgarlik va jazodan ozod qilishning muhim shartlari ham hisoblanadi » 4 [130] , deb yozadi. M. A. Skryabin esa javobgarlikni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlar jinoyat tarkibidan tashqaridagi holatlar bo`lib, sodir etilgan jinoyatga yoki jinoyat sodir etgan kishining shaxsiga bevosita yoki bilvosita tegishli bo`lib, 4 [130] Курс Советского Уголовного право. (В 6 томах) . // “ Наука ”, М:.1970 г ., То м -3, Стр -136-137.

www.arxiv.uz qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasini kamaytiradi, (yengillashtiruvchi holatlar) yoki oshiradi, (ogrilashtiruvchi holatlar) va javobgarlik va jazoga ta`sir qiladi» 5 [131] , deb yozadi. Yuqoridagi aytilganlardan ko`rinib turibdiki, yengillashtiruvchi holatlarning jinoyat-huquqiy ahamiyati xaqida yuridik adabiyotlarda turli fikrlar bildirilgan. Ularning barchasi yengillashtiruvchi holatlarni qilmish va aybdorning shaxsi bilan bog`lab tushuntirganlar. Yengillashtiruvchi holatlarni tavsiflash masalalariga ham mualliflar turlicha yondoshganlar. M.A.Skryabin «Qonun jazo tayinlashda huquqqa xilof qilmish va jinoyatchi shaxsini xususiyatlovchi holatlarga ahamiyat beradi. Og`irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlarni quyidagicha ifodalashni taklif qiladi: A) faqat jinoyatning o`ziga tegishli bo`lgan holatlar; B) faqat aybdorning shaxsiga tegishli bo`lgan holatlar; V) aybdorning shaxsiga va jinoyatga tegishli bo`lgan holatlar. Bizning nazarimizda, yengillashtiruvchi holatlarni bunday tasniflash amaldagi Jinoyat kodeksidagi 55-modda ko`rsatilgan yengillashtiruvchi holatlarga ham to`g`ri keladi. Masalan, voyaga yetmaganning jinoyat sodir etishi (JK 55- modda «j» bandi) va homilador ayolning jinoyat sodir etishi (JK 55-modda “ z ” bandi) faqat shaxsga tegishli bo`lgan yengillashtiruvchi holat hisobansa, majburlash yoki moddiy tomondan, xizmat jihatdan yoxud boshqa jihatdan qaramlik sababli jinoyat sodir qilish faqat jinoyatga tegishli bo`lgan yengillashtiruvchi holat hisobansa, aybini bo`yniga olish to`g`risida arz qilish yoki jinoyatni ochish uchun faol yordam berish ham jinoyatga, ham shaxsga tegishli bo`lgan yengillashtiruvchi holat hisobanadi. Jazoni yengillashtiruvchi holatlar faqatgina jazoni yengillashtirishning o`zi uchun asos bo`lmasdan, balki jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilish uchun ham asos bo`lishi mumkin. Jumladan, chin ko`ngildan pushaymon bo`lish yoki jinoyatni ochish uchun faol yordam berish, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 66-moddasi asosida javobgarlikdan ozod qilish yoki 71-moddasi qoidalariga ko`ra sodir etilgan 5 [131] М.А.Скиябин “ Общее начало назначения и наказания и их применения несовершеннолетним ” // Изд. Казанского Ун - та , 1988 г ., Стр -76.

www.arxiv.uz jinoyatning ijtimoiy xavfi katta bo`lmasligi yoki jinoyat uncha og`ir bo`lmasligi kerak. Agar sodir etilgan jinoyat og`ir yoki o`ta og`ir bo`lsa va JK 55- moddasining «a» bandidagi holat mavjud bo`lsa, sud yengillashtiruvchi holat deb jazo tayinlashi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 55-moddasida ko`rsatilgan jazoni yengillashtiruvchi holatlarning barchasi uchun quyidagi xususiyatlar xosdir. 1. 1. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 55- moddasida nazarda tutilgan yengillashtiruvchi holatlar Jinoyat kodeksining Maxsus qismining moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarning jinoyat tarkibidan tashqarida bo`lib, qilmishni kvalifikatsiya qilish uchun ta`sir qilmaydi, kvalifikatsiyani o`zgartirmaydi. 2. 2. Bu moddada ko`rsatilgan jazoni yengillashtiruvchi holatlar qilmishni Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddasi bo`yicha kvalifikatsiya qilish uchun zaruriy belgisi sifatida ko`rsatilgan bo`lsa, jazo tayinlash vaqtida yana 55-moddaga murojaat qilinmay o`sha moddaning sanksiya doirasida jazo tayinlanadi. Chunki qonun chiqaruvchi organ 55-moddada nazarda tutilgan yengillashtiruvchi holatni Jinoyat kodeksi Maxsus qismida yengillashtiruvchi holat sifatida ko`rsatib, shunga muvofiq ravishda sanksiyani ham yengillashtirgan. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 5-moddasining «d» bandida «jabrlanuvchining zo`rlik, og`ir xaqorat yoki boshqacha gayriqonuniy harakatlari tufayli vujudga kelgan kuchli ruhiy xayajonlanish holatida jinoyat sodir etishi» - yengillashtiruvchi holatlardan biri sifatida ko`rsatilgan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismining 98-moddasida esa jabrlanuvchi tomonidan gayriqonuniy zo`rlik yoki og`ir xaqorat, shuningdek, uning boshqa g`ayriqonuniy harakatlari tufayli to`satdan yuz bergan kuchli ruhiy xayajonlanish holatida qasddan odam o`ldirish – besh yilgacha muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi, deyiladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 97- moddasida qasddan odam o`ldirish uchun shu moddaning 1-qismida 15 yilgacha muddatga, 2-qismida 20 yilgacha muddatga ozodlikdan mahrum qilish yoki o`lim jazosi bilan jazolanishi belgilangan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining

www.arxiv.uz 98-moddasida qasddan odam o`ldirish, lekin kuchli ruhiy xayajonlanish bu jinoyatning jinoyat tarkibi doirasiga zaruriy belgi sifatida kiritilganligi uchun yengillashtiruvchi holat hisoblanib, shu moddaning o`zida nazarda tutilgan. Demak, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 55-moddasida ko`rsatilgan yengillashtiruvchi holat Maxsus qismning , barcha moddalarida ko`rsatilgan jinoyatlar uchun Maxsus qismning muayyan bir moddasida ko`rsatilgan yengillashtiruvchi holat fakat shu moddaning o`zi uchungina ahamiyatlidir. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 55-moddasida nazarda tutilgan jazoni yengillashtiruvchi holatlarning ro`yxati kat`iy bo`lmay, sud jazo tayinlash vaktida bu moddada ko`rsatilmagan boshqa holatlarni ham ishdagi holatlarga karab yengillashtiruvchi holat deb hisoblashi mumkin. Masalan, davlat oldidagi katta xizmatlari, akliy rivojlanishining jismoniy rivojlanishiga nisbatan orqada kolib ketganligi va xokazolar ham yengillashtiruvchi holat deb hisoblanishi mumkin . Jazoni og`irlashtiruchi holatlar Jazoni individuallashtirish eng avvalo hukm chiqarish vaqtida yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlarni e`tiborga olish orqali amalga oshiriladi va bu holatlarning qonunda mustahkamlab quyilganligi uning qanchalik muhimligini ko`rsatadi. Jazoni og`irlashtiruvchi holatlar O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 56-moddasida ko`rsatib o`tilgan bo`lib ular quyidagilardan iborat: a) homiladorligi aybdorga ayon bo`lgan ayolga nisbatan; b) yosh bola, qariya yoki ojiz ahvoldagi shaxsga nisbatan; v) xizmat vazifasi yoki fukarolik burchini bajarganligi munosabati bilan shaxsga yoki uning yaqin qarindoshlariga nisbatan; g) aybdorga moddiy tomondan, xizmat jihatidan yoki boshqa jihatdan qaram shaxsga nisbatan;

www.arxiv.uz d) o`ta shafqatsizlik bilan; ye) ko`pchilik uchun xavfli bo`lgan usulda; j) yosh bola yoki ruhiy kasalligi aybdorga ayon bo`lgan shaxsdan foydalangan holda; z) jinoyat natijasida og`ir oqibatlarning kelib chiqqanligi; i) umumiy ofat sharoitidan foydalangan holda yoki favqulodda holat vaqtida yoxud ommaviy tartibsizliklar jarayonida; k) g`arazli yoki boshqacha past niyatlarda; l) irqiy yoki milliy dushmanlik yoxud adovat zamirida; m) bir guruh shaxslar tomonidan oldindandan til biriktirgan holda yoki uyushgan guruh yoxud jinoiy uyushma tomonidan; n) ilgari ham qasddan jinoyat sodir etgan shaxsning takroran yoki qasddan yangi jinoyat sodir etishi; o) mastlik holatida yoki giyohvandlik vositalari; psixotrop yoxud kishining akl-idrokiga ta`sir qiluvchi boshqa moddalar ta`siri ostida jinoyat sodir etish. Yuqorida berilgan og`irlashtiruvchi holatlar ro`yxati qat`iy bo`lib boshqa holatlarni og`irlashtiruvchi holat deb hisoblanishi mumkin emas. Jazoni og`irlashtiruvchi holatlar mazmunini qisqacha yoritib o`tsak. Aybdorga homiladorligi ilgaridan ayon bo`lgan ayolga nisbatan sodir etilgan jinoyat Jinoyat kodeksi 56-moddasidagi keltirilgan holatlar ro`yxatiga kiritilgan. Homilador ayolga tajovuz qilgan shaxs ayni vaqtda homilaning normal rivojlanishiga ham tajovuz qilgan bo`ladi. Homilador ayolga tashqi salbiy ta`sir bilan muvozanat holatidan chiqarish faqat ayolga emas, homilaga ham zarar yetkazadi. Bu esa tajovuzning ijtimoiy xavflilik darajasini ikki marotaba oshiradi, binobarin, aybdorning javobgarligini og`irlashtiradi. Yosh bola, keksa, qariya yoki ojiz ahvoldagi shaxsga nisbatan sodir etilgan jinoyat uchun og`irlashtiruvchi holatlarda jazo tayinlash qo`llanilishi kerak. Yosh bolalar deb, o`n turt yoshgacha bo`lgan bolalar va o`smirlarni hisobash lozim. Qariyalar deganda esa pensiya yoshiga yetganlar tushuniladi. Ojiz ahvoldagi shaxslar deganda yoshi kattaligi, kasalligi, jismoniy kamchiligi va

www.arxiv.uz boshqa omillar tufayli jinoyatchiga qarshilik ko`rsata olmaydigan kishilarni tushunish kerak. Xizmat vazifasi yoki fuqarolik burchlarini bajarishlari munosabati bilan shaxsga yoki uning yaqin qarindoshlariga nisbatan sodir etilgan jinoyat Jinoyat kodeksi 56-moddasi 1-qismining «v» bandida jazoni og`irlashtiruvchi holat sifatida nazarda tutilgan. O`z xizmat burchini bajarish deganda, har qanday shaxsning o`z xizmat burchi doirasidagi vazifasini huquqqa muvofiq ravishda amalga oshirishi, jamoatchilik burchi deganda esa fuqaroning o`ziga yuklangan ijtimoiy burchlarini, shuningdek, uning jamiyat yoki ayrim shaxslar manfaatlari, ya`ni mazkur shaxsni huquqbuzarlikning oldindani olish, sodir etilgan yoki sodir etilayotgan jinoyatlar tug`risida xokimiyat idoralariga xabar berish kabi ijtimoiy burchni bajarishi tushuniladi. Shaxsning yaqin qarindoshlari deganda ota-onalar, opa-singillar, er-xotinlar, bolalar, jumladan farzandlikka olinganlar, nabiralar, shuningdek, er-xotinlarning ota-onalari, aka-ukalari, opa-singillarini tushunish lozim. Jinoyat kodeksi 56-moddasi 1-qismining «g» bandida ko`rsatilgan jinoyatlar, ya`ni aybdorga moddiy tomondan, xizmat jihatidan yoki boshqa jihatdan qaram shaxsga nisbatan sodir etilgan jinoyatlar ham jazoni og`irlashtiruvchi holat ekanligi nazarda tutilgan. Basharti jabrlanuvchi xaqiqatan ham aybdorning qaramog`ida bo`lganda yoki uning ko`rsatadigan moddiy yordami jabrlanuvchi uchun birdan-bir tirikchilik manbai bo`lgan holatlarda moddiy qaramlik mavjuddir. Nikoh munosabatlari ham bunday bog`liqlikni vujudga keltiradi. Jabrlanuvchining moddiy qaramligi shaxsning majburiyatlari (masalan, ugay qizga to`lanadigan aliment) yoki er va xotin o`rtasida yuzaga kelgan murakkab munosabatlar (masalan, boshqa shahar yoki qishloqdan shaharga o`qish uchun kelgan qarindoshni uy-joy va oziq–ovqat bilan ta`minlash) bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Xizmat bo`yicha aybdorga qaramlik shaxsning xizmatga ko`ra bo`ysunishi bilan bog`liq bo`ladi, shuningdek, bevosita kelib chiqmaydigan, lekin uning

www.arxiv.uz mehnati yoki o`quvi ustidan nazorat qilish vazifalari bilan bog`liq bo`lishi mumkin (masalan, ilmiy rahbar va aspirant, trener va sportchi o`rtasida). Boshqa turdagi qaramlik deganda, jabrlanuvchi aybdorning uy-joyida yashashini, o`quvchilarning yoki tarbiyalanuvchilarning vasiylar, tarbiyachilar va xokazolarga bog`liqligini tushunish kerak. Bir guruh shaxslar tomonidan oldindandan til biriktirgan holda, uyushgan guruh yoki jinoiy uyushma tomonidan jinoyat sodir etish ham jazoni og`irlashtiruvchi holatdir. Birgalikda sodir etilgan jinoyat o`ta xavfli bo`lib, unda jinoyat sodir etishni, jinoyat izlari va jinoyatchining yashirish yengilroq amalga oshadi. Ayniqsa , jinoiy faoliyat uyushganlik xususiyatiga ega bo`lganida uning ijtimoiy xavfliligi yanada ortadi. Bu o`rinda gap guruh xususida emas, uyushgan guruh tug`risida boradi. Uyushgan guruh faqat miqdoriy belgi bilan tavsiflanmaydi (ikki va undan ortiq shaxslarning mavjudligi), ayni vaqtda sifat belgilari bilan, ya`ni oldindandan kelishib olish, jinoyatni sodir etish rejasini to`zish, uni amalga oshirishga tayyorgarlik ko`rish, guruh ishtirokchilari o`rtasida mustahkam aloqa mavjudligi bilan ham izoxlanadi. O`z navbatida, jinoiy uyushmaning xavfliligi ikki va undan ko`proq jinoiy guruhning jinoiy faoliyat bilan shug`ullanish uchun birlashishidan iboratdir. Bunday birlashish natijasida uyushgan tuzilmaning o`ta faolligiga erishiladi, bu esa ularni kuchaytiribgina kolmay, balki ta`sir doirasini kengaytiradi. Og`ir oqibatlarga olib kelgan jinoyatni sodir etish jazoni og`irlashtiruvchi holat deb topiladi, zero oqibatning xaddan tashqari og`irligi tajovuz tarkibi doirasidan chetga chiqadi. Masalan, oilaning yagona boquvchining o`ldirilishi uning moddiy ahvolini o`ta qiyinlashtirib yuborishi va xokazolar. Sud qonuniga muvofiq jinoyatning moxiyatiga ko`ra mastlikni jazoni og`irlashtiruvchi holat deb topmasligi mumkin, zero u mazkur masalani yechishda qilmish o`z tabiatiga ko`ra mastlik yoki aybdorning aqliy-irodaviy faoliyatiga ta`sir etadigan gixyovandlik vositalari, psixotrop yoki boshqa moddalar bilan

www.arxiv.uz bog`langanligini, shuningdek, shaxsning mazkur holatga tushish sharoitlarini batafsil o`rganishi va ularni inobatga olishi lozim. Umumiy ofat sharoitidan foydalangan holda jinoyat sodir etish deganda, aksariyat kishilarning hayot yoki sog`lig`iga xavf tug`diradigan yoki davlat, jamoat yoxud xususiy mulkka yirik miqdorda zarar keltiruvchi ofatlar, masalan, yong`in, transport halokati, suv toshqini va boshqa holatlar tushuniladi. Ushbu vaziyatlarni og`irlashtiruvchi holat sifatida e`tirof etish uchun aybdor tomonidan shu vaziyatlardan ongli ravishda foydalanish maqsadi mavjud bo`lishi kerak. Ko`pchilik uchun xavfli usulda jinoyat sodir etish deganda, bir shaxsga yoki muayyan mol-mulkka qarshi qaratilgan bo`lib boshqa kishilarga yoki mol-mulkka muayyan xavf tug`diradigan usullar tushuniladi. Masalan, suvni zaharlash, yong`in, portlatish, suv bostirish, odamlar gavjum joyda uq otish, bu holatlarda sodir etilgan qilmish nafaqat jabrlanuvchiga balki boshqa shaxslarga ham real xavf tug`diradi. O`ta shafqatsizlik bilan jinoyat sodir etish bu jinoyatning subyektini ifodalovchi og`irlashtiruvchi holatlardan biri bo`lib bu jabrlanuvchiga nisbatan jinoiy harakatni amalga oshirishdan oldindan yoki amalga oshirish jarayonida unga nisbatan azoblash, qiynash yoki taxqirlash, xo`rlangan yoxud subyektning jabrlanuvchini juda azoblab, masalan, jabrlanuvchining badaniga ko`plab jaroxatlar yetkazish yoki juda og`riq beradigan zahardan foydalanish, tiriklayin kuydirish, uzoq vaqt ovqatsiz qoldirish va boshqa shunga o`xshash harakatlar sodir etishda namoyon bo`ladi. Yengilroq jazo tayinlash Odatda aybdorga sodir etgan jinoyati uchun qonunda nazarda tutilgan jazo qo`llanishi kerak. Yengilroq jazo qo`llashga asosi bo`lib qilmish va aybdor shaxs uning aybi darajasi va shakli shaxsning jinoyat sodir etgungacha va undan keyingi xulq-atvori jinoyatni sodir etish sabablari va shart sharoitlarining jami asos bo`ladi va sudning hukmiga ko`ra mazkur holatlarda aybdorni tuzatish, jinoyatning

www.arxiv.uz umumiy oldindani olish vazifalarga erishish uchun mazkur jinoyat uchun qonunda ko`rsatilganidan ham yengilroq jazo tayinlanadi . Bu qoida Jinoyat kodeksining 57-moddasida ko`rsatilgan bo`lib, unda shunday bayon qilinadi: NOTA BENE! «Sud sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasini jiddiy kamaytiruvchi holatlarni e`tiborga olib, aloxida holatlarda Jinoyat kodeks Maxsus qismining moddasida nazarda tutilgan mazkur jinoyat uchun belgilangan jazoning eng kam qismidan ham qamroq yoki shu moddada nazarda tutilmagan boshqa yengilroq turdagi jazoni tayinlashi mumkin». Qonun chiqaruvchi organ Jinoyat kodeksi Maxsus qismining dispozitsiya va sanksiyalarini tuzib chiqar ekan, har bir jinoyat uchun undagi holatlar, vaziyatlar, yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlarni to`la e`tiborga ololmaydi. Ayrim hollarda sud sanksiyada ko`rsatilgan jazoning eng oz qismini tayinlaganda ham jazo qattiq bo`lib qolishi va Jinoyat kodeksi ning 42-moddasida nazarda tutilgan jazoning maqsadiga javob bermasligi ham mumkin. Shuning uchun sud buni jazo tayinlashda e`tiborga oladi. Sodir etilgan jinoyatda ana shunday vaziyatlarning bo`lib qolishi mumkinligini e`tiborga olib, qonun chiqaruvchi organ Jinoyat kodeksining 54- moddasida nazarda tutilgan qoidalardan istisno tariqasida, ya`ni sanksiya doirasida jazo tayinlash qoidasidan chetga chiqib, Jinoyat kodeksining 57-moddasida qursatilganidan ham yengilroq jazo tayinlash qoidasini kiritildi. Ammo qonunda faqat favqulodda holatlarda sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasini jiddiy kamaytiruvchi, yengillashtiruvchi holatlarda mavjud bo`lsa, jazo tayinlashning umumiy qoidalaridan bunday chetga chiqishga yo`l qo`yiladi. Ammo qonunda aynan qanday holatlarda yengilroq jazo tayinlanishi mumkinligi ko`rsatilmay, faqat Jinoyat kodeksining 57-modda 3-qismida: «Sodir etilgan qilmish xususiyatlarini ifodalovchi holatlar, ya`ni aybdorning shaxsi, aybining shakli va darajasi, jinoyat qilish sharoiti va sabablari, shaxsning jinoyatni sodir qilguncha va undan keyingi xulq-atvori jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasini jiddiy kamaytiruvchi holatlar deb topilishi mumkin»ligi ko`rsatilgan.

www.arxiv.uz Bunday holatlarga jinoyat sodir etish motivi va maqsadini, yetkazilgan zararning xususiyati va miqdorini kiritish mumkin. Jinoyat kodeksining 57-moddasida ko`rsatilgan asoslar bo`yicha yengilroq jazo tayinlash uchun Jinoyat kodeksining 55-moddasida belgilangan holatlardan farq qiluvchi, qandaydir aloxida yengillashtiruvchi holatlarda jinoyatning sodir etilishi talab qilinmaydi, sud amaliyotiga ko`ra sudlar Jinoyat kodeksining 55- moddasida belgilangan va belgilanmagan yengillashtiruvchi bir nechta holatlarning mavjudligini e`tiborga olib, agar qilmishda og`irlashtiruvchi holatlar bo`lmasa yengilroq jazo tayinlashni qo`llamoqdalar. Bunda sudlar yengillashtiruvchi holatlar sifatida aybdorning jamiyat va davlat oldidagi xizmatlarini, keksaligi, yoshligi, sog`lig`ining yomonlashganligini, qaramog`ida yosh bolalari, mehnatga yaroqsiz ota-onasi borligi va boshqalarni hisobga oladilar. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996 yil 19 iyuldagi «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti tug`risi»dagi qarorida «Jinoyat kodeksining 57-moddasiga muvofiq qonunda nazarda tutilgan jazoning eng kam qismidan ham qamroq jazo tayinlash yoki boshqa yengilroq jazo turiga o`tish faqat sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavfliligi darajasini jiddiy kamaytiruvchi holatlar mavjud bo`lgandagina mumkin bo`ladi, masalan, ma`naviy zararning yo`qligi yoki yetkazilgan mulkiy zararning qoplanganligi , ota-onasining jiddiy kasalligi, ularning mehnatga yaroqsizligi, aybdorning oilada yagona boquvchi ekanligi, sudlanuvchining keksaligi, jabrlanuvchining g`ayriqonuniy harakatlari jinoyat sodir etilishining sababi bo`lganligi va shunga o`xshash holatlar bo`lishi mumkin. Qonun yengilroq jazo tayinlashning ikkita usulini nazarda tutadi va sud ulardan bittasini ish holatlariga qarab qo`llashi mumkin. Bular: a) sanksiyada ko`rsatilgan jazoning eng kam qismidan ham qamroq jazo tayinlash; b) yengilroq jazo turini tayinlashdir. Eng kamidan ham qamroq jazo tayinlashda sud aybdorni qilmishi kvalifikatsiya qilingan normaning sanksiyasida belgilangan jazo turlarini bittasini, lekin berilgan jazo turi uchun sanksiyada belgilangan jazoning eng kam miqdordan

www.arxiv.uz xaq qamrog`ini tayinlaydi. Masalan, Jinoyat kodeksining 137-modda 1-qismi bo`yicha odam o`g`irlaganlik uchun 3-yildan 5 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilangan, sud esa Jinoyat kodeksining 57-moddasini qo`llagan holda aybdorga bir yil muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlash mumkin. Jinoyat kodeksining 57-moddasida sud tayinlanayotgan jazo turining muddati yoki miqdorini qancha miqdorga kamaytirishi mumkinligi ko`rsatilmagan, sud tomonidan tayinlangach jazo muddatining eng kam qismi ushbu jazo Jinoyat kodeksining Umumiy qismida ko`rsatilgan muddatining eng kam qismigacha bo`lishi mumkin ( masalan, Jinoyat kodeksining 44-46-moddalar va xokazo ) . 18 yoshga to`lmasdan jinoyat sodir etgan shaxsga jazo tayinlashda sud Jinoyat kodeksining 82-84-moddalarida ayrim turdagi jazolar uchun belgilangan jazolarning eng kam qismini qo`llashi lozim. Jinoyat qonuni, ya`ni Jinoyat kodeksining 57-moddasida, boshqa yengilroq turdagi jazo tayinlash shuningdek,, sanksiyada belgilangan eng kam doiradan ham qamroq jazo tayinlash uchun sudga katta imkoniyat bergan. Ammo, ba`zan ushbu holatga xojat qolmaydi, chunonchi, agar sud qo`llayotgan huquqiy normaning sanksiyasida berilgan jazo turining fakat eng ko`p muddati belgilangan bo`lsa, sud yengilroq jazo tayinlash usulini qo`llay olmaydi. Masalan, jinoyat uchun 2 yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud 5 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanish nazarda tutilgan bo`lsa, Jinoyat kodeksining 57-moddasiga murojaat qilinmaydi. Agar, Maxsus qismi moddasining sanksiyasida jazoning eng ko`p qismi ko`rsatilib eng kam qismi ko`rsatilmagan bo`lsa, Jinoyat kodeksi Umumiy qismining tegishli moddasidagi jazo turining eng kam qismi bu jazoning minimal muddati hisoblanadi. Yengilroq jazo tayinlashning ikkinchi usuli sud qo`llayotgan huquqiy normaning sanksiyasida belgilangan jazo turi o`rniga aybdorga boshqa , Jinoyat kodeksining 43-moddasida yoki jinoyat voyaga yetmagan shaxs tomonidan sodir etilgan bo`lsa, Jinoyat kodeksining 81-moddasida belgilangan jazo turlaridan yengilrog`ini tayinlashi mumkin. Bunda sud tanlagan yengilroq jazo turining miqdori Jinoyat kodeksi Umumiy qismi moddasida belgilangan doirada tayinlanadi. Jinoyat kodeksining 57-moddasini qo`llab jazo tayinlashda qonun

www.arxiv.uz Jinoyat kodeksining 43-moddasida belgilangan yengilroq jazo turini tanlashni cheklamaydi. Agar bunday jazo turi aybdorning qilmishi kvalifikatsiya qilingan huquqiy normaning sanksiyasida belgilangan bo`lsa , Jinoyat kodeksining 57- moddasini qo`llamasdan tayinlanishi ham mumkin. Jinoyat kodeksining bir qator moddalarining sanksiyalarida muayyan huquqdan mahrum qilish aybdorga majburiy qo`shimcha jazo sifatida tayinlanish belgilangan. Lekin, bunday talabga qaramasdan sud Jinoyat kodeksining 57-moddasida ko`rsatilgan asoslar mavjud bo`lsa, uni qo`llamasligi ham mumkin. Shunday qilib, Jinoyat kodeksining 57- moddasida ko`rsatilgan asoslar mavjud bo`lsa sud aybdorga yengilroq asosiy jazoni sanksiya doirasida tayinlashi, majburiy qo`shimcha jazoni esa qo`llamasligi mumkin yoki aybdorga yengilroq asosiy jazo tayinlashi mumkin yoki aybdorga yengilroq asosiy jazo tayinlash va majburiy qo`shimcha jazoni qo`llamasligi ham mumkin. Amaliyotda ba`zi sudlar Jinoyat kodeksining 57-moddasini qo`llab jazo tayinlashda oldindan aybdor sodir etgan jinoyat uchun javobgarlik tug`risdagi huquqiy normalar sanksiyasi doirasida jazo tayinlaydilar, keyin hukmning qaror qismida yengillashtiruvchi holatlarni ko`rsatadilar , so`ngra esa Jinoyat kodeksining 57-moddasi asosida tayinlangan jazoni kamaytiradi, yoki yengilrog`i bilan almashtiradi. Masalan, viloyat sudining «A»ni ayblash bo`yicha chiqargan hukmining qaror qismida «hukm qildi so`zidan keyin: «A. Jinoyat kodeksining 196-modda 1 qismi bilan aybli deb topilsin va unga eng kam oylik ish xaqining yuz baravari miqdorida jarima tayinlansin»-deb ko`rsatiladi. Ammo «A» muqaddam sudlanmaganligi moddiy zararni qoplaganligi, davlat mukofotlariga sazovorligi, voyaga yetmagan farzandlari borligini e`tiborga olib sud belgilangan jarimani eng kam oylik ish xaqining 20 baravarigacha kamaytirgan ” . 6 [132] Ba ` zi holatlarda sud Jinoyat kodeksining 57- moddasida ko ` rsatilgan asoslar bo ` lmagan taqdirda ham Jinoyat kodeksining ushbu moddasiga murojaat qilmasdan aybdorga nisbatan qo ` llanayotgan huquqiy normaning sanksiyasida belgilangan jazoning eng kam qismidan ham qamroq jazo tayinlaydi . Bu ayrim turkumdagi jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan qo`llanilishi mumkin . 6 [132] Т oshkent viloyati Sudining arxiv materiallaridan. Т :.2003 y.

www.arxiv.uz Jinoyat kodeksi 81- moddasiga ko ` ra 18 yoshga to ` lmasdan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan , xatto agar sud qo ` llanayotgan huquqiy normaning sanksiyasida ko ` shimcha jazo tayinlash majburiy bo ` lganda ham qo ` shimcha jazo tayinlash mumkin emas . Pensiya yoshiga tulgan shaxslarga , mehnatga layoqatsiz ayollarga yoki bolasiga qarash bo ` yicha ta ` tilda bo ` lgan ayollarga va harbiy xizmatchilarga ahlok tuzatish ishlari qo ` llanishi mumkin emas . Yuqorida ko ` rsatilgan shaxslarga sanksiya belgilangan ahlok tuzatish ishlari o ` rniga sud boshqa yengilroq jazo turlarini tayinlash kerak . Yengilroq jazo tayinlash borasida JKning 57-moddasi talablariga oid quyidagi holatlarga ham to`xtalib o`tsak. Chunonchi, agar shaxs JKning turli moddalarida ko`zda tutilgan bir necha jinoyat uchun sudlanayotgan bo`lsa , yengilroq jazo tayinlash JK 57-moddasi jinoyatlar jami bo`yicha tayinlanadigan jazodan keyin emas balki aloxida jinoyatlar uchun jazo tayinlash vaqtida qo`llaniladi. Masalan, fuqaro «S»ning jinoyat ishini olaylik u Jinoyat kodeksining 25-97-moddasi 2-qismi «A» bandi hamda Jinoyat kodeksi 248 moddasi 1-qismida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etganlikda ayblanib sud tomonidan jazo tayinlash vaqtida har ikki modda bo`yicha umumiy tarzda 57-modda qo`llanilib , jazo tayinlangan. Ushbu ish bo`yicha yuqoridagi qoidaga zid ravishda jazo tayinlash amalga oshirilganini ko`ramiz. S ning jinoyat ishi bo`yicha chiqarilgan hukm Oliy sud Plenumining 1996 yil 19 iyuldagi «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to`g`rsida»gi 16 sonli qarorining 8,1 bandida ko`rsatilgan talablar bajarilmaganligini ko`rsatib ,, Oliy sud o`z qarori bilan hukmni bekor qilgan 7 [133] . «S» ning jinoyat ishi bo`yicha jazo tayinlash quyidagi tartibda amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo`lar edi, ya`ni «S» ning Jinoyat kodeksining 25, 97-moddasi 2 qismi «A»bandida ko`zda tutilgan jinoyati hamda Jinoyat kodeksining 248 moddasi 1-qismida nazarda tutilgan jinoyati uchun jazo tayinlashda har bir jinoyat uchun aloxida-aloxida og`irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlarni e`tiborga olib , 57-modda qo`llanishi uchun asoslar mavjud bo`lsa , ushbu modda ham har bir jinoyati uchun aloxida tatbiq etilib so`ng 7 [133] O’zR Oliy Sudi Plenumi Qarorlarining to’plami . 1991-1997 yillar . // “ SHarq ”, Т:.1997 y .

www.arxiv.uz 59-moddada ko`zda tutilgan qoidaga ko`ra har bir jinoyati uchun tayinlangan jazolarni tula yoki qisman qo`shish yo`li bilan jinoyatlar jami bo`yicha jazo tayinlanishi kerak. Bir necha jinoyat uchun jazo tayinlash Huquqiy davlat qurishda, avvalo, qonunlarga tayangan holda insonparvarlik va odillik tamoyillari asosida odil sudlovni amalga oshirish lozimdir . mazkur tamoyillarga to`liq rioya qilish jinoyat qonuni talablari og`ishmay bajarilishini taqazo etiladi. Jinoyat qonunida bir necha jinoyat sodir etganlik uchun jazo tayinlash instituti mavjud bo`lib bu norma talablariga rioya qilmaslik yuqoridagi tamoyillarning buzilishiga olib keladi. Ushbu qoida buzilishini bartaraf qilishda ko`maklashish maqsadida bir necha jinoyat uchun jazo tayinlashga oid qoidalarni qisman bo`lsada yoritib berishni lozim deb topdik. Jinoyat kodeksi 59-moddasiga binoan bir necha jinoyat sodir etganlik uchun jazo tayinlashni quyidagi tartibda amalga oshirish nazarda tutilgan: Shaxs Maxsus qismning turli moddalarida nazarda tutilgan ikki yoki undan ortiq jinoyatni sodir etgan bo`lib, ulardan birortasi uchun ham sudlangan bo`lmasa, sud ushbu Kodeksning 54-moddasida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq har qaysi qilmish uchun jazo tayinlab, so`ngra tayinlangan yengilroq jazoni og`irrog`i bilan qoplash yoxud tayinlangan jazolarni to`la yoki qisman qo`shish yo`li bilan jinoyatlar majmui bo`yicha jazo tayinlaydi. Agar jinoyatlar majmuini faqat ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatlar va uncha og`ir bo`lmagan jinoyatlar tashkil etsa, unda tayinlangan yengilroq jazoni og`irrog`i bilan qoplash yoxud tayinlangan jazolarni to`la yoki qisman qo`shish yo`li bilan jazo uzil-kesil tayinlanadi. Bunda uzil-kesil tayinlangan jazo sodir etilgan jinoyatlardan eng og`iri uchun nazarda tutilgan eng ko`p jazo muddatidan yoki me`yoridan ortiq bo`lmasligi lozim. Agar jinoyatlar majmuini tashkil etuvchi jinoyatlardan loaqal bittasi og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat bulsa, ushbu Kodeksning Umumiy qismida shu jazo turi

www.arxiv.uz uchun belgilangan doirada tayinlangan jazolarni to`la yoki qisman qo`shish yo`li bilan jazo uzil-kesil tayinlanadi. Jinoyatlar majmui bo`yicha har xil turdagi jazolarni qo`shish yo`li bilan jazo tayinlashda ushbu Kodeksning 61-moddasida nazarda tutilgan qoidalarga amal qilinib, jazoning og`irroq turi uzil-kesil tayinlanadi. Jinoyatlar majmui bo`yicha tayinlangan asosiy jazoga sud ayrim jinoyatlar uchun tayinlangan qo`shimcha jazolarni ham qo`shishi mumkin. Bunda muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi qo`shimcha jazoning uzil-kesil tayinlangan muddati ushbu Kodeksning 45-moddasida nazarda tutilgan eng ko`p muddatdan ortiq bo`lmasligi lozim. Agar ish bo`yicha hukm chiqarilganidan keyin mahkumning ana shu ish bo`yicha chiqarilgan hukmga qadar sodir etilgan yana boshqa jinoyatda aybli ekanligi aniqlansa ham jazo o`sha tartibda tayinlanadi. Bunday holda jinoyatlar majmui bo`yicha sud tomonidan tayinlangan jazo muddatiga birinchi hukm yuzasidan jazoning o`talgan qismi qo`shiladi. Yuqoridagi jinoyatlar jami bo`yicha jazo tayinlash qoidalari quyidagi hollarda qo`llaniladi: 1) jinoiy qilmish jinoyat qonunining turli moddalari bilan kvalifikatsiya qilinganda; 2) shaxs bir xildagi bir necha harakatlarni sodir etgan bo`lib , ulardan bir tugallangan jinoyat tariqasida, boshqalari esa, jinoyatga tayyorgarlik ko`rish, suiqasd yoki ishtirokchilik tariqasida kvalifikatsiya qilinganda; 3) ish bo`yicha hukm chiqarilgandan keyin mahkumning birinchi ish bo`yicha chiqarilgan hukmgacha yana boshqa jinoyatda aybdorligi aniqlanganida. Jinoyatlar majmui tariqasida aybdorga jazo tayinlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda sud Jinoyat kodeksining 54-moddasida belgilangan jazo tayinlash qoidalarini qo`llagan holda aybdor sodir etgan har qaysi jinoyatga aloxida jazo tayinlaydi. Bunda sud har kaysi jinoyat uchun aloxida aloxida asosiy jazoni tayinlaydi va agar zarur bo`lsa har bir jinoyatning xususiyatiga qarab qo`shimcha jazo tayinlaydi. Jinoyatlar majmuini tashkil etuvchi har qaysi jinoyat

www.arxiv.uz uchun aloxida jazo tayinlash Jinoyat kodeksining 59-moddasining muhim talabidir va undan chetga chiqishga yo`l quyilmaydi ushbu qoidaning jazo tayinlashdagi ijobiy xususiyatlarini quyidagilarda ko`rish mumkin: a) jinoyatlar majmuiga kiruvchi aloxida jinoyatlar uchun amnistiya va avf etishni ancha yengillashtiradi; b) bunday jinoyatlar kassatsiya yoki nazorat tartibida ko`rilganda har bir jinoyat uchun jazoni yengillashtiruvchi yoki og`irlashtiruvchi holatlarini e`tiborga olishda; v) ozodlikdan mahrum qilishga hukm qilinganlarga nisbatan jazoni o`tash kaloniyasi rejimi turini belgilashda , shaxsni o`ta xavfli retsidivist deb topish masalalarini hal qilishni osonlashtiradi. Agar sud aybdorga jazo tayinlashda Jinoyat kodeksining 57- moddasini qo`llashni zarur deb topsa , bu masalani birinchi bosqichda, ya`ni har kaysi jinoyat uchun alohida jazo tayinlashda hal qilishi lozim. Ikkinchi bosqichda sud tegishli jazo turini belgilovchi Jinoyat kodeksi Umumiy qismi moddalarida belgilangan doirada ayrim jinoyatlar uchun tayinlangan jazolarni to`la yoki qisman qo`shish yo`li bilan aybdorga u sodir etgan barcha jinoyatlar jami uchun jazo tayinlaydi, masalan , aybdor ikkita jinoyatni sodir etib, sud bir jinoyat uchun bir yil, ikkinchi jinoyat uchun ikki yil muddatga axloq tuzatish ishiga hukm qilib ish haqidan 20 foizdan ushlab kolishni belgilagan bo`lsa, jinoyatlarning har biri uchun tayinlangan muddatlarni qisman kushib, jinoyatlar jami tarikasida ikki yarim yil, tula kushish yo`li bilan uch yil muddatga axloq tuzatish ishiga hukm qilishi va ish haqidan 20 foiz ushlab qolishni tayinlaydi. Chunki Jinoyat kodeksining 46- moddasiga ko`ra jinoyat sodir qilgan shaxslarga nisbatan axlok tuzatish ishlari uch yildan ortik muddatga tayinlanishi mumkin emas. Masalan, sodir etilgan ikkita jinoyatdan biri uchun sud aybdorga uning ish haqidan 15 foizini ushlab kolish bilan bir yil axlok tuzatish ishlarini, boshqa jinoyat uchun ham ish haqidan 25 foizini ushlab kolish bilan bir yil axlok tuzatish ishlari tayinlangan. Jinoyatlar majmui tarikasida sud aybdorga ish joyi bo`yicha ish haqidan 25 foizini , yana bir yil davomida 15 foizini davlat foydasiga ushlab kolish bilan ikki yil axlok tuzatish

www.arxiv.uz ishlari tayinlagan. Agar jinoyatlar 18 yoshga tulmagan , voyaga yetmagan shaxs tomonidan sodir etilgan bo`lsa jarima, axlok tuzatish ishlari va kamoq turdagi jazolar Jinoyat kodeksining 82-83-84-moddalarida belgilangan doirada kushiladi. Shaxsning sodir etgan jinoyatlari uchun sud aybdorga har xil turdagi jazolarni tayinlashi ham mumkin. Masalan, bitta jinoyat uchun ozodlikdan mahrum qilish , boshqasi uchun axlok tuzatish ishlari kamoq yoki jarima va boshqa jazolar. Jinoyatlar majmuini tashkil etuvchi ayrim jinoyatlar uchun turli xil jazolarni kushish masalasi Jinoyat kodeksining 59-moddasi 2 qismida yoritib berilgan. Qonunga binoan sud mazmuniga ko`ra jinoyatlar majmuini tashkil etuvchi jinoyatlar uchun jazolarni tula yoki qisman kushish masalasini qonunda belgilangan jazo tayinlash talablarini hisobga olgan holda o`z ixtiyori bilan hal qiladi. Jinoyat kodeksining 59-moddasi 3 qismida «jinoyatlar jami tarikasida tayinlangan asosiy jazoga sud ayrim jinoyatlar uchun tayinlangan kushimcha jazolarni ham kushib tayinlash mumkin», -deyilgan. Jinoyatlar majmuiga kiruvchi ayrim jinoyatlar uchun kushimcha jazolar dastlab asossiz ravishda tayinlangan bo`lsa yukori turuvchi sudlar keyingi instansiya tartibida jinoyat ishlarini ko`rishda ularni hukmdan chiqarib tashlaydi. Jinoyatlar majmui tarikaisda tayinlangan asosiy jazoga ayrim jinoyatlar uchun tayinlangan bir necha turli xil kushimcha jazolarni tayinlash mumkin. Masalan, harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish va muayyan huquqdan mahrum qilish. Jinoyat kodeksi 59-moddasi 4 - qismida kuzda tutilgan holatlarda jazo tayinlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Yangi aniklangan jinoyat ishi uchun 59-modda talablariga ko`ra 54-modda asosida aloxida jazo tayinlanadi; Yangi aniklangan jinoyat ish bo`yicha tayinlangan jazoga oldindangi ishi bo`yicha tayinlangan jazolar ko`shiladi. Jinoyatlar jami uchun belgilangan kat`iy jazo birinchi hukm bo`yicha tayinlangan jazodan kam bo`lishi mumkin emas, chunki bunday holda jazolarni kushish vaqtida birinchi hukm bo`yicha tayinlangan jazoning o`talmagan qismidan

www.arxiv.uz emas balki uning to`liq mikdoridan kelib chiqiladi. Jinoyatlar jami bo`yicha tayinlangan jazodan chegirib, keyingi ish bo`yicha sudgacha ehtiyot chorasi yoki ushlab turish tartibida kamoqda o`tirgan vakti va birinchi hukm bo`yicha o`talgan jazo muddati chegirib tashlanadi. Bir necha hukm yuzasida jazo tayinlash Yukorida bir necha jinoyat sodir etganlik uchun jazo tayinlash bilan bog`liq holatlarga to`xtalib o`tdik. Jinoyat qonunida bir necha jinoyat sodir etganlik uchun jazo tayinlash bilan birga bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlash qoidalari ham mavjud. Ushbu institutlarni birga keltirishimizdan maqsad sudlar amaliyotida shunday holatlar ham mavjudki , bunda har ikki qoidani barobar tadbiq qilinishi ishni to`g`ri hal qilinishiga asos bo`lishini kuzatishimiz mumkin. Masalan, «A»ning jinoyat ishini olaylik, «A» firibgarlik jinoyati uchun ikki yilga axlok tuzatish ishlari jazosigahukm qilinib, ish xakining 15 foizi davlat foydasiga ushlab kolish tayinlangan. «A» ning ushbu jinoyat ishi bo`yicha hukm chiqarilgandan keyin uni yana boshqa jinoyatlarda aybdorligi aniklangan, jinoyatlardan ayrimlari birinchi hukm chiqarilgunga qadar boshqalari esa hukm chiqarilgandan sung sodir etilgan. Endi ushbu ish bo`yicha jazo tayinlash ham jinoyatlar jami uchun ham bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlash qoidalarini tadbiq qilinishini nazarda tutadi. Bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlash qoidalari Jinoyat kodeksining 60- moddasiga muvofik quyidagi tartibda belgilangan. Agar mahkum hukm chiqarilganidan keyin jazoni tula o`tamay turib, yangi jinoyat sodir etsa, sud yangi hukm bo`yicha tayinlangan jazo muddatiga ilgarigi hukm yuzasidan o`talmay kolgan jazo muddatini tula yoki qisman kushadi. Bir necha hukm yuzasidan har xil turdagi jazolarni kushish yo`li bilan jazo tayinlashda ushbu kodeksning 61-moddasida nazarda tutilgan qoidalarga amal qilinib, jazoning og`irrok turi uzil-kesil tayinlanadi.

www.arxiv.uz Bir necha hukm yuzasidan axlok tuzatish ishlariga yoki xizmat bo`yicha cheklashga hukm qilinib, ish xaki yoki pul ta`minotidan ushlab qolishning har xil miqdori belgilangan holatlarda bu jazolarning fakat muddatlari qo`shiladi. Ilgarigi hukm yuzasidan ijro etilmay kolgan qushimcha jazolar hukmlar jami tarikasida tayinlangan asosiy jazoga kushib tayinlanadi. Yukoridagi qonunda kuzda tutilgan bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlash qoidalari , . mahkum tomonidan birinchi hukm e`lon qilingandan sung , lekin hukm bo`yicha tayinlangan asosiy va kushimcha jazolar tula o`talgunga kadar yangi jinoyat sodir etilgan hollarda qo`llaniladi . Qonunga ko`ra mahkum tayinlangan jazoni ayrim sabablarga ko`ra o`tamagan bo`lsa, masalan, jazoni o`tashdan bo`yin tovlagan shartli hukm qilingan va JPK qoidalariga ko`ra jazoni ijro etish to`xtatib yoki kechiktirib quyilgan va boshqa sabablarga ko`ra umuman o`taman bo`lsa ham sud Jinoyat kodeksining 60-moddasi qoidalari bo`yicha jazo tayinlaydi . Jinoyat kodeksining 60-moddasida ko`rsatilgan hollarda sud yangi hukm bo`yicha ilgarigi hukm yuzasidan o`talmay kolgan jazo muddatini tula yoki qisman kushish yo`li bilan katyiy jazo tayinlaydi. Jinoyatlar jami tarikasida tayinlangan jazoning maksimal muddatini belgilovchi Jinoyat kodeksi Umumiy qismining moddalarida belgilangan doiralar bilan cheklangan Jinoyat kodeksining 59-moddasiga nisbatan hukmlar jami tarikasida jazo tayinlashda maksimal doira fakat ozodlikdan mahrum qilish jazosi uchun belgilanadigan muddat bilan farq qiladi. 18 yoshdan oshgan vaktda jinoyat sodir etgan shaxslarga hukmlar jami tarikasida jazo tayinlanganda jazoning eng kup muddati 25 yil va 18 yoshgacha bo`lgan vaktda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan 15 yilgacha muddatga tayinlanadi. Yangi jinoyat uchun tayinlangan jazoga o`talmagan jazoni qisman kushishda O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996 yil iyuldagi «Jinoiy jazo choralari tayinlash amaliyoti haqida»gi qarorining 2,8 bandida berilgan tushuntirishga asoslanish lozim. Unda: ”Hukmlar jami tarikasidagi jazo o`z mikdori bo`yicha yangi sodir etgan jinoyat uchun tayinlangan jazodan ham oldindangi hukm bo`yicha jazoning o`talmagan qismidan ham ko`proq bo`lishi kerak», -deyilgan.

www.arxiv.uz Jinoyat kodeksi 60-moddasida prinsipial ahamiyatga ega bo`lgan jazolarni kushish qoidasi belgilangan. Uning ahamiyati shundaki, o`talmagan jazoga yangi tayinlangan jazo emas, yangi jinoyat uchun tayinlangan jazoga birinchi hukm bo`yicha o`talmagan jazo kushiladi va mahkum u sodir etgan barcha jinoyatlari uchun hukmlar jami tarikasida tayinlangan jazoni o`tashni boshlaydi. Agar aybdor hukm e`lon qilingandan keyin bir necha jinoyatlarni sodir etgan bo`lsa, sud avval jinoyatlar majmui tarikasida jazo tayinlab, unga oldindangi hukm bo`yicha o`talmay kolgan jazoni tula yoki qisman kushadi. O`zbekiston Respublikasining amaldagi jinoyat qonuni hukm bo`yicha tayinlangan jazoni yengillashtirishga ruxsat beradi (amnistiya, avf etish asosida Jinoyat kodeksining 74-moddasida ko`rsatilgan asoslarga ko`ra va boshqalar). Sud amaliyotida bu bilan bog`liq: «Jinoyat uchun tayinlangan jazoga kaysi jazoni kushish kerak – avvalgi hukm bo`yicha tayinlanganinimi yoki yengilroginimi?», degan savol paydo bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining yuqorida aytib o`tilgan qarorining 2,7 bandida: «Bunday holatlarda yangi sodir etilgan jinoyat uchun tayinlangan jazoga yengilrok jazoning o`talmagan qismi tula yoki qisman kushiladi» 8 [134] , deb tushuntirish berilgan. Hukmlar jami tarikasidagi har xil turdagi jazolarni kushishda Jinoyat kodeksining 61-moddasida belgilangan qoidalar bo`yicha og`irrok jazo turi tayinlanadi. Bir necha hukmlar yuzasidan axlok tuzatish ishlariga yoki xizmat bo`yicha cheklashga hukm qilinib, ish xaki yoki pul ta`minotidan ushlab kolishning har xil mikdorlari belgilangan hollarda bu jazolarning fakat muddatlari qisman yoki tula kushiladi. Avvalgi hukm bo`yicha tayinlangan, lekin ijro qilinmagan kushimcha jazolar hukmlar jami tarikasida tayinlangan jazoga kushiladi . Bir jinoyati uchun ( sudlanib ) hukm chikkan, lekin hukm bo`yicha jazoni o`tamagan shaxs, birinchi hukm chiqqunga qadar boshlanib, hukm chiqqandan sung ham davom etgan surunkali va davomli jinoyat sodir etishda 8 [134] [134] O’zR Oliy Sudi Plenumi Qarorlarining to’plami . 1991-1997 yil . // ” SHarq ”,.Т:. 1998 y .

www.arxiv.uz aybdor deb topilsa, ikkinchi hukm bo`yicha unga jazo tayinlashda sud Jinoyat kodeksining 60-moddasi qoidalariga rioya etishi lozim.

O'xshashlar

Jinoyat va jazo tayinlash to`g`risidagi qoidalarni liberallashtirish masalalari

Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari

Jazo tizimi tushunchasi va turlari

Islom huquqida jinoyat va jazo

Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarining asoslari va ularni tayinlash