logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarining asoslari va ularni tayinlash

Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarining asoslari va ularni tayinlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB
Ko'chirib olish
Tibbiy yo ` sindagi majburlov choralarining asoslari va ularni tayinlash Reja: 1.Tibbiy yo ` sindagi majburlov choralari tushunchasi , asoslari va maqsadi 2. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llashning umumiy asoslari 3. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarining turlari 4. Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash   Tibbiy yo ` sindagi majburlov choralari tushunchasi , asoslari va maqsadi .                                     Tibbiy yo`sindagi ma j burlov choralari sud psixiatriya ekspertizasi xulosasiga asoslangan holda muayyan ruhiy kasallikka chalingan va Jinoyat kodeksining Maxsus qismida ko`rsatilgan ijtimoiy xavfli qilmishlardan birini sodir etgan, shuningdek, alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga nisbatan qo`llanadigan, majburiy ruhiy davolashdir. 1 [166] O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 92-moddasida tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llashning umumiy asoslari belgilab berilgan. Ijtimoiy xavfli qilmishni aqli norasolik holatida yoki hukm chiqarilgunga qadar yoxud jazoni o`tash vaqtida ruhiy kasallikka chalinganligi oqibatida o`z harakatlarining ahamiyatini anglamaslik va o`z harakatlarini boshqara olmaslik holatida sodir etgan shaxsga nisbatan, agar u ruhiy holati va sodir etgan qilmishining 1 [166] М.Н. Голоднюк «Уголовное право В XXI веки» Москва. «ЛексЭст» 2002 йил 126- бетTibbiy yo‘sindagi majburlov choralarining turlari ( JK 93- moddasi ) Majburiy ambulatoriya kuzatuvida bo’lish va ruhiy kasallik mutaxassisida davolanish Umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasida majburiy davolanish Umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasining sog’liqni tiklash maxsus bo’limda majburiy davolanish К uzatuvni kuchaytirish ruhiy kasalliklar shifoxonasida yoki bo’linmasida majburiy davolanish     xususiyatiga ko`ra jamiyat uchun xavfli deb topilsa, sud tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini tayinlashi mumkin. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi shaxsiy davolash maqsadida qo` llaniladi. NOTA BENE!   Davolash deganda, tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi qo`llanilgan shaxsni ijtimoiy h ayotga moslashuvi, uning ruhiyatini o`zgartirish maqsadida qo`llaniladigan ta`sir chorasi tushuniladi. Bunday usulda davolash, shaxsning to`la tuzalishini maqsad qilib qo`ymasada, ammo shaxsni jamiyat uchun xavf tug`dirmaydigan darajada ruhiy jihatdan tuzatishga qaratiladi. Shu yo`sinda tibbiy majburlov chorasi asosida davolash metod va usullari, bu ta`sir chorasi bilan bog`liq bo`lmagan holda davolanayotgan shaxslarga nisbatan qo`llanilayotgan choralar qo`llaniladi. 2 [167] Yuqoridagi qoidaga muvofiq tibbiy yo`sindagi majburlov choralari jazo chorasi hisoblanmaydi. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralari sud tomonidan tayinlanadigan davlatning majburlov chorasi bo`lib hisoblanadi. Bu majburlov chorasi sud hukmi bilan emas, balki, sud qarori bilan begilanadi. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi ruhiy kasallikka chalingan shaxsning qilmishini baholovchi xususiyatga ega emas, u qayta tarbiyalash maqsadini ko`zlaydi, ruhiy kasallikka chalingan shaxs tomonidan sodir etilishi mumkin bo`lgan ijtimoiy xavfli qilmishning oldindani oladi, ularni davolash va jamiyat manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasining aniq bir turini qo`llashdan oldindan sud belgilangan maqsadlarning har biriga erishish mumkinligiga e`tibor qaratishi lozim. Shunday qilib tibbiy yo`sindagi majburlov choralari jinoiy jazo chorasidan o`z asosiga, tuzilishiga va yuridik oqibatiga ko`ra farq qiladi. Yuridik oqibati deganda, sudlanganlik holatining vujudga kelishi tushuniladi. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi sudlanganlik holatini keltirib chiqarmaydi. Agar alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka yo`liqqan shaxslarga nisbatan jazo chorasi bilan birga tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi 2 [167] O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning 2000 yil 31 avgustidagi « Psixiatriya yordami to ’ g ’ risida » gi Qonuni . qo`llash bilan birga qo`llanilagan bo`lsa, sudlanganlik muddatini hisoblashda majburlov choralari tayinlangan muddat hisobga olinmaydi. Agar shaxs jazoni o`tash vaqtida ruhiy kasallikka chalinganligi uchun jazodan ozod qilingan bo`lsa, sudlanganlik muddati jazoning haqiqatda o`talgan qismiga nisbatan hisoblanadi. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash uchun: 1) 1)                             ijtimoiy xavfli qilmishni ng aqli norasolik holatida sodir etilishi; 2) 2)                             ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etish vaqtida aqli raso bo`lgan, lekin sud hukmi chaqarilgunga qadar o`z qilmishining ahamiyatini anglab yetish yoki o`z harakatini boshqarish qobiliyatidan mahrum etadigan ruhiy kasallikka chalinishi; 3) 3)                             jinoyat sodir etganligi uchun jazoga mahkum qilingan, lekin jazoni o`tash vaqtida ruhiy kasallikka chalinib o`z qilmishining ahamiyatini anglab yetish yoki o`z harakatini boshqarish qobiliyatidan mahrum bo`lishi; 4) 4)                             alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlik kasalligiga yo`liqqan shaxslarning jinoyat sodir etishi asos bo`lib hisoblanadi. Tibbiy yo`sindagi maburlov choralari yuqorida keltirilgan to`rt toifadagi shaxslarga nisbatan sud tomonidan qo`llaniladi. Bu toifadagi kishilarning har biri maxsus belgilarga ega. Birinchi toifaga Jinoyat kodeksining Maxsus qismida ko`rsatilgan ijtimoiy xavfli qilmishlardan birini aqli noraso holatda sodir etgan shaxslar kiradi. Bu shaxslar ruhiy kasalligi tufayli o`z harakatining faktik xususiyatini, shuningdek, qilmishning ijtimoiy xavfliligi va biror obyektga nisbatan muayyan zarar yetkazilishini anglab yetmaydi. Jinoyatning subyekti aqli noraso shaxs bo`lganligi tufayli, bunday shaxslar ijtimoiy xavfli qilmish sodir etsalarda, ularning qilmishi jinoyat hisoblanmaydi. Shu tufayli ularni jinoiy javobgarlikka yoki jazoga tortish mumkin emas. Bunday toifadagi shaxslarga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llaniladi. Ular jazoga tortilganda jazoning tarbiyalash va ogo h lantirish maqsadi amalga oshmaydi. Ikkinchi toifadagilarga jinoyat sodir etgandan so`ng jinoiy javobgarlikka to`sqinlik qiluvchi kasallikka chalingan shaxslar kiradi. Bu toifadagi shaxslarga aqli rasolik holatida jinoyat sodir etganidan so`ng, dastlabki tergov yoki sud majlisi davomida ruhiy kasallikka chalingan shaxslar kiradi. Bunday holatda ularga nisbatan jinoiy jazo qo`llanilmaydi, ularga nisbatan faqat majburlov chorasi qo`llaniladi. Huquqshunos S.V. Afinogenovning ta`kidlashicha, bu toifaga mansub shaxslarga tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash uchun: 3 [168] a) Jinoyat kodeksining Maxsus qism normalarida ko`rsatilgan ijtimoiy xavfli qilmishlardan birini sodir etishi; b) o`z harakatini boshqarishga va o`z qilmishining xususiyatini anglab yetishiga to`sqinlik qiluvchi holatning mavjudligi; g) sodir etilgan qilmishning xususiyati va shaxsning ruhiy holati tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llashni taqozo etishi kabi shartlar mavjud bo`lishi lozim. Uchinchi toifaga jazoni o`tash vaqtida ruhiy kasallik k a chalingan shaxslar kiradi. Ular jazoni o`tash vaqtida o`z harakatining ahamiyatini anglamaydi va o`z harakatlarini boshqara olmaydi. Bunday hollarda ularga nisbatan qamoq va jazoni ijro etish muaasasasi boshlig`ining qarori bilan sud-psixiatriya ekspertizasi tayinlanadi. To`rtinchi toifadagi shaxslarga qonun jinoyatni aqli raso holatda sodir etgan, ammo alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka yo`liqqanligi tufayli tibbiy yo`sindagi majburlov chorasiga muhtoj bo`lganlar kiradi. Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka yo`liqqan shaxslar ham umumiy asoslarga ko`ra jinoiy javobgarlik va jazoga tortiladilar. Ularga nisbatan majburiy davolash choralari jinoiy jazo bilan bir qatorda qo`llaniladi. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llash qonuniylik, insonparvarlik, inson va fuqarolarning huquqlarini himoya qilish kabi prinsiplarga asoslanadi 3 [168] С.В.Афиногенов «Уголовное право» // “ Юрист ” М:.2000 г. 468-стр . Tibbiy yo`sindagi majburlov choralari qo`llanilgan shaxslarning huqulari, ularga berilgan kafolatlar O`zbekiston Respublikasining 2000- yil 31- avgustdagi «Psixiatriya yordami to`g`risidagi» Qonuni bilan tartibga solinadi. Ruhiy kasallarga psixiatriya yordami ko`rsatish va ularni ijtimoiy himoya qilish maqsadida davlat tomonidan quyidagilar kafolatlanadi: 1) 1)                             psix i atriya muassasalarida huquqiy maslahatlar berish va yuridik yordamning boshqa turlari; 2) vasiylik va h omiylik masalalarini hal etish; 1) 4)                             sxoshilinch psix i atriya yordami ko`rsatish va boshqalar. Ruhiy kasallikka chalingan shaxslar: 1) o`zlariga nisbatan inson qadr-qimmati kamsitilishini istisno etadigan muruvvatli va insoniy muomala qilinishini; 2) 2)                             o`z huquqlari haqida, shuningdek, ruhiy xastaliklari xususiyati hamda qo`llanilayotgan davolash usullari haqida o`zlari uchun tushunarli shaklda va o`z ruhiy holatlari hisobga olgan holda ma`lumot olish; 3) 3)                             tibbiy zaruratga ko`ra davolashning barcha turlaridan foydalanish ; 4) 4)                             sanitariya-gigiyena talablariga javob beradigan sharoitlarda psixiatriya yordami ko`rsatilishi; 5) 5)                             tibbiy vositalar va usullarni sinash, ilmiy tadqiqotlar va o`quv jarayoni obyekti tariqasida foydalanishga, foto, video yoki kinosuratga olinishiga oldindandan rozilik berish va istalgan bosqichda undan voz kechish; 6) 6)                             o`zlarining talablariga binoan psixiatriya yordami ko`rsatishda ishtirok etayotgan istalgan mutaxassisni, ushbu qonun bilan tartibga solinadigan masalalar yuzasidan tibbiy komissiyada ishlash uchun taklif etish; 7) 7)                             qonun hujjatlarida belgilangan tartibda advokat, qonuniy vakil yoki boshqa shaxsning yordamini olish huquqiga egadirlar. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralari quyidagi maqsadlarni ko`zlaydi: 1) 1)                             ruhiy kasallikka chalingan shaxslar tomonidan yangi ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilishining oldindani olish; 2) 2)                             ruhiy kasallikka chalinganlarni davolash yoki ularning r u hiy holatini yaxshilash; 3) 3)                             alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka yo`liqqan shaxslarga nisbatan davolash va jazolashning maqsadiga erishishga ko`maklashuvchi sharoitni yaratish. Bu maqsadlarni belgilash shaxsning ruhiy holati ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishiga olib kelgan omil ekanligini va uning ijtimoiy xavfliligidan guvohlik berishi, unga nisbatan tibbiy yo`sindagi davolash chorasini qo`llashning zarurligi va davolash vaqtida va undan so`ng bemorning boshqa ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishini oldindani olishga qaratilgan. Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga nisbatan qo`llaniladigan tibbiy yo`sindagi majburlov choralarining maqsadi sifatida qonunda mazkur bemorni davolash qayd etilgan. Jinoyat sodir etgan mazkur toifadagi shaxslarni davolashni amalga oshirish ayni vaqtda belgilangan maqsadlarga erishishning zaruriy shartlari hisoblanadi. Davolashni amalga oshirish mahkumlarning aqliy, irodaviy faoliyatiga ta`sir etuvchi spirtli ichimliklar, psixotrop moddalari va giyohvandlik vositalariga qaramligini bartaraf etishdan iborat. M.N Golodnyukning fikricha Jinoyat kodeksida belgilangan maqsadlardan tashqari tibbiy yo`sindagi majburlov choralari ruhiy kasallarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadini ham ko`zlaydi. 4 [169] Bizning fikrimizcha ushbu maqsadning Jinoyat kodeksida ifodalanishining asosiy sababi, hozirgi vaqtda ruhiy kasallikka chalinganlarning qonuniy manfaatlari buzilayotganligidadir.   Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llashning umumiy asoslari   Jinoyat kodeksi 92-moddasida tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash uchun asos bo`luvchi holatlar aniq belgilab qo`yilgan. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi: 4 [169] М.Н Голоднюк «Уголовное право В XXI веки» Москва. «ЛексЭст» 2002г 126- стр 1) ushbu ta`sir chorasini qo`llash masalasi ko`rilayotgan shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishni aqli norasolik holatida sodir etilganligi yoki hukm chiqarilgunga qadar yoxud jazoni o`tash davomida ruhiy kasallikka chalinishi; 2) ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxs ruhiy holati va sodir etilgan qilmishnng huquqiy oqibatiga ko`ra jamiyat uchun xavfli deb topilsa; 3) sudning tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi tayinlash to`g`risidagi qarori mavjud bo`lsa qo`llaniladi. Jinoyat kodeksida ruhiy kasallikka tushuncha berilmagan, lekin Jinoyat kodeksi 92-moddasi talabidan kelib chiqsak, ruhiy kasallik belgilariga: 1) 1)                             aqli norasolik holatida jinoyat sodir etish; 2) 2)                             hukm chiqarilgunga qadar o`z harakatlarini anglay olmaydigan darajada kasal bo`lib qolishi; 3) 3)                             jazoni o`tash davomida o`z harakatlarini anglay olmaydigan darajada kasal bo`lib qolishi kiradi. Qonunning ushbu talabidan kelib chiqsak, bu kasallikka chalinish vaqtidan qat`iy nazar har qanday shaxsni ruhiy kasal deb topish mumkin. Shaxsning o`z harakatlarini anglay olmaydigan darajadagi ruhiy kasalligi sud-psixiatriya ekspertizasi xulosasi asosida aniqlanadi. Bunday ekspertiza surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori, sudning esa ajrimi asosida tayinlanadi. Ekspert xulosasi sud uchun oldindandan ahamiyatga ega bo`lmaganligi sababli, sud ishni ko`rish jarayonida ekspert xulosasiga yakuniy baho beradi. Ozodlikdan mahrum etish yoki qamoq jazosiga hukm qilingan shaxslarga nisbatan esa qamoqxona boshlig`i, yoki ozodlikdan mahrum etish jazosini ijro etish muassasasi boshlig`ining qaroriga asosan ekspertiza tayinlanadi. Sud-psixiatriya ekspertizasini o`tkazishda: 1) shaxsning ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan vaqtida o`z harakatlarini idrok eta oladigan yoki idora qila olmaydigan darajada ruhiy kasal yoki ruhiyati vaqtinchalik buzilgan, aqli zaif yoki boshqa kasallik holatida bo`lganligi; 2) shaxsning jazo tayinlash vaqtda ruhiy kasal ekanligi tufayli , hukm qilish va jazolash uning tuzalishiga ta`sir ko`rsata olmasligi; 3) ushbu kasallik surunkalimi yoki shaxs muayyan vaqt mobaynida tuzalishi mumkinmi ? 4) shaxs duchor bo`lgan ruhiy kasallik yana ijtimoiy xavfli oqibat keltirib chiqarishi yoki bunga sabab bo`lishi mumkinmi? 5) shaxs o`zining ruhiy holatiga ko`ra to`g`ri ko`rsatuv berishga, ko`zdan kechirish, guvohlantirish, eksperiment o`tkazish va boshqa tergov hamda sud harakatlarida ishtirok etishga qodirmi? 6) hozirgi vaqtda shaxsning aqli rasolikni istisno qilmaydigan ruhiy nuqsonlari bormi va ular nimalardan iborat? 5 [170] degan savollarga javob olishi lozim. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi jinoyat yoki ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxslarga nisbatan tayinlanadi. Shu bois aqli norasolik holatida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxslarga taalluqli bo`lgan quyidagi holatlar aniqlanishi lozim: 1) 1)                             jinoyatning obyekti, yetkazilgan zararning miqdori va xususiyati, jabrlanuvchi shaxsiga taalluqli bo`lgan xususiyatlar; 2) 2)                             jinoyat sodir etilgan vaqt, joy, usul, Jinoyat kodeksida ko`rsatilgan boshqa holatlar, qilmish va uning oqibati o`rtasidagi bog`liqlik; 3) 3)                             ayblanuvchi, mahkumning shaxsini tasdiqlovchi holatlar. Jinoyat qilgandan keyin ruhiy kasallikka duchor bo`lib qolgan shaxsning jinoyat ishi bo`yicha shaxsda jinoyat sodir etgandan keyin yuzaga kelgan va jazo qo`llanishini istisno etuvchi ruhiy kasal ekanligi isbotlanishi lozim. 6 [171] Agar shaxs aqli rasolik holatida jinoyat sodir etgan bo`lsa, tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash uchun sud jinoyatning hab bir elementini, shu jumladan, Jinoyat protsessual kodeksining 82-moddasida nazarda tutilgan holatlarni aniqlashi lozim bo`ladi. Shaxsning aqli noraso ekanligini aniqlash quyidagi asoslarga ko`ra amalga oshiriladi: 5 [170] O’z.R Jinoyat protsessual kodeksi 567-modda. // “А dolat ”, Т:.2001. 6 [171] O’z.R Jinoyat protsessual kodeksi 567-modda. // “Аdolat”, Т:.2001. 1) 1)                             agar shaxs jinoyat sodir etganidan so`ng, hukm chiqarilgunga qadar o`z harakatlarini anglay olmaydigan darajadagi ruhiy kasallikka chalingan bo`lsa, sudning tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini tayinlash to`g`risidagi ajrimida jinoyatning barcha elementlari ko`rsatilishi kerak. Bir shaxsga nisbatan bir paytning o`zida tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini tayinlash to`g`risida ajrim va ayblov hukmi chiqarilishi g`ayriqonuniy hisoblanadi. 2) 2)                             Agar shaxs jinoyat sodir etish jarayonida o`z harakatlarini anglay olmaydigan darajadagi ruhiy kasallikka chalingan bo`lsa, shaxsning jinoyat sodir etishdagi aybdorligi masalasi hal qilinmaydi. Shaxsning ijtimoiy xavfliligidan qat`iy nazar ular tomonidan qilingan harakat yoki harakatsizlikda jinoyat tarkibi bo`lmasa ular javobgarlikka tortilmaydilar. Keyinchalik ruhiy kasallikka duchor bo`lib qolgan shaxs sodir etgan jinoyat bo`yicha aqli noraso shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishi haqida sud ajrim chiqaradi. Keyinchalik ruhiy kasallikka duchor bo`lgan shaxsning sodir etgan jinoyati yoki aqli noraso shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishi tufayli mulkiy ziyon yetkazilgan bo`lsa, ziyonning o`rnini qoplash masalasi fuqaroviy sudlov ishlarini yuritish tartibida hal etiladi. Ruhiy holati buzilgan va umumiy asosda davolanishga muhtoj bo`lgan shaxsga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov choralari tayinlanganida, sud bu haqda shaxsning turar joyidagi sog`liqni saqlash organiga darhol xabar qiladi. Asosiy e`tibor shaxsning amnistiya akti yoki qonunining o`zgarishi tufayli qilmishni dekriminalizatsiya qilinganligi natijasida jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishiga qaratilishi lozim. Bunday hollarda majburlov chorasini qo`llash masalasini hal qilishda sudlar majburiy davolash sodir etilgan jinoyatning huquqiy oqibatlaridan biri va jinoiy javobgarlikni amaliy jihatdan qo`llanishi ekanligiga e`tibor berish lozim. Shunga asoan shaxsni jinoiy javobgarlikdan ozod qilish, bunday ozod qilishning asosidan qat`iy nazar majburlov choralariga ham qo`llaniladi. Shaxsni tibbiy yo`sindagi majburlov chorasidan ozod qilish uni faqat jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishiga ta`sir qiladi. Sud majburiy davolash chorasini faqatgina shaxs jamiyat uchun xavfli deb topilgan holda qo`llashi mumkin. Bunda shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasi nafaqat uning ruhiy holati bilan, shuningdek,, sodir etilgan qilmishning og`irlik darajasi bilan ham belgilanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, shaxsni ijtimoiy xavfli deb topishda sud tomonidan hamma holatlar e`tiborga olinadi, lekin, shaxsning xulqini belgilovchi asoslar uning ruhiy holati asosiy mezoni bo`lib qolishi lozim. Shaxsning ijtimoiy xavfliligini belgilashda quyidagilarga e`tibor berish lozim: 1) uning o`zi uchun yoki atrofidagilar uchun bevosita xavf tug`dirishi; 2) uning nochorligi, ya`ni asosiy hayotiy ehtiyojlarini mustaqil ravishda qondirishga layoqatsizligi; 3) agar shaxs psixiatriya yordamisiz qoldirilgudek bo`lsa, ruhiy holati yomonlashuvi oqibatida uning sog`lig`iga jiddiy zarar yetkazilishi. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi qo`llanilayotgan shaxs tomonidan bir qancha jinoyatlar sodir etilgan hollarda sud tomonidan asosiy e`tibor quyidagilarga qaratilishi lozim: 1) 1)                             shaxs biror-bir jinoyati uchun sudlanmagan bo`lsa, sud tomonidan har bir jinoyatning qanday holatda aqli rasolik yoki aqli norasolik holatida sodir etilganligi e`tiborga olinib, tibbiy yo`sindagi majburiy davolash chorasi tayinlanadi. Ajrimda jazoning miqdori va turi ko`rsatilmaydi. Majburlov chorasi bekor bo`lsa ish sudda umumiy tartibda qayta ko`riladi va aqli rasolik holatida sodir etilgan jinoyat uchun jazo tayinlanadi; 2) 2)                             sodir etilgan jinoyatlarning ayrimlari uchun bir necha hukm bo`yicha jinoiy javobgarlikka tortilganida. Bunda ham majburiy davolash chorasi yuqoridagidek tartibda tayinlanadi. Sud ajrimida har bir qilmish alohida ko`rsatilishi kerak, oldindangi sud hukmi asosida tayinlangan jazo va uning muddati, jinoiy javobgarlikka tortilmagan qilmishi uchun tayinlangan majburlov chorasi (bunda jazoning turi va muddati ko`rsatilmaydi). Majburlov chorasi bekor bo`lsa ish sudda umumiy tartibda qayta ko`riladi, jinoyatlar va hukmlar jami bo`yicha jazo tayinlanadi.   Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarining turlari.   O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida tibbiy yo`sindagi majburlov choralari turlari va qo`llash tartibi, shuningdek,, ularning muddatini uzaytirish, o`zgartirish va bekor qilish asoslari belgilab qo`yilgan. Jinoyat kodeksi 93-moddasida tibbiy yo`sindagi majburlov choralarining quyidagi turlari ko`rsatilgan.: a) majburiy ambulatoriya kuzatuvida bo`lish va ruhiy kasallik mutaxassisida davolanish ; b) umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasida majburiy davolanish; v) umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasining sog`liqni tiklash maxsus bo`linmasida majburiy davolanish; g) kuzatuv kuchaytirilgan ruhiy kasalliklar shifoxonasida yoki bo`linmasida majburiy davolanish. Yuqorida ko`rsatilgan tibbiy yo`sindagi majburlov choralaridan birini tayinlash uchun sodir etilgan qilmishning ijtimoiy xavfliligi va kasalning ruhiy holati asosiy mezon bo`lib hisoblanadi. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llash orqali nafaqat shaxsni davolash va ijtimoiy hayotga moslashtirish, balki, tibbiyot muassasalari ularning sog`lig`i va xulqini kuzatuvi natijasida ularni jamiyatdan ajratilishi ta`minlanadi. Sud tibbiy yo`sindagi qanday majburlov chorasini qo`llash masalasini hal qilishda Jinoyat kodeksida belgilangan holatlarni e`tiborga olishi kerak. Birinchi turdagi tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi (majburiy ambulatoriya kuzatuvida bo`lish va ruhiy kasallik mutaxasisida davolanish), Jinoyat kodeksi 94- moddasi «a» bandiga muvofiq ruhiy kasalligi zo`rayib ketayotganligini ko`rsatuvchi alomatlar bo`lmagan, shuningdek, ruhiy holati vaqtincha buzilgan ruhiy kasallarga nisbatan, bunday kasalliklarning qaytarilmasligi va yangi ijtimoiy xavfli qilmish sodir etmasligi uchun tayinlanishi mumkin. Odatda majburiy ambulatoriya kuzatuvi ostida davolash aybdorning yashash joyidagi poliklinikada psixiatr yoki psixonevrolog tomonidan amalga oshiriladi Bunday shaxslar dispanser hisobida turib, vaqti-vaqti bilan davolash ko`rigidan o`tkaziladi, salomatligi tiklangach dispanser hisobidan chiqariladi. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarining ikkinchi turi (umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasida majburiy o`tkaziladigan davolanish) Jinoyat kodeksining 93-moddasi «b» bandida ko`rsatilgan. Bu davolash turi ijtimoiy xavfliligi ruhiy holati bilan bog`liq bo`lgan, umumiy asoslarda davolash talab etiladigan ruhiy kasallarga nisbatan tayinlanadi. Umumiy tartibli ruhiy kasalxonalarga o`z ruhiy holatlari va sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishlari xususiyatiga ko`ra davolanishga majbur bo`lgan shaxslar joylashtiriladilar. Bunday ruhiy kasallarning jamiyat uchun ijtimoiy xavfi katta emas. Sud ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan bunday shaxslarni doimiy vrach nazorati ostida davolashga va mehnatga layoqatliligiga qarab tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llashga majbur ekanligiga ishonch xosil qilishi lozim. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarining uchinchi turi (umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasining sog`liqni tiklash maxsus bo`limida) Jinoyat kodeksi 93-moddasi «v» bandiga muvofiq, ijtimoiy xavfliligi ko`proq salomatlikni tiklovchi choralarning ko`rilishini talab etadigan, davolash choralari esa ixtiyoriy ravishda o`tkazilishi mumkin bo`lmagan ruhiy kasallarga nisbatan tayinlanadi. Bunday tartibli shifoxonalarda majburiy davolash bemorning xavflilik darajasiga ko`ra tayinlanadi, bu ularning ruhiy holati va bu holatning boshqa xavfli qilmishlarni sodir etishga olib kelish imkoniyati bilan baholanadi. Maxsus tartibli shifoxonalarda odatda inson hayotiga tajovuz qilishi bilan bog`liq bo`lmagan jinoyatni sodir etgan, ruhiy holatiga ko`ra o`zi va atrofdagilarga xavf tug`dirmaydigan shaxslar joylashtiriladi. Biroq bunday shaxslar majburiy tartibda doimiy davolanishga, shuningdek, doimiy ravishdagi kuzatuvga muhtoj bo`ladilar. Shaxsga majburiy ambulatoriya kuzatuvida bo`lish va ruhiy kasalliklar shifoxonasida davolanish kabi choralar qo`llanilgan bo`lsa, sud jinoyatni oldindani olish maqsadida shaxsni majburiy davolash to`g`risida qaror chiqarish bilan bir vaqtda, kasalni ruhiy kasalliklar shifoxonasiga joylashtirish yoxud majburiy ambulatoriya kuzatuvida bo`lish va davolash vaqtini bekor qilish to`g`risida ajrim chiqaradi. Ambulatoriya kuzatuvi va davolashni amalga oshiradigan tibbiy muassasalar, umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonalari Sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan boshqariladi va davolash tartibi Sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan qabul qilingan normativ hujjatlar bilan belgilanadi. Tibbiy yo`sindagi majburlov choralarining to`rtinchi turi (kuzatuvi kuchaytirilgan ruhiy kasalliklar shifoxonasi yoki bo`linmasida majburiy davolash) ijtimoiy xavflilik darajasi yuqori bo`lgan yoki o`z xulqiga ko`ra umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasi sharoitida davolashning imkoni bo`lmagan ruhiy kasallarga nisbatan tayinlanadi. Shunday qilib kuchaytirilgan tartibli tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi odamning ruhiy holati o`zi (o`zini o`zi o`ldirishga urinish, badaniga turli darajadagi shikast yetkazish) va atrofdagilar uchun (boshqalarga tan jarohati yetkazish, odam o`ldirish, o`t qo`yish va boshqalar) xafli bo`lganlarga nisbatan qo`llaniladi. Bunday shaxslar odatda og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat sodir etgan bo`ladilar. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasining bu turini qo`llashda sud-psixiotrik ekspertizasi orqali aniqlangan holatlarga asoslanadi. Kuzatuvi kuchaytirilgan ruhiy kasalliklar shifoxonasida bemorning davolash muassasasidan qochishi va takroran ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishini istisno etadigan qat`iy nazorat ostida davolanadi. Sud o`z qarorida tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini belgilash bilan bir qatorda davolanish muddatini ko`rsatmaydi. Bu majburlov chorasini qo`llashning davomiyligi ruhiy kasallanganlik darajasiga, kasallikning davomiyligiga, davolash metodi va unga nisbatan ruhiy ta`sir etishiga hamda boshqa qator holatlar bilan bog`liq bo`ladi. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi muddatini uzaytirish, o`zgartirish va bekor qilish ruhiy kasalliklar shofokorlari komissiyasining xulosasiga asoslangan holda sud tomonidan hal qilinadi. Buning uchun kasal ahvolining yaxshilanganligi, ya`ni uning ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo`qotganligi va sog`ayganligi asos bo`ladi. Agar shaxsni bir davolash muassasasidan boshqasiga, masalan, kuzatuvi kuchaytirilgan umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasiga o`tkazish lozim bo`lib qolsa, bu masala sud tomonidan hal qilinadi. Buning uchun kasal sog`lig`ining o`zgarganligi, yani bemorning ijtimoiy xavfliligi kamayganligi asos bo`ladi. Ba`zan buning aksi, ya`ni kasalning ahvoli yomonlashganligi bois unda xavfli vasvasa, tajovuzkorlik holatlari paydo bo`lganida umumiy tartibdagi shifoxonadagi boshqa kasallar, tibbiyot xodimlari va xizmatchilarning xavfsizligini ta`minlash imkoni bo`lmaganida uni umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasidan kuzatuv kuchaytirilgan ruhiy kasalliklar shifoxonasiga ko`chirish zarur bo`ladi Ruhiy kasal ahvolining yaxshilanishi yoki yomonlashuvi bilan tibbiy yo`sindagi majburlov choralarining muddati uzaytiriladi. Muddatini uzaytirishda shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasining pasayganligi yoki o`sganligi hisobga olinadi. Ruhiy kasalning tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llashga muhtoj emasligi yoki sud tibbiy ko`rsatkichlarga muvofiq ilgari tayinlangan majburiy davolashni bekor qilinishi mumkin va kasalni uning yashash joyidagi sog`liqni saqlash muasasalariga joylashtirish uchun yuborish yoki mazkur shaxsni nogironlar uyi yoxud boshqa ijtimoiy ta`minot bo`limiga yuborish masalasini hal qiladi. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi jazoni o`tash vaqtida ruhiy kasallikka chalingan shaxsga nisbatan qo`llanilgan bo`lsa, tibbiy yo`sindagi majburlov choralari qo`llanilgan muddat jazo muddatiga qo`shiladi. Ammo ruhiy shifoxonada bo`lish muddatining bir kuni sud tominidan tayinlangan jazo muddatining qanchasiga tenglashtirib hisoblanishi Jinoyat kodeksida belgilab berilmagan. Bizning fikrimizcha qamoq jazosi, ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lgan jazoniing bir kuniga ruhiy shifoxonada bo`lishning bir kuni tenglashtirib hisoblansa maqsadga muvofiq bo`ladi. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasiga tayinlangan shaxslarga nisbatan amnistiya aktining huquqiy oqibatlari ta`sir qilmaydi, chunki tibbiy yo`sindagi majburlov choralari qo`llanilgan shaxslar ijtimoiy xavfli qilmish sodir etganliklari uchun jinoiy javobgarlikdan ozod qilingan hisoblanadilar. Amnistiya akti esa jinoiy javobgarlikka va jazoga tortilgan shaxsga nisbatan qo`llaniladi. Agar shaxs amnistiya aktiga muvofiq ozod qilinishi lozim bo`lsa va bu sudning qarori chiqarilguncha vujudga kelgan bo`lsa, tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi qo`llanilmaydi. Bunday hollarda shaxsni ruhiy kasalxonaga joylashtirish maqsadida sog`liqni saqlash muassasalari ogohlantiriladi.   Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash   Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga nisbatan qo`llanadigan tibbiy yo`sindagi majburlov choralari jazo o`rniga emas, balki jazo chorasi bilan birga tayinlanadi, alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash aqli raso bo`lgan shaxslardan farqli ravishda jazoga qo`shimcha tayinlanadi. Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslar jinoyat sodir etganda ularga nisbatan qo`llanadigan majburlov choralari ularda spirtli ichimliklar va kishi ruhiyatiga ta`sir etuvchi turli moddalar iste`mol qilish imkoniyatini va xohishini yo`qotishga qaratilgan. Bu ta`sir chorasi alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka va jinoyatchilikka qarshi kurash chorasi bo`lib hisoblanadi. Jinoyatni sodir etishda ayblanayotgan alkogolizm, giyohvandlik, zaharvandlikka chalingan shaxslarga tegishli modda yoki vositalarni iste`mol qilishga odatlanish, o`z xulq-atvorini oqlashning barqarorligi, ijtimoiy tushkunlikka tushishning boshlanishi, mastlik holatlari va boshqa ruhiy kamchilikning mavjudligi tufayli qo`shimcha ravishda tayinlanadi. Majburiy davolash faqat doimiy ravishda takrorlanadigan alkogollik, giyohvandlik yoki zaharvandlarga qo`llaniladi. Jinoyat qonunida bu majburlov chorasini qo`llashni jinoyatni alkogolli ichimliklar, giyohvandlik vositalari yoki zaharvandlik moddalari iste`mol qilgan holatda sodir etganligi bilan bog`lamaydi. Sudning tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llashi uchun jinoyat sodir etgan shaxsning alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalinganligi tufayli majburiy davolanishga muhtojligi haqidagi tibbiy xulosa asos bo`ladi Bunday shaxslarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish komissiyasi tarkibiga vrach-psiholog yoki vrach-narkolog kirishi lozim. Tibbiy komissiyaning xulosasi barcha isbotlash vositalari kabi sud tomonidan ko`rib chiqiladi va baholanadi. Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga nisbatan tayinlanadigan majburlov chorasi sud hukmi bilan tayinlanadi, biroq uning muddati ko`rsatilmaydi. Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llash ozodlikdan mahrum qilish yoki qamoq jazosi bilan birga qo`llanilgan bo`lsa, davolash jazoni o`tash joylarida, jazo muddati tugagandan so`ng esa umumiy asoslarda tibbiy muassasalarda amalga oshiriladi. Agar aybdor ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan jazoga hukm qilingan bo`lsa, tibbiy muasasalarda majburiy davolanishi lozim. Davolash nevrologiya dispanserlarida olib boriladi. Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlik majburiy davolanishga mahkum etilgan barcha shaxslar tezroq davolanishdan manfaatdordirlar, chunki davolanish shaxsning erkini muayyan darajada cheklash bilan bog`liq bo`ladi. Majburiy davolash choralari mazkur davolashga zarurat qolmaganligi to`g`risidagi tibbiy xulosa asosida sud tomonidan bekor qilinadi. Buning uchun davolash kursini o`tganlik fakti asos bo`lmaydi. Agar shaxs alkogolli ichimliklar, giyohvandlik yoki psixotrop moddalarni qaytadan iste`mol qilishi mumkin bo`lsa, davolash tugagan deb hisoblanmaydi. Bunday hollarda davolash davom ettirilishi lozim. Alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxslarga nisbatan tayinlangan majburlov chorasi davolash muasasasining xulosasiga muvofiq sud ajrimi bilan to`xtatiladi.     Mavzu yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi . 2. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi . 3. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi . 4. O`zR Jinoyat protsessual kodeksi . 5. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi . 6. Jinoyat huquqi (Umumiy qism ) T:.-Adolat. 1998y. . 7. O`zR Jinoyat kodeksiga sharxlar Toshkent Adolat. 1997y . 8. Уголовное право.Изд МГУ.1998г. 9. Ta ганцев И.С. «Русское уголовное право. Часть общая». // Toм-1, Санкт Петербург. 10. 10.                   С.В.Aфиногенов « Уголовное право » // “ Юрист ” M.: 2000 г .

O'xshashlar

Tibbiy yusindagi majburlov choralari, asoslari va ularni tayinlashi
Boshqa jinoiy-huquqiy ta’sir choralarini ijro etish
Jinoyat-ijroiya huquqining asosiy qoidalari, fan tushunchasi, predmeti va tizimi
Jazo tayinlash
Jazoni o‘tashdan ozod qilish