Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Jazo tushunchasi 2. Jazoning maqsadi

www.arxiv.uz Jazo tushunchasi Jazo choralari jinoyatchilikka qarshi kurashda, jamiyatni jinoiy tajovuzlardan himoya qilish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Jazo Jinoyat kodeksi Maxsus qismi normasida javobgarlik belgilangan, sodir etilgan jinoyatning huquqqa xiloflilik belgisidir. Jinoyat va jazo tushunchalarining o`zaro bog`liqliligi sodir etilgan jinoyatga nisbatan qo`llaniladigan qonuniylik va ayb uchun javobgarlik prinsiplarida ifodalanadi. Jazo — sud hukmi bilan jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan qo`llaniladigan va sudlanuvchini ozodlikdan mahrum qiluvchi yoki uning huquq va erkinliklarini cheklovchi majburlov chorasidir. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 42-moddasida jazoga: Jinoyat qonunini qo`llashda: jinoiy javobgarlik nimaga asoslanadi va nima uchun jazo tayinlanadi hamda belgilanadigan jazo chorasining miqdori nimaga bog`liq va aybdor qanday jazolanishi kerak, degan savollarga javob topish muhimdir. Jinoyat huquqi funksiyasini amalga oshirishda jinoiy jazoning ahamiyati katta ekanligini qayd etish lozim. Ba`zi funksiyalar faqat jinoyat huquqiga xos bo`lib, ularga: qo`riqlovchi va ijtimoiy-majburlov funksiyalari kiradi. Jinoyat huquqi va jinoiy jazo yuqoridagi funksiyalar orqali o`zaro bog`liq. Jinoiy jazo ijtimoiy-majburlov, ya`ni – jinoyatni umumiy va maxsus ogohlantirish funksiyasini amalga oshiradi Jinoyat huquqida jinoiy javobgarlikdan farqli ravishda jinoiy jazo masalasi aniqroq ochib berilgan. Bu masala jinoyat huquqiga oid darsliklarda va jinoyat huquqi kurslarida to`liq yoritilgan. A.I.Chuchayevning fikricha jinoiy jazo – bu jinoyat qonunida belgilangan va shaxsni ozodlikdan mahrum qiluvchi, uning huquq va erkinliklarini cheklovchi davlat majburlov chorasi; jazo jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan qo`llaniladi, sud hukmi asosida davlat nomidan tayinlanadi.

www.arxiv.uz Davlat nomidan qo`llaniladigan majburlov chorasi turlicha bo`lib, jinoiy jazo bu majburlovning alohida shakli hisoblanadi. Bu haqda qator tarixiy ma`lumotlar mavjud. Italiyalik olim Ch. Bekkaria (1738-1794) “Jinoyat va jazolar haqida” deb nomlangan asarida(1764 yil):“Faqat qonunda sodir etilgan jinoyatga nisbatan jazo belgilanishi mumkin va bunday qonunni qabul qilish vakolati qonun chiqaruvchiga beriladi. H ech qanday sudya haqiqatni buzmasdan, jinoyatning boshqa ishtirokchilariga jazo tayinlay olmaydi. Qonunda belgilanmagan jazo, ya`ni qonunda belgilangan doiradan chetga chiqqan jazo adolatsiz hisoblanadi”,-degan edi. O`zR 1994-yilgi Jinoyat kodeksida qonuniylik prinsipidan kelib chiqib, qilmishning jinoiyligi, uning jazoga sazovorligi va boshqa huquqiy oqibatlar faqat Jinoyat qonunida belgilanishi mumkinligi mustahkamlangan. Jinoiy jazo davlatning majburlov chorasi bo`lib, u boshqa majburlov choralaridan quyidagi o`ziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi: 1) 1) J inoiy jazo jinoyat qonunida qat`i belgilangan bo`ladi. Jinoyat kodeksida sudlar uchun qat`i bo`lgan jazo choralari belgilangan bo`lib, sudlar jazo tayinlashda Maxsus qism normasi sanksiyasida ko`rsatilgan doirada jazo tayinlaydilar. Sud jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga qonunda belgilangan jazonigina tayinlaydi, boshqa jazolarni davlat nomidan qo`llanishi yoki jinoyat qonuni sanksiyalaridan chetga chiqilishiga yo`l qo`yilmaydi. Davlat majburlovining alohida shakli bo`lgan jazo jinoyat qonunida nazarda tutilgan jinoyatni sodir qilgan shaxsga nisbatan qo`llaniladi. 2) 2) Jinoiy jazo faqat sud tomonidan tayinlanadi. Bu qoida Jinoyat kodeksining 42-moddasida ham mustahkamlab qo`yilgan. Jinoyat kodeksi 69-75-moddalarida belgilangan asoslarga ko`ra jazodan ozod qilish, jazoni yengilrog`i bilan almashtirilishi ham faqat sud tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Amnistiya akti asosida yoki afv etish orqali jazodan ozod qilishda, bu aktni chiqargan organning amnistiya yoki afv etish to`g`risidagi normativ akti asosida ozod qilinadi. Faqat sudlar jazodan ozod qilish vakolatiga ega ekanligi JPKning 12-moddasida ham mustahkamlangan. Jinoiy jazo hisoblanmaydigan

www.arxiv.uz majburlov choralari davlatning boshqa vakolatli organlari yoki vakolatli mansabdor shaxslari tomonidan ham qo`llanishi mumkin. 3) 3) Jinoiy jazo faqat jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxslarga nisbatangina qo`llaniladi. Mahkum jazonining ijrosidan qochganda ham jazo mahkumning oila a`zolariga yoki yaqin qarindoshlariga nisbatan qo`llanishi mumkin emas. Aybdor shaxsga jazo qo`llanishi bilan bog`liq bo`lgan mulkiy to`lovlar uning oila a`zolari yoki yaqin qarindoshlaridan undirilmaydi. 4) 4) Jinoy jazoning mazmuni shaxsni ozodlikdan mahrum qilishda yoki huquq va erkinliklarini cheklashda ifodalanadi. Shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish oqibatida u ozodlikdan mahrum qilinishi mumkin. Masalan, ozodlikdan mahrum qilish va qamoq jazolari qo`llanilganda mahkum jamiyatdan ajratiladi. Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi qo`llanilganda shaxsning erkin kasb tanlash huquqi, muayyan lavozimni egallashi cheklanadi. 5) 5) Jinoiy jazoning davlat xususiyatiga ega ekanligi. Bu shundan iboratki, shaxsni jinoyat sodir etishda aybdor deb topish, jazo, uning aniq turi va miqdorini belgilash faqat maxsus davlat organi, alohida hokimiyat – sudga taalluqli bo`lib, davlatning boshqa organlari yoki jamoat tashkilotlari uni qo`llay olmaydi. Sud hukmi davlat nomidan chiqarilib, qonuniy kuchga kirgan sud hukmi barcha davlat, jamoat muassasalari, ishlab chiqarish korxonalari va tashkilotlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo`lib, O`zbekiston Respublikasi hududida so`zsiz ijro etilishi lozim. Bularning hammasi jazoning davlat xususiyatiga ega ekanligini ifodalaydi. 6) 6) Sudlanganlik shaxsning faqat jinoiy jazoga tortilganligi tufayli kelib chiqadi . Jazo tayinlangan, hukm qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab shaxs sudlangan hisoblanadi. Sud tomonidan jazodan ozod qilingan shaxs sudlanmagan hisoblanadi. Sudlanganlik muddatining tugashi yoki sudlanganlikning olib tashlanishi bilan uning barcha huquqiy oqibatlari bekor bo`ladi. Sudlanganlik muddatining tugashi shartli hukm qilinganlarga nisbatan, xizmat bo`yicha cheklash yoki intizomiy qismga jo`natish, qamoq, ozodlikdan

www.arxiv.uz mahrum qilish tarzidagi jazo qo`llanilgan shaxslarga nisbatan vujudga keladi. Sudlangan shaxs jazoni o`tagandan so`ng rasmiy hujjatlar to`ldirganida sudlanganligini yozishga majbur bo`ladi. Ba`zi jinoyatlari uchun sudlangan shaxsning ma`lum vazifalarda yoki ayrim joylarda ishlash huquqi cheklanadi. Boshqa ta`sir choralari qo`llanilganda (ma`muriy, intizomiy, moddiy) shaxslar sudlangan hisoblanmaydi. 7) 7) Jazo — bu jinoyat sodir etgan shaxsni sodir etgan qilmishi uchun jazolashdir. Jazoning bu zo`rlov, majburlov tomoni jinoyatchini jismoniy, mulkiy, ma`naviy va boshqa jihatlardan ma`lum darajada cheklash va mahrum qilishdir. Sud shaxsni ozodlikdan mahrum etganda, uning istagan joyda yashash huquqini chegaralashi, muayyan mansabni egallash yoki muayyan ish bilan shug`ullanishini cheklashi mumkin. Jinoiy jazo jinoyatchining shaxsiga qaratilgan bo`lib, hatto u javobgarlikdan qochgan vaqtda ham, undan boshqa shaxsga nisbatan qo`llanilmaydi. 8) Jinoiy jazoning vazifasi faqatgina sodir etilgan qilmish uchun jazolash bo`lmay, shuningdek,, mahkumlarni tuzatish va qayta tarbiyalash hamdir. Jinoyatchilarni tuzatish uchun tarbiyalashning alohida vositasi bo`lgan – jinoiy jazo choralari zarurdir. Shuning bilan birgalikda kam ahamiyatli va ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatni sodir qilgan shaxs, jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilinib, ma`muriy, intizomiy yoki jamoat ta`sir choralarini qo`llash yo`li bilan ham tarbiyalanadi. Jazoni o`tash jarayonida shaxsga nisbatan qo`llanilgan jazoning tarbiyaviy ta`siri katta bo`ladi. Shuning uchun jazo tayinlangan hukmlarni ijro etish bilan shug`ullanuvchi organlarning bu sohadagi faolyati katta ahamiyatga egadir. Yuqorida ko`rsatilgan belgilar jinoiy jazoning boshqa majburlov choralaridan farqini ko`rsatadi. Jinoiy jazo davlatning boshqa majburlov choralariga yaqin bo`lib ko`rinsa-da, lekin ulardan farq qiladi. Masalan, fuqarolik ishlari bo`yicha chiqariladigan sud qarori ham O`zbekiston Respublikasi nomidan chiqariladi va majburiy xususiyatga ega bo`ladi. Lekin fuqarolik ishlari bo`yicha

www.arxiv.uz chiqarilgan undiruv to`g`risidagi qaror mulkiy yoki boshqa xususiyatdagi da`volar yuzasidan chiqariladi va u jazo hisoblanmaydi. Bu xildagi ta`sir choralari bevosita shaxsning o`ziga qaratilmaydi va shaxs uchun sudlanganlik singari yuridik oqibat keltirib chiqarmaydi. Jinoiy jazo quyidagi talablarga javob berishi lozim: 1) 1) jinoiy jazo davlat majburlov chorasi hisoblanadi; 2) 2) jinoiy jazo chorasi faqat sud tomonidan tayinlanishi mumkin. Jazo tayinlash uchun jinoiy qilmishning sodir etilganligi asos bo`ladi, boshqa hech qanday qilmish bo`la olmaydi. 3) 3) Jazo faqat jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan tayinlanadi; 4) 4) Jazo muayyan huquq va erkinlikni cheklashda ifodalanishi kerak; 5) 5) Maxsus huhuq va erkinlikdan mahrum qilish faqat jinoyat qonunida ko`rsatilishi mumkin. Jinoiy jazo shunday usul bilan ta`sir etish chorasiki, u muayyan sifat va miqdor xususiyatiga ega. Sifat xususiyati deganda, jinoiy jazo chorasi orqali ta`sir etishning mazmuniy jihati tushuniladi, ya`ni uning turi (masalan, jarima jazosini tayinlash, moddiy ta`sir etish xususiyatiga ega) usulda jinoyatchi shaxsiga ta`sir etishidir. Miqdor xususiyati deganda, u yoki bu usulda ta`sir etishning chegarasi tushuniladi (masalan, jarima jazosini belgilashda uning summasi, ozodlikdan mahrum etishda uning muddati). Hech kimga jinoyat qonunida belgilangan sifat va miqdor xususiyatidan chetga chiqib jazo tayinlanishi mumkin emas. Faqat sud belgilangan jazo doirasida jinoyat qonuniga muvofiq jazo muddati va rejimini belgilash orqali qanday miqdorda va sifatda jazo qo`llanilishini belgilashi mumkin. Jazo sifatida faqat majburlov xususiyatiga ega bo`lgan ta`sir chorasi tan olinadi, ya`ni jazo qo`llanilayotgan yoki boshqa shaxslarning (jazoni ijro etish muassasasi), ixtiyoridan qat`i nazar ijro etiladi. Bu o`rinda jazo qo`llanilayotgan shaxsga nisbatan subyektiv munosabatda bo`lish, uning majburiy xususiyatiga ta`sir etmaydi. Jazo aybdor tomonidan ixtiyoriy tarzda yoki uning ixtiyoriga qarshi

www.arxiv.uz majburiy ravishda ijro etiladi, ya`ni bu o`rinda uning majburiy ekanligi namoyon bo`ladi. Jazoning majburiy xususiyati, jazoni aybdor tomonidan, shuningdek,, jazoni ijro etuvchi organ xodimlari, muassasalar ma`muriyati tomonidan ijro etilishini bildiradi. Jazoni ijtimoiy munosabatlarga ta`sir ko`rsatuvchi vosita sifatida belgilash uchun u quyidagi talablarga javob berishi lozim: 1) 1) Jazo majburlov chorasi sifatida davlat nomidan qo`llaniladi. Jazoni qo`llash faqat davlatning vakolatli organi – sud tomonidan amalga oshiriladi. Faqat O`zbekiston Respublikasining vakolatli jazoni ijro etish organlari jazoning ijrosini amalga oshiradilar, bu o`rinda ular o`z nomidan emas, balki, davlat nomidan harakat qiladilar. Jinoiy majburlov chorasi boshqa davlat organlari tomonidan qo`llanilganida , bu ta`sir chorasi jinoiy jazo deb hisoblanmaydi; 2) 2) Jinoiy jazo shaxsiy xususiyatga ega bo`lib, faqat jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxslarga nisbatan qo`llanishi mumkin. Jinoiy jazoning mazmuni jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsning muayyan huquq va erkinligini cheklash yoki ulardan mahrum etishda ifodalanadi. Jinoyat qonuni doirasida ta`sir etish usuli Jinoyat huquqiga ko`ra jinoiy jazo choralari faqat Jinoyat kodeksida to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatilgan hollarda qo`llaniladi. Jinoyat qonunida ko`rsatilmagan jazo choralarining qo`llanilishi mumkin emas. Jinoyatga ta`sir etish chorasi sifatida jazoning belgilangan xususiyatlari quyidagilarni talab qiladi: birinchidan , Jinoyat kodeksining jazo tizimida mavjud bo`lishi; ikkinchidan , jinoyat sodir etganlik uchun qo`llaniladigan normaning sanksiyasida ko`rsatilgan bo`lishi ( ayrim hollar bundan mustasno ) . Jinoyat sodir etishda aybdor , deb topilgan shaxslarning huquq va erkinliklarini cheklash yoki ulardan mahrum qilish jinoiy jazo chorasining jazolovchi belgisini ifodalaydi.

www.arxiv.uz Jazoning maqsadi Jinoiy jazo davlat majburlovining alohida shakli sifatida yuridik adabiyotlarda huquqiy kategoriya sifatida baholanadi. Jinoiy jazo o`z mazmuni, funksiyasi, xususiyati va ta`sir qiluvchi obyektiga ko`ra, jazo tayinlash jazoni ijro etish va jazodan ozod qilish jarayonida vujudga keluvchi ijtimoiy munosabatlarga nisbatan kengroq hisoblanadi. Jinoiy jazo jinoyatchi shaxsi, jamiyatning boshqa a`zolari va jamiyatning o`ziga ta`sir qilishi bilan bog`liq bo`lgan majburlov choralarining jamidir. Bu davlatning jinoyatchilikka qarshi siyosatini rejalashtirish va amalga oshirish, jinoyat va jinoyat - ijroiya qonuni talablarini bajarish imkonini beradi. Jinoiy jazoni ijtimoiy kategoriya sifatida o`rganishning muhim muammosi, uning ijtimoiy funksiyasi hisoblanadi. Jazoning muhim funksiyalaridan biri – jinoyat sodir etgan shaxsni unga nisbatan jazoni qo`llash orqali uni ogohlantirishdir. Jinoiy jazo umumiy va maxsus ijtimoiy nazorat funksiyasini amalga oshiradi. Ijtimoiy nazoratning samaradorligi jazoni jinoyatchilkka qarshi kurash vositasi sifatida qo`llanishiga, ko`pincha ijtimoiy o`zgarishlarning qonunchilikda aks ettirilishiga va ijro etilishiga bog`liqdir. Jazoning maqsadini belgilash – jinoyat huquqining muhim masalalaridan biri. Uning hal qilinishiga nafaqat shu huquq sohasining institutlari, balki, jinoyat qonuni normalarining qanday maqsadlarda qo`llanishiga ham bog`liqdir. Ch. Bekaria « Jazoning maqsadi insonni a`zoblash va sodir etilgan jinoyatni bartaraf etish emas... . Jazoning maqsadi shaxsni jamiyatga qayta zarar yetkazmaslik ruhida tarbiyalash va boshqalar tomonidan jinoyat sodir etilishining oldindani olishdan iborat» 1 [109] , deb yozadi. N.S.Tagansev, jazoning maqsadini belgilab, «Aybdorga u tomonidan sodir etilgan harakat uchun qo`llaniladigan jazo chorasi shunday bo`lishi kerakki, u 1 [109] Бекариа Ч.О. О преступлениях и наказаниях. М, 199 5 г, Стр-373

www.arxiv.uz davlat tomonidan jazolashdan ko`zlangan maqsadlar uchun xizmat qilsin» 2 [110] , deydi. Jazoning maqsadidan ushbu maqsadga erishish yo`lida muayyan masalalarni hal qiluvchi, oraliq natijalarga erishuvchi jazoning funksiyasini farqlash lozim. Jazoning maqsadi va tushunchalari funksiyalarini farqlamaslik holatlari yuridik adabiyotlarda uchrab turadi. Bu nafaqat u yoki bu, balki, jazoni ijtimoiy jihatdan tayinlash, jinoiy jazo siyosatini belgilab olish uchun halaqit beradi. Masalan, jazoning maqsadi sifatida jazolashning o`zini belgilash. Jinoyat kodeksining 42-moddasida jazoning: 1) 1) mahkumni axloqan tuzatish; 2) 2) shaxsning jinoiy faoliyatiga to`sqinlik qilish; 3) 3) boshqa shaxslar tomonidan jinoyat sodir etilishining oldindani olish kabi maqsadlari belgilab qo`yilgan. Ba`zi bir olimlar jazolashni jazoning maqsadlaridan biri deb qayd etadilar. Masalan, N.A.Belyayev «Jazoning maqsadi bo`lgan jazolash deganda, biz huquqbuzarga a`zob berish va u tomonidan sodir etilgan jinoyat uchun ozodlikdan mahrum etishni tushunamiz» 3 [111] , deydi. Bu esa qonunga umuman ziddir. I.I.Karpes esa, «Jazo chorasi qo`llash bilan mahkum jazolanar ekan va muayyan maqsadga erishilar ekan, demak jazolash jazoning maqsadlaridan biridir», deb ta`kidlaydi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 42-moddasi 2-qismida jazoning maqsadi belgilangan bo`lib unga ko`ra: «Jazo mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatini davom ettirishiga to`sqinlik qilish, shuningdek,, boshqa shaxslarlarning jinoyat sodir etishini oldindani olish maqsadida qo`llaniladi». Qonunda belgilangan jazoning maqsadi ijtimoiy adolatni tiklashdir. Bu: birinchidan, jazo sodir etilgan jinoyat va aybdorning shaxsiga muvofiq bo`lishi, jabrlanuvchi va uning yaqinlari oldida, davlat va boshqa organlar hamda 2 [110] Таганцев Н. С Русское уголовное право М, 1994, Том-2, Стр-97 3 [111] Беляев Н.А Цели наказания и средства их достижения Л, 1963 г, Стр-25

www.arxiv.uz jamiyat oldida adolatni tiklashi, jinoyatning og`irliligiga muvofiq kelishini anglatadi; ikkinchidan , jazoning maqsadi mahkumni tarbiyalashga qaratilgandir. Ba`zi mualliflar jinoyat huquqiy jazo chorasini qayta tarbiyalash jarayoni bilan bog`lamaslik lozim deb hisoblaydilar. Ammo qonun chiqaruvchi jazoning maqsadi mahkumni tarbiyalash , deb belgilaydi. Jinoyatning maxsus oldindani olish –jazo chorasini qo`llash orqali mahkumning ruhiy holati va xulqini o`zgartirish, uning ongidagi jinoyat sodir qilishga ta`sir etgan salbiy xislatlarni tugatish hamda shaxslarni qonunlar va axloq normalarini hurmat qilish , halol turmush kechirish va mehnat qilish ruhida tarbiyalashdir. N.A. Struchkov mahkumni tarbiyalash deganda birinchidan, jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan ta`sir ko`rsatish natijasi, ikkinchidan, maxsus tarbiyalash jarayoni, ya`ni jazoni ijro etish jarayonida qo`llanadigan va majburan mehnat qilish chorasini qo`llashni tushunadi 4 [112] . N.A Belyayev «Tarbiyalash – bu jazoni ijro etishdan oldindan hal qilinishi lozim bo`lgan muhim masaladir. Jinoyatchining tarbiyalanishi, unga nisbatan qo`llanilgan jazoning ta`sir etishi natijasida unda bo`ladigan o`zgarishlar bo`lib, u jamiyatning faol a`zosiga aylanmasa-da, jamiyat uchun xavfli bo`lmasligi», deb tushuntiradi. Sud jinoyatchini tuzatish va qayta tarbiyalash maqsadlarini ko`zda tutib, jazo belgilaganda, har bir shaxsning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olib, maqsadga muvofiq jazo chorasini tanlashi zarur. Ba`zan aybdorga jarima jazosini tayinlash, axloq tuzatish ishiga jalb qilish orqali jinoiy jazoning maqsadiga erishish ham mumkin. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi esa, ijtimoiy xavflilik darajasi yuqori bo`lgan jinoyatni sodir etgan shaxslarga nisbatan qo`llaniladi. Qonunda takroran jinoyat sodir etganlik uchun og`irroq jazo belgilanishi ham jinoyatlarning oldindani olishga qaratilgan muhim choralardan biridir. 4 [112] Стручков Н.А. Уголовное ответственност и ее реализация борбы с претупностью. Саратов. 1978. Стр-64

www.arxiv.uz Mahkumni tuzatish va qayta tarbiyalash ozodlikdan mahrum qilingan yoki boshqa jazo chorasi qo`llanilgan mahkumlar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarga ham bog`liqdir. Bu tarbiyaviy choralardan muhimi — mahkumlarni mehnatga jalb qilish, ular bilan siyosiy-tarbiyaviy ishlarni olib borish, ularning umumiy madaniy saviyalarini oshirish va boshqa tadbirlardan iboratdir. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini o`tash muassasalaridagi maxsus tartib ham bunda katta ahamiyatga ega. Mahkumni tuzatish va qayta tarbiyalashda davlat organlari bilan birga jamoat tashkilotlari va mahnat jamoasining o`rni ham alohida ahamiyat kasb etadi. Yangi jinoyat qonuni modelini yaratishda jinoiy jazoning maqsadlaridan biri, jinoyatning umumiy va maxsus oldindani olish qilib belgilandi. Jinoyatni umumiy oldindani olishda – sudlangan shaxs orqali boshqa shaxslarni ogohlantiriladi. Maxsus oldindani olish esa – shaxsni qayta tarbiyalashga qaratilgandir. Jazoning maqsadiga erishish mexanizmi uning jazolash xususiyati va mahkum tomonidan uni o`talishida ifodalanadi. Agar jazoni qo`llash natijasida mahkum tomonidan yangi jinoyat sodir etilishining oldi olinsa, individual oldindani olish deyiladi. Bu o`rinda shaxsning o`z aybini tan olganligi, jazoni o`taganligi azob chekkanligi, sharoitning o`zgarganligi yoki shaxsning tuzalganligi katta ahamiyatga egadir. Individual oldindani olishnig samaradorligi shundaki, u mahkumning jazoni o`tashi natijasida ichki ruhiyatida vujudga kelgan o`zgarishni ifodalaydi. Bu maqsadga turli darajada erishtiruvchi jazolar bor. Masalan, o`lim jazosini qo`llash orqali bu maqsadga erishib bo`lmaydi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi jinoyatlarning individual oldindani olishda katta samara berib, bu holat jazoni o`tash jarayonida ro`y beradi. Ozodilikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan jazo, ya`ni ijtimoiy nazoratni kuchaytirgan holda qo`llanuvchi shartli hukm qilish ham individual oldindani olish maqsadiga erishishga xizmat qiladi. Jinoyatchilikning umumiy oldindani olish tushunchasi haqida turli fikrlar bildirilgan . Ba`zi hollarda bu tushunchaga keng ma`noda qaralib, bu nuqtai nazar

www.arxiv.uz umumiy ogohlantirish barcha fuqarolarga, jamiyatning barcha a`zolariga qaratilgan degan talqinga asoslanadi. Jazoning jinoyat sodir etgan aniq bir shaxsga nisbatan qo`llanilishi, jinoyat huquqiy ta`qiqning buzilishi qanday oqibatga olib kelishi mumkinligini ko`rsatadi. Bir vaqtning o`zida umumiy oldindani olish jinoyat qonunchiligini buzish mumkin emasligi va jinoiy javobgarlikning muqarrarligiga ishontirish , aybdorning jazolanishi jamiyat a`zolariga tushintirish orqali tarbiyaviy funksiyani ham bajaradi. Uncha xavfli bo`lmagan jinoyatni sodir etgan, ijtimoiy xavfi yuqori bo`lmagan shaxslarga qisqa muddatli ozodlikdan mahrum qilish yoki axloq tuzatish ishlari kabi jazolarni qo`llash orqali ham jazoning maqsadiga erishish mumkin. Jinoyat qonuni muammolarini yechishda, jazoning maqsadi haqidagi jamoatchilikning fikri katta ahamiyatga ega. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, jamoatchilik fikri jinoiy javobgarlikni va qonundagi sanksiyalarni qat`ilashtirish zarurligini ko`rsatib, bir vaqtning o`zida ozodlikdan mahrum qilish jazosidan ko`zlangan maqsadlarga erishish darajasi yuqori emas va jazoni ozodlikdan mahrum qilish joylarida o`tagan shaxsni to`g`ri yo`lga qaytarish va qayta tarbiyalash qiyin , degan fikr bildirilgan . Jazoning maqsadlaridan yana biri mahkumning jinoiy faoliyatini davom ettirishiga to`sqinlik qilishdan iborat. Shaxsga jinoyat sodir qilganlik uchun u yoki bu turdagi jazo qo`llanilganda, uning huquqi cheklanadi va xulqi nazorat ostiga olinadi. Ayniqsa , qamoq va ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilingan mahkum qattiq nazorat ostiga olinadi va o`z jinoiy faoliyatini davom ettirish imkoniyatidan mahrum bo`ladi. Davlat jinoiy jazoni qo`llash bilan jinoyatchini o`z fuqarolaridan izolatsiya qiladi va himoya qiladi, uni jinoyat sodir etish imkoniyatidan mahrum qiladi. Ma`lum darajada bu maxsus ogohlantirish choralari doirasiga kiradi. Ushbu maqsadning qonunda mustaqil ajratib ko`rsatilganligi to`g`ri bo`lgan.

www.arxiv.uz Mavzu yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 3. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi 4. O`z.R. Jinoyat protsessual kodeksi 5. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 6. Jinoyat huquqi (Umumiy qism) T:.-Adolat. 1998y. 7. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharhlar

O'xshashlar

Jazo tizimi tushunchasi va turlari

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari

Shaxsiy nomulkiy huquqlar tushunchasi va turlari

Huquqiy munosabatlar tushunchasi, belgilari va turlari

Huquq ijodkorligi tushunchasi, prinsiplari va turlari