logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Jazo tizimi tushunchasi va turlari

Jazo tizimi tushunchasi va turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Reja: 1. Jazo tizimi tushunchasi 2. Jarima jazosi. 3. Axloq tuzatish ishlari. 4. Xizmat bo`yicha cheklash. 5. Intizomiy qismga jo`natish 6. Ozodlikdan mahrum qilish 7. O`lim jazosi. 8. Harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish   www.arxiv.uz Jazo tizimi tushunchasi                                                   Jazo jinoyat huquqining muhim institutlaridan biri bo`lishi bilan bir qatorda, jinoiy javobgarlikni amalga oshirishning asosiy shakllaridan hisoblanadi. Qilmishning jazoga sazovorligi jinoyat qonunini ijtimoiy munosabatlarga ta`sir Jazo tizimi (JK 43-moddasi) Asosiy jazolar Qo’shimcha jazolar Jarima ( JK 43 - modda ) Muayyan huquqdan mahrum qilish ( JK 45- modda )   Axloq tuzatish ishlari ( JK 46- modda ) Xizmat bo’yicha cheklash ( JK 47- modda Harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish ( JK 52 - modda ) Intizomiy qismga jo’natish ( JK 49- modda ) Ozodlikdan mahrum qilish ( JK 50- modda )   O’lim jazosi ( JK 51 - modda )  Qamoq ( JK 48 - modda )   www.arxiv.uz etish vositasiga aylantiradi, huquqiy normalarni inson, jamiyat va davlat manfaatlarini himoya qilish mexanizmiga aylantiradi. Sudning qonunni qo`llovchi vazifasi jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan aniq jazo turining sud hukmida belgilanishida namoyon bo`ladi. Sud maksimal darajadagi individuallashtirilgan jazo tayinlash uchun jinoyatning xususiyati va jinoyat sodir etgan shaxsning ijtimoiy xavfliligini e`tiborga oladi. Jinoyat kodeksi 43-moddasida jazo tizimi berilgan bo`lib, unda jinoyatni sodir etishda aybdor deb topilgan shaxslarga nisbatan qo`llaniladigan jazo turlari ko`rsatilgan. Jinoyat kodeksi 43-moddasida belgilangan jazo tizimi sodir etilgan jinoyatning og`irligi yoki uncha xavfli emasligi nuqtai nazaridan jinoyat huquqi nazariyasiga muvofiq bo`lishi to`g`risidagi fikrlarga mos keladi. Avvalgi Jinoyat kodeksidan farqli ravishda yangi Jinoyat kodeksidagi jazo tizimi o`zining og`irligi nuqtai nazaridan yuqoridan pastga qarab emas, balki, pastdan yuqoriga qarab belgilangan. Jazo tizimining bunday tartibda belgilanishi o`zida «insonparvarlik» prinsipini to`la aks ettiradi. Sud aybdorga nisbatan faqat jinoyat qonunida nazarda tutilgan jazo turinigina qo`llashi mumkin. Bu qonuniylik va davlatning jinoyatchilikka qarshi kurash siyosatini, jazolash funksiyasini amalga oshirilishini ta`minlaydi. Jazo tizimi yengilidan og`iriga qarab joylashtirilgan jazo turlari yig`indisidir. Yangi Jinoyat kodeksida belgilangan jazo tizimida avvalgi jinoyat qonunidagi bir qancha jazolar: badarg`a, surgun, vazifasidan bo`shatish, yetkazilgan zararni qoplash majburiyatini yuklash, jamoat izzasi kabi jazolar o`rin olmagan. Buning sababi yuqoridagi jazolarining amalda ijobiy natija bermaganligidadir. Jinoyat huquqida jazo tizimi umumiy prinsiplar asosida tizimlashtirilgan. Unda qonuniylik, fuqarolarning qonun oldida tengligi, odillilik va insonparvarlik prinsiplari mustahkamlangan. Jinoyat kodeksida ko`rsatilgan jazo tizimining quyidagi elimentlarini ko`rsatib o`tish mumkin: 1) 1)                             davlat nomidan qo`llanilishi orqali sudlanuvchini tarbiyalashga, jinoiy faoliyatining oldindani olishga, shuningdek, umumiy maxsus www.arxiv.uz prevensiyaga erishish mumkin bo`lgan jazo tizimini tashkil qiluvchi elementlar sifatida faqat alohida davlat majburlov choralari ko`rsatiladi; 2) 2)                             jazo tizimi elementlari o`zaro bog`liq va biri-birini to`ldiradi. Jazo tizimining bu belgisi jazo samaradorligiga erishish uchun har tomonlama yondashishni bildiradi, ya`ni belgilangan maqsadga erishish biron bir jazo chorasini qo`llashga emas, balki sudlanuvchiga kompleks ta`sir choralarining qo`llanilishi bilan bog`liqdir. Bu belgi Jinoyat kodeksi Maxsus qismi tegishli moddasi normalarida alternativ jazo choralarining belgilanishi yoki qo`shimcha jazo chorasini qo`llanishida namoyon bo`ladi; 3) 3)                             jinoyat qonunida belgilangan davlat majburlov choralari qat`i bo`lib , uning kengaytirilishiga yo`l qo`yilmaydi. Jinoyat kodeksida ko`rsatilmagan jazo choralarining aybdorga qo`llanishi mumkin emas. Jinoyat kodeksidagi jazo tizimiga kiritilmagan jazo chorasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismi sanksiyasiga ham kiritilishi mumkin emas ; 4) 4)                             jazo tizimiga kiritilgan jazo turlari og`irlik darajasiga qarab joylashtirilgan bo`lib, yengilidan og`iriga qarab joylashtirilgan. Jamiyatda va davlatda ro`y berayotgan ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar va rivojlanish darajasi jazo tizimiga ta`sir qiladi ; jazo turlari o`zgaradi, ba`zi jazolar o`z ahamiyatini yo`qotib, jinoyat qonunidan chiqariladi, yangi turlari esa qonunga kiritiladi. 1994-yilgi Jinoyat kodeksida, jamiyat va davlatimizda so`nggi yillarda ro`y bergan o`zgarishlar e`tiborga olinib, jazo turlari quyidagicha joylashtirilgan: 1) 1)                             jarima ; 2) 2)                             muayyan huquqdan mahrum qilish ; 3) 3)                             axloq tuzatish ishlari ; 4) 4)                             xizmat bo`yicha cheklash ; 5) 5)                             qamoq ; 6) 6)                             intizomiy qismga jo`natish ; 7) 7)                             ozodlikdan mahrum qilish ; 8) 8)                             o`lim jazosi . www.arxiv.uz Yangi Jinoyat kodeksida voyaga yetmaganlarga nisbatan : 1) jarima; 2) axloq tuzatish ishlari; 3) qamoq; 4) ozodlikdan mahrum qilish jazolari belgilangan. 1959-yilgi Jinoyat kodeksidagi jazo tizimiga nisbatan yangi Jinoyat kodeksidagi jazo tizimida sezilarli o`zgarishlar mavjud. Jazo tizimidan jamoat izzasi, surgun, badarg`a singari jazolar chiqarildi. Jinoyat qonunida belgilangan barcha jazo turlari: asosiy va qo`shimcha; muayyan muddat bilan bog`liq bo`lgan va muddat bilan bog`liq bo`lmagan; mahkumlarga nisbatan moddiy jafo keltiruvchi, ma`naviy jafo yetkazuvchi, ularning ayrim huquqlarini cheklovchi jazolar va o`lim jazosiga bo`linadi. Qonunda asosiy va qo`shimcha jazolar nazarda tutilgan bo`lib, B.M. Leontyevning fikriga ko`ra, «Asosiy jazo-- faqat o`zi qo`llaniladigan, boshqa jazolarni to`ldirish uchun yoki ular bilan birga qo`llanishi mumkin bo`lmagan, jazoning asosiy maqsadini amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan jazodir . Qo`shimcha jazo — bu jazoning maqsadini amalga oshirish uchun yordamchi ahamiyatga ega bo`lgan jazodir. Qo`shimcha jazo alohida qo`llanishi mumkin emas, u faqat asosiy jazoga qo`shimcha ravishda qo`llaniladi». Qo`shimcha jazo quyidagi belgilarga ega: 1) 1)                             alohida jazo chorasi sifatida qo`llanilishi mumkin emasligi; 2) 2)                             asosiy jazoga qo`shib qo`llanilishi mumkinligi; 3) 3)                             jazoning maqsadiga erishishga ko`maklashadi. G.A . Kriger va G.D . Krigerlarning huquqiy adabiyotlarida asosiy jazoning funksiyasi – jinoyatchini to`g`ri yo`lga qaytarish, qo`shimcha jazoning funksiyasi esa qayta tarbiyalashdan iborat deb hisoblaydilar. Asosiy jazoga quyidagilar kiradi : 1) 1)                             jarima; 2) 2)                             axloq tuzatish ishlari; 3) 3)                             xizmat bo`yicha cheklash; 4) 4)                             qamoq; www.arxiv.uz 5) 5)                             intizomiy qismga jo`natish; 6) 6)                             ozodlikdan mahrum qilish; 7) 7)                             o`lim jazosi. Qo`shimcha jazoga harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish kiradi. Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan Jinoyat kodeksi jazo tizimidan mol-mulkni musodara qilish chiqarildi. Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi ham asosiy jazo sifatida, ham qo`shimcha jazo sifatida qo`llanishi mumkin. Umumiy va maxsus jazolar jazo chorasi subyektning maxsus belgilariga qarab qo`llaniladi . Umumiy jazolar , bu jinoyat subyekti belgilariga ega bo`lgan har qanday shaxsga nisbatan qo`llanishi mumkin bo`lgan jazo tizimidir. Maxsus jazo , qonunda qat`i belgilangan subyektlar doirasiga qo`llaniladigan jazo chorasidir. Masalan, intizomiy qismga jo`natish va harbiy unvondan mahrum qilish faqat harbiylarga nisbatan qo`llaniladi. Muayyan muddat bilan bog`liq bo`lmagan va muayyan muddat bilan bog`liq bo`lgan jazolar qo`llanilayotgan jazoning xususiyatiga qarab ajratiladi. Muayyan muddat bilan bog`liq jazolarga sud tomonidan belgilanadigan, maksimal va minimal muddatlari ko`rsatilgan jazolar ( ozodlikdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari, qamoq va muayyan huquqdan mahrum qilish ) kiradi . Shunday jazolar ham borki, ularning ijrosi muayyan vaqt bilan bog`liq bo`lmaydi: jarima, harbiy yoki maxsus huquqdan mahrum qilish. Bundan tashqari mahkumlarga nisbatan moddiy jafo keltiruvchi jazolar mavjud bo`lib, bunday jazolarga jarima jazosi misol bo`ladi. Mahkumlarning ayrim huquqlarini cheklovchi jazolarga muayyan huquqdan mahrum qilish kiradi. Ma`naviy jafo keltiruvchi jazolarga xizmat bo`yicha cheklash, harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish jazosi kiradi. Mahkumning ozodligini cheklovchi jazolarga qamoq, intizomiy qismga jo`natish, ozodlikdan mahrum qilish jazolari kiradi. www.arxiv.uz Bundan tashqari o`z mazmuni va qo`llanish xususiyatiga ko`ra mehnat, axloq tuzatish bilan bog`liq va bu bilan bog`liq bo`lmagan jazolar mavjud. Mehnat, axloq tuzatish bilan bog`liq jazolarga ozodlikdan mahrum qilish axloq tuzatish ishlari, kabi jazolar kiradi. Jinoyat kodeksida o`lim jazosi ham belgilangan. Jinoyat qonunida belgilangan jazo choralari tizimi qat`i bo`lib, sud sudlanuvchiga nisbatan qonunda belgilangan jazo chorasidan boshqa biror-bir jazo chorasini qo`llay olmaydi. Jinoyat kodeksida belgilangan jazo tizimi, jazolash siyosatiga to`la mos kelib, o`zida jinoyat huquqi prinsiplarini to`liq ifodalaydi. Amaldagi jinoyat qonuni o`z xususiyati va mazmuniga ko`ra turli jazo choralarini belgilab, jinoyatchilikka qarshi kurashda samaradorligini oshirishga hizmat qiladi.   Jarima jazosi.   Jarimaning jinoiy jazo sifatida jazo tizimiga kiritilganligi , avvalo , uning hozirgi davrda muhim jazo choralaridan biri ekanligidan dalolat beradi . Shu bilan birga jarimani qo`llash sud organlariga ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan qilmishlarga jazo tayinlashda imkon qadar jazo va javobarlikning differensiyasi hamda individualizatsiya qilishga yordam beradi. Jinoyat kodeksida jarima, aybdordan davlat daromadiga pul undirilishi, deb tushuntirilgan. Jinoyat kodeksi 44-moddasida jarimaning miqdori eng kam oylik ish haqining besh barobaridan olti yuz barobarigacha miqdorda belgilanadi. Jarima davlatning majburlov chorasi sifatida aybdorga iqtisodiy ta`sir ko`rsatish orqali jinoyat sodir etgan shaxsning mulkiy huquqlarini cheklashdan iboratdir. Shuning uchun ham jarima jazo tizimida ko`rsatilgan jazo choralarining eng yengili hisoblanadi. 1959-yilgi Jinoyat kodeksida jazoning miqdorinii belgilash vakolati sudga berilgan edi. Yangi Jinoyat kodeksida jarimaning maksimal va minimal chegaralari belgilab qo`yildi. Jarima jazosi asosiy jazo sifatida tayinlanadi. 1959- yilgi Jinoyat www.arxiv.uz kodeksida jarima asosiy va qo`shimcha jazo sifatida tayinlanishi mumkinligi belgilangan edi. Olib borilgan tadqiqot natijalari ushbu jazo turining ta`sirchan ekanligini ko`rsatadi. Respublikamizda iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o`tganligi va mulkchilikning turli shakllari teng deb e`lon qilingan sharoitda jarimaning jinoiy jazo sifatidagi roli juda kattadir. Agar jarima tegishli modda muqobil jazo chorasi sifatida sanksiyasida ko`rsatilgan bo`lsa, uni tayinlash orqali aybdorning mulkiy manfaatlariga ta`sir ko`rsatilib, jazoning maqsadiga (tarbiyalash va mahkum tomonidan yangi jinoyat sodir etilishini oldindani olish) erishish mumkin bo`lgan taqdirdagina jarima qo`llaniladi. Jinoyat qonuniga ko`ra jarima faqat pul miqdorida belgilanadi. Davlatning ushbu majburlov chorasini qo`llash haqidagi sud hukmida jarimaning aniq miqdori ko`rsatilishi lozim. Bunda jarimaning miqdori hukm chiqarilayotgan vaqtdagisiga qarab emas , balki jinoyat sodir etilgan vaqtdagi eng kam oylik ish haqi miqdoriga qarab belgilanadi. Jinoyat kodeksida jarima jazosining minimal va maksimal miqdorlari belgilangan bo`lib, sud ushbu doiradagina jazo tayinlashi mumkin. Agar Jinoyat kodeksi Maxsus qismi muayyan moddasi sanksiyasida jarima jazosining minimal miqdori ko`rsatilmagan bo`lsa, Jinoyat kodeksi 44-moddasida belgilangan minimal miqdordan kam miqdorda jarima belgilanishi mumkin emas. Jarima jazosi miqdorini belgilashda jinoyatning og`irlik darajasi va sudlanuvchining moddiy ahvoli hisobga olinadi. Sudlanuvchining moddiy ahvolini baholashda quyidagilar e`tiborga olinishi lozim: 1) qonun bilan ta`qiqlanmagan har qanday manbaadan oladigan daromadlari. Bunday daromadlarga ish haqi, mulkiy daromadlar, tadbirkorlik faoliyatidan oladigan daromadlar kiradi; 2) 2)                             sudlanuvchiga mulk huquqi asosida, xo`jalik yurituv asosida, operativ boshqaruv asosida, shuningdek, ijaraga olish asosida tegishli bo`lgan mol-mulk; www.arxiv.uz 3) 3)                             uning qaramog`idagi shaxslar, masalan, voyaga yetmagan farzandlarining mavjudligi; 4) 4)                             sudlanuvchining mulki bo`yicha uchinchi shaxslar oldidagi majburiyati. Sudlanuvchining aliment to`lashi, zararni qoplashi, soliq to`lashi va boshqa holatlar. Yuqorida ko`rsatilgan holatlar qat`i bo`lmay sud jarima jazosini tayinlashda boshqa holatlarni ham hisobga olishi mumkin. Jarima uch oy ichida to`lanishi lozim. Aks holda sud aybdorning jazoni ijro etishdan bosh tortganligi masalasi ko`rib chiqilishi kerak. Sud quyidagilarni jarimani ijro etishdan bosh tortish deb topishi mumkin: 1) jarimani to`lash mumkin bo`lmagan holatlar sud tomonidan uzrli deb topilmagan bo`lsa; 2) 2)                             O`zbekiston Respublikasi «Sud va boshqa organlarning hujjatlarini ijro etish to`g`risida»gi Qonuniga ko`ra qo`llanilgan majburiy ijro etish jinoyat sodir etgan shaxsning daromadlari va boshqa mulklarini yashirishi sababli mumkin bo`lmasa. Jazoni ijro etishdan bo`yin tovlash fakti aniqlangan holatda, hukm chiqargan sud jarima jazosini axloq tuzatish ishlari, xizmat bo`yicha cheklash yoki qamoqdagi jazolarning biri bilan almashtirishi mumkin. Jarima jazosining biron bir qismini boshqa turdagi jazo bilan almashtirishga yo`l qo`yilmaydi. Jazoning ijro etilmagan qismi to`liq miqdorda boshqa jazo bilan almashtiriladi. Jarima jazosini ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilishiga yo`l qo`yilmaydi.   Muayyan huquqdan mahrum etish.   Muayyan huquqdan mahrum etish jazosining mazmuni aybdorga muayyan mansabni egallash, u yoki bu faoliyat turi bilan shug`ullanishni ta`qiqlashdan iborat. Bu jazo turi ushbu jinoyatni sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsning bevosita muayyan huquqi bilan bog`liq bo`lsagina qo`llaniladi. Jinoyat qonunining ushbu moddasida jazolash xususiyatiga ko`ra bir turdagi ikkita jazo birlashtirilgan: www.arxiv.uz muayyan mansabni egallash va muayyan faoliyat bilan shug`ullanishdan mahrum etish. Muayyan mansabni egallash huquqidan mahrum qilish deganda , O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida korxona muassasa va tashkilotlarda u yoki bu mansabni egallash muayyan mansab bilan bog`liq biron-bir funksiyani amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan mansabni (masalan, moddiy javobgarlik xususiyatiga ega bo`lgan mansablar) egallashini ta`qiqlash tushuniladi. Rossiya Federatsiyasi Jinoyat kodeksida davlat yoki mahalliy hokimiyat organlarida shaxsning muayyan mansabni egallashini yoki kasbiy yoxud boshqa faoliyat bilan shug`ullanishni ta`qiqlash muayyan huquqdan mahrum qilish deb tushuntirilgan. O`zR Jinoyat kodeksida muayyan faoliyat bilan shugillanishni ta`qiqlash deganda, aybdorning doimiy tarzda shug`ullanadigan kasbiy faoliyatini, shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan mahrum etish tushuniladi (masalan, savdo faoliyati, tarjimonlik faoliyatlari bilan shug`ullanishni ta`qiqlash). Rossiya jinoyat qonunida professional va boshqa faoliyat turlari bilan shug`ullanishni ta`qiqlash tushunchalari mavjud. Professianal faoliyat deganda, muayyan bilim, malaka yoki tayyorgarlikni talab etadigan faoliyat bilan doimiy shug`ullanish tushuniladi. Masalan, o`qituvchilik, har qanday muassasada tarjimonlik faoliyati bilan shug`ullanish, buxgalterlik, advokatlik, yurist- maslahatchi kabi faoliyat turlari. Boshqa faoliyat deganda, doimiy ravishda amalga oshiriladigan (masalan, ovchilik) faoliyati tushuniladi. Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi davlat yoki jamoat mulkini talon- taroj qilgan, poraxo`rlik jinoyatini sodir etgan shaxslarga nisbatan qo`llanilganida ko`proq samarali hisoblanadi. Sudning ayblov hukmida mahkum uchun ta`qiqlangan faoliyat turi va egallashi mumkin bo`lmagan mansab ko`rsatiladi. Qonunda mahkumning muayyan mansabni egallashi yoki yoxud bu faoliyat bilan shug`ullanishini ta`qiqlash muddatlari belgilangan. Muayyan huquqdan mahrum qilish aybdorning mansabi www.arxiv.uz yoki ish faoliyati bilan bevosita bog`liq jinoyatni sodir etganligi uchun asosiy jazo sifatida tayinlanganda bir yildan besh yilgacha bo`lgan muddatga tayinlanadi. Masalan, savdogar va xizmat ko`rsatish qoidalarini buzish jinoyati uchun (189- modda) besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi qo`llanishi mumkin. Qo`shimcha jazo tariqasida tayinlanganida bir yildan uch yilgacha bo`lgan muddat belgilanadi. Bunday holda sud tomonidan ushbu jazo kodeks Maxsus qismining tegishli moddasida nazarda tutilgan har qanday jazoga qo`shimcha jazo tariqasida tayinlanishi mumkin. Muayyan huquqdan mahrum qilishning qo`llanishi jazoning ogohlantirish funksiyasini amalga oshiradi, mahkum boshqa mansab yoki faoliyat turi bilan bog`liq bo`lgan jinoyat sodir etish imkoniyatiga ega bo`lmaydi. Agar muayyan huquqdan mahrum qilish Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddasi sanksiyasida asosiy jazo sifatida ko`rsatilgan bo`lsa qo`shimcha jazo sifatida qo`llanishi mumkin emas. Muayyan huquqdan mahrum etish faqat aybdor jinoyat sodir etish vaqtida ushbu huquqqa ega bo`lgan holdagina qo`llaniladi. Agar u ushbu huquqqa jinoyat sodir etgandan so`ng ega bo`lgan bo`lsa, sud bu jazo turini qo`llashi mumkin emas. Muayyan huquqdan mahrum etish jazosi qo`llanilganida bu jazoga mahkum qilingan shaxsni o`zi faoliyat ko`rsatayotgan tizimda ishlashi mumkinligini istisno etilmaydi. Qonunda faqat aniq bir mansabni egallashni (masalan mulkiy boyliklarni tasarruf qilish) yoki aniq bir faoliyat bilan shug`ullanish ta`qiqlanishi nazarda tutiladi. Qonunga ko`ra aybdor bir vaqtning o`zida u yoki bu mansabni egallashi yoki biron bir faoliyat turi bilan shug`ullanish huquqidan mahrum etilishi mumkin emas. Bu jazo turini qo`llashda faoliyat turi aybdorning asosiy moddiy ta`minot manbai ekanligiga e`tibor berish lozim. Agar bu faoliyat aybdorning asosiy moddiy ta`minot manbai bo`lsa (masalan ovchilik faoliyati), unga nisbatan bu jazoni qo`llash kerak emas. Bu jazo turini qo`llashda mahrum qilinayotgan faoliyat turi aybdorning yagona kasbi bo`lgan hollarda muayyan huquqdan mahrum qilishning maqsadga muvofiq ekanligini hisobga olish lozim. www.arxiv.uz Bunday jazoni tayinlash vaqtida hukmning qaror qismida mansabning nomi yoki faoliyat turi aniq ko`rsatilishi kerak. Hukm chiqarilayotgan vaqtga kelib sudlanuvchining jinoyat sodir etish bilan bog`liq bo`lgan mansabni egallamayotganligi yoki faoliyat bilan shug`ullanmayotganligi ushbu qo`shimcha jazoni qo`llash uchun to`sqinlik qilmaydi. Bu jazo turi qo`llanilayotgan moddaning sanksiyasida asosiy jazolardan biri sifatida ko`rsatilgan bo`lsa ham asosiy jazo tariqasida qo`llanishi mumkin. Muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi ozodlikdan mahrum qilish, intizomiy qismga jo`natish yoki qamoq jazosiga qo`shimcha jazo tariqasida tayinlagan bo`lsa, asosiy jazoning butun muddatiga va undan so`ng hukmda belgilangan muddatgacha davom etadi. Boshqa asosiy jazolarga qo`shimcha jazo tariqasida tayinlanganda uning muddati hukm qonuniy kuchga kirgan vaqtdan boshlab hisoblanadi. Shaxs shartli hukm qilinganda, muddatning o`tishi hukm chiqarilgan kundan boshlab hisoblanadi. Agar sinov muddati davomida yangi jinoyat sodir etsa, bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlanadi. Agar asosiy jazo tariqasida ozodlikdan mahrum qilish, intizomiy qismga jo`natish, qamoq, axloq tuzatish ishlari kabi jazolardan biri tayinlangan bo`lsa, hukm qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab hukmda ko`rsatilgan muddatdan boshlab hisoblanadi. Muayyan mansabni egallash yoxud u yoki bu faoliyat bilan shug`ullanishni ta`qiqlanishi sud tomonidan belgilangan mudddatning o`tishi bilan bekor bo`ladi. Jinoyat kodeksi 78-moddasi birinchi qismi «v» bandiga ko`ra muayyan huquqdan mahrum qilish jazosi uchun sudlanganlik holati jazo muddati tugagandan so`ng bir yil o`tgach tugallanadi.         Axloq tuzatish ishlari.   www.arxiv.uz Axloq tuzatish ishlari jinoiy jazo sifatida mahkumning sud hukmida belgilangan miqdorda ish haqidan ushlab qolgan holda majburiy mehnatga jalb qilishda ifodalanadi. Bu jazo turi asosiy jazo turi hisoblanib, faqat Jinoyat kodeksi Maxsus qismi tegishli moddasi sanksiyasida nazarda tutilgan hollarda qo`llaniladi. Shuningdek, axloq tuzatish ishlari quyidagi hollarda: 1) 1)                               axloq tuzatish ishlari yengilroq turdagi jazoni qo`llash tartibida Jinoyat kodeksinining 57-moddasiga muvofiq qo`llanishi mumkin ; 2) 2)                               aybdor jarima jazosini ijro etishdan bo`yin tovlagan holda, jazoning ijro etilmagan qismi J K ning 44-moddasiga muvofiq axloq tuzatish ishlariga almashtirilganda; 3) 3)                               bu jazo turi Jinoyat kodeksining 74-moddasiga ko`ra ozodlikdan mahrum etish jazosining o`talmay qolgan qismini yengilroq turdagi jazo bilan almashtirilganda qo`llaniladi. Axloq tuzatish ishlari jazosi o`zida insonparvarlik prinsipini ifodalaydi. Mahkumga bu jazoni qo`llash orqali u erkinligidan mahrum qilinmaydi, o`z oilasida, uyidan uzilmagan holda o`zi avval ishlagan muassasada (korxona, tashkilotda) ishlaydi. Bu jazoni qo`llash orqali mahkumga moddiy ta`sir ko`rsatiladi, ya`ni aybdor ish haqining muayyan qismi davlat foydasiga o`tkaziladi. Shu orqali axloq tuzatish ishlarining quyidagi jazolash xususiyati namoyon bo`ladi: birinchidan, mahkumning oldindangi o`zi ishlagan yoki boshqa tashkilotda majburiy mehnat qilishi ( jazoni o`tash vaqtida mahkumning mehnat qilishi majburiy hisoblanadi) ; ikkinchidan , yuqorida qayd etilganidek, moddiy ta`sir uning ish haqidan muayyan qismi davlat foydasiga ushlab qolinadi. Ma`lumki , avvalgi Jinoyat kodeksida bu jazo turi «Ozodlikdan mahrum qilmasdan turib axloq tuzatish ishlari» (26-modda) deb nomlangan edi. Buning sababi esa 1919-yilga borib taqaladi. U vaqtlarda axloq tuzatish ishlari ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan birga qo`llanar edi. Masalan, 1919-yilgi RSFSR Jinoyat www.arxiv.uz qonunining rahbar iy Asoslarining 25-moddasida ozodlikdan mahrum qilish joylariga joylashtirmasdan axloq tuzatish ishlari nazarda tutilgan bo`lsa, 1922-yilgi Jinoyat kodeksining 34-moddasida ozodlikdan mahrum qilish , albatta , majburiy mehnat bilang bog`lanishi lozimligi ko`rsatilgan edi. RSFSRning 1926-yilgi Jinoyat kodeksidan ozodlikdan mahrum qilish 1 kundan to 10 yildan ko`p bo`lmagan muddatga va albatta , ishlash bilan bog`liq holda tayinlanishi lozim deyilgan edi. Lekin o`sha vaqtlarning o`zida bunday tushunchaning yo`q bo`lib ketganligiga qaramasdan, «ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan axloq tuzatish ishlari» tushunchasi hanuzgacha Jinoyat kodeksidan o`rin olib kelgan edi. Yangi Jinoyat kodeksida bunday moddani oddiy qilib «axloq tuzatish ishlari» deb nomlangani ozodlikdan mahrum qilish bilan bir vaqtda axloq tuzatish ishlari ham tayinlanadi, degan noo`rin shubhaga o`rin qoldirmaydi. Bu jinoiy jazo, ya`ni axloq tuzatish ishlarini mahkumning o`z ish joyida o`tashi mahkumning avvalgi mansabida qolishini anglatmaydi. Ba`zi hollarda sodir etilgan jinoyatlar mansab vakolatiga bog`liq bo`ladi. Bunday holda shaxs o`z ish joyidagi boshqa vazifaga o`tkazilishi lozim. Bu o`rinda jazoning mahkum o`zi ishlagan ish joyida o`talishining o`zi muhimdir. Jinoyat qonunida axloq tuzatish ishlarining ikki turi ko`rsatilgan: birinchisi, mahkum jazoni o`zi ishlab turgan joyda o`taydi; ikkinchisi, jazoni jazo ijrosini nazorat qiluvchi organ belgilab bergan joyda o`taydi. Jazoning qaysi turini o`tash lozimligini sud belgilaydi. Mahkumning o`z ish joyi deganda, nafaqat uning mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan, shuningdek, , mustaqil tarzda amalga oshiradigan faoliyati (masalan, tadbirkorlik faoliyati) tushuniladi. Qoida bo`yicha doimiy xizmatdagi shaxsga axloq tuzatish ishini o`zi ishlab turgan joyda o`tash belgilanadi. Mahkumni tarbiyalash nuqtai nazaridan jazoni o`zi ishlab turgan joyida belgilash maqsadga muvofiqdir. Chunki mahkum jazoni uni yaxshi bilgan jamoa nazorati ostida o`taydi. Jazoni ijro etish joyi Jinoyat kodeksi tadbiq etiladigan turli mulk shakllaridagi korxona, muassasa va tashkilot bo`lishi mumkin. Shuningdek, boshqa www.arxiv.uz normativ hujjatlarga («Nodavlat , notijorat tashkilotlar to`g`risida» «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunlar) asosan tartibga solinadigan korxona, muassasa va tashkilotlar kiradi. Agar sud ba`zi jiddiy sabablarga ko`ra jazoni mahkum ishlab turgan joyida o`tashni maqsadga muvofiq deb topmasa, buning asoslarini hukmda ko`rsatib, jazoning ijrosini nazorat quluvchi organning belgilashi bilan umumiy asoslarda o`tashini ko`rsatishi mumkin. Axloq tuzatish ishini umumiy asoslarda o`tash shartlari doimiy ish joylarida o`tashdan og`irroqdir. Bunda mahkum jazoni uning ijrosini nazorat qiluvchi organning yo`llanmasi bilan o`ziga tanish bo`lmagan yangi joyda ishlab o`taydi. Mahkumning mehnati mehnat qonunlari asosida boshqariladi, tarif stavkasi bo`yicha xaq to`lanadi va ish haqining hukmda ko`rsatilgan foizi davlat daromadi hisobiga o`tkaziladi. Axloq tuzatish ishini umumiy asoslarda o`tash tartibi hukm chiqarish vaqtida hech qayerda ishlamagan yoki doimiy ish joyi bo`lmagan shaxslarga yoki mavsumiy ishlarda ishlovchi shaxslarga, shuningdek, doimiy ish joyi bo`lsa-da, lekin ish faoliyatida o`zini yomon ko`rsatgan shaxslarga nisbatan belgilanadi. Axloq tuzatishga hukm qilinganlar ish haqidan davlat budjetiga o`n foizdan o`ttiz foizgacha bo`lgan miqdorda jazoni o`tash muddati davomida har oyda asosiy ish joyidagi ish haqidan ushlab qolinadi 1 [113] . Ish haqi sifatida faqat mehnat faoliyati natijasida olingan ish haqigina emas, shuningdek,, tadbirkorlik faoliyati natijasida olingan daromad, stipendiya, grant va boshqalar tushuniladi. Davlat foydasiga pensiya, ijtimoiy yordam sifatida oladigan to`lov, ijtimoiy sug`urta va boshqa ish haqiga kirmaydigan to`lovlar ushlab qolinmaydi. Jinoyat kodeksining 46-moddasiga muvofiq axloq tuzatish ishlari olti oydan uch yilgacha muddatga belgilanadi. Jazoning ijrosi jinoyat ijroiya qonuni bilan tartibga solinadi. Agar shaxs sud tomonidan tayinlangan axloq tuzatish ishlari muddatining jami o`ndan bir qismidan ko`prog`ini o`tashdan bo`yin tovlasa, sud axloq tuzatish ishlarining 1 [113] Ўзбекистон Республикаси Жиноят ижроия кодекси. 31-модда www.arxiv.uz o`talmagan qismini shu muddatdagi ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo bilan almashtiradi. Bunda Jinoyat kodeksidagi aybdor sudlangan modda sanksiyasida almashtirilishi lozim bo`lgan axloq tuzatish ishi muddatidan kam bo`lgan ozodlikdan mahrum etish jazosi ko`zda tutilgan yoki umuman ko`zda tutilmaganligining ahamiyati yo`q 2 [114] . Axloq tuzatish ishlari ozodlikdan mahrum etish jazosi bilan almashtirilganda uning bir qismini almashtirishga yo`l qo`yilmaydi, ya`ni u to`liq miqdorda almashtirilishi lozim. Agar voyaga yetmagan shaxs tayinlangan axloq tuzatish ishlarining o`ndan bir qismidan ko`prog`ini o`tashdan bo`yin tovlasa, sud bu jazoning o`talmay qolgan qismining har uch kunini bir kunlik qamoq jazosiga tenglashtirgan holda hisoblab , qamoq jazosi bilan almashtiradi, ammo bu muddat uch oydan oshmasligi kerak. Axloq tuzatish ishlari pensiya yoshiga yetganlarga, mehnatga qobiliyatsiz bo`lganlarga , homilador ayollarga, bolani boqish uchun berilgan ta`tilda bo`lgan ayollarga va harbiy xizmatchilarga nisbatan qo`llanilmaydi. Demak, axloq tuzatish ishlari mahkumning moddiy va mehnat qilish huquqlarini ma`lum darajada cheklashdan iboratdir. Bu quyidagilarda ifodalanadi: 1) mahkum ish haqining bir qismi — 10 foizidan 30 foizigacha — davlat foydasiga ushlab qolinadi . Foiz miqdorini belgilashda sud mahkumning oilaviy va mulkiy ahvolini e`tiborga oladi; 2) axloq tuzatish ishlarini o`tash muddati umumiy ish stajiga, qonun bo`yicha pensiya va boshqa yengilliklar hamda imtiyozlar (qo`shimcha ish haqi) olish huquqini beradigan ish stajiga qo`shilmaydi. 3) uzluksiz mehnat uchun beriladigan qo`shimcha ish haqi to`lash axloq tuzatish ishini o`tash davrida to`xtatiladi; 4) sudlanganlik holatini keltirib chiqaradi. Sudlanganlik holati axloq tuzatish jazosi o`talgandan keyin bir yil o`tgach tugallanadi. Axloq tuzatish ishlari ichki ishlar organlari tomonidan ijro etiladi , ya`ni mahkumning yashash joyidagi ichki ishlar organlarining jazolarni ijro etish 2 [114] Олий суд Пленумининг «Жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тў ғ рисидаги» 1996 й 19 июль №16 қарори 49-бет www.arxiv.uz inspeksiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Mahkum doimiy yashash va ish joyiga ega bo`lmagan taqdirda jazo hukm chiqargan sud joylashgan hududdagi jazoni ijro qilish inspeksiyasi belgilab bergan joyda ijro etiladi , mahkum ishlab bergan kunlar sud tomonidan belgilangan jazo muddatining har oyiga to`g`ri keladigan ish kunlari miqdoridan kam bo`lmasligi kerak. Agar mahkum ana shu miqdordagi ish kunlarini ishlab bermagan bo`lsa va ishlamagan kunlarini jazo muddatiga qo`shish uchun asoslar mavjud bo`lmasa, axloq tuzatish ishlarini o`tash mahkum belgilangan ishlarini to`liq o`tab bergunga qadar davom etadi. Quyidagilar : a) qonun hujjatlariga muvofiq vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasi to`lanmaydigan kasallik vaqti; b) qamoq tariqasidagi ma`muriy jazoni o`tash vaqti yoki boshqa jinoyat sodir etilganligi munosabati bilan qamoqda saqlangan vaqt; v) axloq tuzatish ishiga mahkum etilgan shaxsga jazoni o`tash vaqtida berilgan ma`muriy jazo tayinlangan jazo muddatiga qo`shilmaydi. Umumiy qoidaga ko`ra, axloq tuzatish ishlari muddati mehnat stajiga qo`shilmaydi. Jinoyat protsessual kodeksining 545-moddasiga ko`ra, axloq tuzatish ishlari o`talgan vaqtni mahkumning umumiy mehnat stajiga qo`shish to`g`risidagi masala jamoat birlashmasi yoki jamoa iltimosnomasi bo`yicha, jazoni o`tab chiqqan shaxs mehnatga qobiliyatsiz bo`lgan taqdirda esa, uning iltimosnomasi bo`yicha ham mazkur shaxs turgan joydagi tuman shahar sudi tomonidan ko`rib chiqiladi. Axloq tuzatish ishlari o`talgan vaqtni mahkumning umumiy mehnat stajiga qo`shish to`g`risidagi masala sud tomonidan ko`rib chiqilayotgan vaqtda iltimosnoma kim haqida berilgan bo`lsa, shu shaxsning, shuningdek, iltimos qo`zg`atgan jamoat birlashmasi yoki jamoaning vakili qatnashishi shart. Axloq tuzatish ishlari o`talgan vaqtni mahkumning umumiy mehnat stajiga qo`shish to`g`risidagi iltimosnoma yuzasidan sud ajrimi ustidan shikoyat berilishi mumkin.   www.arxiv.uz Xizmat bo`yicha cheklash.   Xizmat bo`yicha cheklash jazosi Jinoyat kodeksiga yangi kiritilgan jazo choralaridan biri hisoblanadi . Jinoyat kodeksining 47-moddasiga muvofiq xizmat bo`yicha cheklash — ofitserlar tarkibiga kiruvchi harbiy xizmatchi, praporshik, michman va harbiy xizmatni kontrakt asosida o`tayotgan harbiy xizmatchini sud hukmida ko`rsatilgan muddat davomida muayyan huquq va imtiyozlardan mahrum qilib, oylik ish haqining o`n foizidan o`ttiz foizigacha bo`lgan miqdori davlat daromadi hisobiga ushlab qolishdan iborat jazo chorasidir. Xizmat bo`yicha cheklash faqat asosiy jazo sifatida tayinlanilishi mumkin. Bundan tashqari, qonunda ushbu jazo chorasini qo`llashni cheklovchi qator shartlar belgilangan: birinchidan , bu jazo chorasi faqat yuqorida qayd etilgan harbiy xizmatchilarga nisbatan qo`llanishi mumkin; ikkinchidan , bu jazo faqat harbiy jinoyatlarga yoki Jinoyat kodeksi Maxsus qismi tegishli moddasida ko`rsatilgan hollarda boshqa qilmishlarga nisbatan ham tadbiq etiladi. Jinoyat qonuni harbiy xizmat bo`yicha cheklashda ikkita asosiy jazoni nazarda tutadi (47-modda, 2-qism): 1) sud hukmida ko`rsatilgan muddat davomida mahkumning mansabi ko`tarilishi mumkin emas (masalan, rota komandiri , batalyon komandiri bo`la olmaydi); 2) uning harbiy yoki maxsus unvoni oshirilmaydi. Masalan, kapitan unvonidagi harbiy mayor unvonini ololmaydi. Chunki jazoni o`tash muddati harbiy unvonni oshirish uchun zarur bo`lgan muddatga qo`shilmaydi. Qonunda belgilangan xizmat bo`yicha cheklash jazosining qo`llanishi, qonunda belgilangan cheklovlardan tashqari boshqa cheklovlar(harbiy xizmatchiga tegishli bo`lgan maxsus huquqlar, uning xizmat kvartirasiga bo`lgan huquqi, yashash sharoitini yaxshilashga bo`lgan imtiyozlar)ni nazarda tutmaydi. www.arxiv.uz Jinoyat kodeksi 47-moddasi 1- qismiga ko`ra mahkumni oylik ish haqining o`n foizidan o`ttiz foizgacha bo`lgan miqdori davlat foydasiga ushlab qolinadi. Xizmat bo`yicha cheklash Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddasi sanksiyasida nazarda tutilgan hollarda ikki oydan uch yilgacha bo`lgan muddatga tayinlanadi. Jazoni o`tash muddati uning navbatdagi harbiy yoki maxsus unvonni olish uchun zarur bo`lgan xizmat muddatiga qo`shilmaydi. Shuningdek, , mazkur muddat pensiya tayinlash uchun ham zarur bo`lgan xizmat stajiga ham qo`shilmaydi. Ijtimoiy xafvi katta bo`lmagan yoki og`ir oqibatlarni keltirib chiqarmagan ehtiyotsizlik orqasidan sodir etilgan jinoyat uchun sud ish holatlari va mahkumning shaxsini hisobga olgan holda uch yildan ko`p bo`lmagan muddatga xizmat bo`yicha cheklash jazosini tayinlashi mumkin. Shunday qilib ushbu jazo turining huquqiy oqibatlari quyidagilardan iborat: 1) mahkumning mansabi, harbiy yoki maxsus unvonini oshirilishini cheklaydi; 2) ushbu muddatning ko`p yil ishlaganlik, navbatdagi harbiy yoki maxsus unvonni olish uchun zarur bo`lgan muddatga qo`shilmaydi; 3) mahkum daromadining bir qismi davlat hisobiga o`tkazilishi orqali unga moddiy jafo yetkaziladi.   Qamoq   Respublikamiz Jinoyat kodeksi 45-moddasida dispozitsiyasi shaxsni jamiyatdan batamom ajratgan sharoitda saqlashdan iborat qamoq jazosini ko`zda tutib, uning bir oydan olti oygacha muddatga belgilanishi ko`rsatilgan. Qamoq jazosi qonunga ilk bor kiritilib, oldindan hech qaysi ittifoqdosh respublika jinoyat qonunchiligida bunday jazo turi ko`rsatilmagan edi. Qamoq jazosi o`z mohiyatiga ko`ra qisqa muddatga ozodlikdan mahrum qilish hisoblanadi. Bu: www.arxiv.uz birinchidan, mahkum sud hukmi asosida tayinlangan qamoq jazosini jamiyatdan ajratilgan holda, maxsus muassasaga joylashtirilib, jazo muddati tugaguncha uni tashlab ketishi mumkin bo`lmagan, qat`i rejim, kuchli nazorat ostida o`taydi; ikkinchidan, qamoq jazosi bir oydan olti oygacha muddatda belgilanadi. Qamoq jazosi asosiy jazolardan biri bo`lib, boshqa jazolar bilan qo`shib tayinlanishi mumkin emas. Shuningdek, , Jinoyat kodeksi normasi sanksiyasida ko`rsatilmagan hollarda ham qamoq jazosi tayinlanishi mumkin: Jinoyat kodeksining 57-moddasiga ko`ra yengilroq jazo tayinlanganda; Jinoyat kodeksining 44-moddasi 3-qismiga ko`ra, aybdor jarima jazosini ijro etishdan bo`yin tovlaganda , u qamoq jazosi bilan almashtiriladi. Uncha ijtimoiy xavfli bo`lmagan jinoyatlar, ba`zi ehtiyotsizlik orqasidan sodir qilingan jinoyatlar uchun shaxsga nisbatan bunday tartibdagi qisqa muddatli jazoni qo`llash joizdir. Bu yerda asosiy masala shundan iboratki, birinchidan shaxsni axloq tuzatish muassasalariga yuborishning ijtimoiy salbiy oqibatlarining oldi olinadi va ikkinchi tomondan, shaxsga boshqa jazo turi bilan ta`sir etish orqali umumiy va maxsus prevensiya natijalariga erishib bo`lmasligi aniqlanganidek, bu jazo turidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Qamoqqa mahkum qilingan shaxs jazoning barcha muddatini O`zbekiston Respublikasi IIV tergov izolatorlarining maxsus ajratilgan xonalarida o`taydi. Qamoqqa mahkum qilingan shaxs kasal bo`lib qolganida, davolanishi yoki mahkumning xavfsizligini ta`minlash uchun uni bir muassasadan boshqasiga ko`chirish mumkin . Qamoqqa mahkum etilganlar boshqa toifadagi aybdorlardan ajratilgan holda saqlanadilar. Ularga ozodlikdan mahrum qilish jazosi uchun belgilangan tartib qo`llaniladi. Qamoq jazosi qasddan sodir etilgan (qasddan badanga yengil shikast yetkazish (109-modda), qiynash (110-modda), o`g`rilik (169-modda)) va ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyatlar uchun ham (ehtiyotsizlik natijasida badanga o`rtacha og`ir shikast yetkazish 111-modda) qo`llaniladi. Qamoq jazosi www.arxiv.uz jinoyat huquqi normalari sanksiyalarida boshqa jazo turlariga muqobil tarzda ko`rsatilgan. Qamoq jazosiga hukm qilingan shaxslar hukm chiqarilgan joydagi maxsus qamoq uylarida jazoni o`taydilar. Mahkumlar butun jazo muddatini odatda, bitta qamoq uyida o`taydilar. Ular qamoq uyining xo`jalik xizmatiga oid ishlarga xaftasiga to`rt soatgacha bo`lgan muddatga jalb etilishlari mumkin. Mahkumlar ikki kishilik, to`rt kishilik yoki umumiy kameralarda saqlanadilar. Birinchi marta qamoq jazosiga hukm qilingan shaxslar ilgari qamoq yoki ozodlikdan mahrum qilish jazosini o`tagan shaxslardan alohida saqlanadilar.   Intizomiy qismga jo`natish   Intizomiy qismga jo`natish faqat muddatli harbiy xizmatchilarga nisbatan qo`llaniladigan asosiy jazo turidir. Jazoning ushbu turi jinoyatning maxsus subyektiga nisbatan qo`llaniladi. Uning boshqa shaxslarga nisbatan qo`llanilishi mumkin emas. Muddatli harbiy xizmatchilarga umumiy safarbarlik asosida va muddatli harbiy xizmatga chaqirilgan oddiy askarlar, serjantlar, shuningdek, , ofitserlar tarkibida xizmatni o`tayotganlar kiradi. Bu jazo turining asosiy xususiyati shundaki, u faqat jinoyat qonuni normasi sanksiyasida ko`rsatilgan hollardagina qo`llaniladi. Bu jazoning mohiyati, harbiy xizmatchini sud hukmida ko`rsatilgan muddatga maxsus ichki tartibi ancha qattiq bo`lgan harbiy qismga jo`natishda ifodalanadi. Bu jazoni o`tashda maxsus ichki tartib qoidaga amal qilinadi. Intizomiy qismga jo`natish asosiy jazo turi bo`lib, uning ijrosi Mudofaa vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Intizomiy qismda mahkumlarga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ta`tillar berilmaydi. Qonunda intizomiy qismda jazoni o`tash muddati belgilangan bo`lib, u Jinoyat kodeksi Maxsus qism moddalarida nazarda tutilgan hollarda ikki oydan bir www.arxiv.uz yilgacha bo`lgan muddatga tayinlanadi. Shuningdek, , sud ish holatlarini va mahkumning shaxsiga taalluqli ma`lumotlarni hisobga olgan holda uch yildan ko`p bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi o`rniga shu muddatdagi intizomiy qismga jo`natish jazosini qo`llashi mumkin. Intizomiy qismda bo`lish muddati uch yilgacha qilib belgilanadi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilganda e`tiborga olinishi kerak bo`lgan ish holatlari deganda, jinoyatning og`irligi, uning oqibatlari, uning xususiyati va boshqa holatlar tushiniladi. Bunda sud javobgarlikni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlarini hisobga olishi lozim. Mahkumning shaxsini xususiyatlovchi belgilarga davlat mukofotlari olganligi, sudlanganligi, uning tugaganligi yoki olib tashlanganligi yoxud jazoni ozodlikdan mahrum etish joylarida o`taganligi e`tiborga olinadi. Sud hukmida jazo muddatining ko`rsatilmaganligi jinoyat qonun ini buzish hisoblanadi, bu esa hukmning bekor qilinishiga asos bo`ladi. Mahkumlarning intizomiy qismda jazoni o`tash vaqti harbiy xizmat muddatiga qo`shilmaydi. Jazoni o`tagandan so`ng mahkum harbiy qismga jo`natiladi. Jazoni o`tash vaqtida harbiy xizmat muddati o`tmaganligi sababli, boshqa turidagi jazo bilan almashtirishga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Agar jazoni o`tash davomida mahkum harbiy xizmatga layoqatsiz deb topilsa, unga nisbatan bu jazo chorasini ijro etish to`xtatilishi lozim. Bunda sud jazoni o`talmagan qismini yengilrog`i bilan almashtirishi yoki jazodan ozod qilish masalasini ko`rib chiqishi lozim. Jinoyat ijroiya kodeksining 160-moddasiga ko`ra intizomiy qismda saqlash vaqtini harbiy xizmat muddatiga qo`shib hisoblash to`g`risidagi iltimosnoma sud tomonidan Jinoyat protsessual kodeksida belgilangan tartibda ko`rib chiqiladi. Intizomiy qismda saqlash vaqtini harbiy xizmat muddatiga kiritib hisoblash to`g`risidagi masala garnizon harbiy sudining sudyasi tomonidan jazoni o`tash muddati o`tgach qo`mondonlikning iltimosiga ko`ra ko`rib chiqiladi 3 [115] . 3 [115] Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодекси. 546-модда www.arxiv.uz birinchidan, harbiy xizmatchi Jinoyat kodeksi Maxsus qism moddasida nazarda tutilgan harbiy xizmatni o`tash tartibiga qarshi jinoyatni sodir etsa. Bu jazo alternativ jazo sifatida Jinoyat kodeksining 279-moddasi «Bo`ysunmaslik», 280- modda «Buyruqni bajarmaslik», 281-modda «Boshliqqa qarshilik ko`rsatish yoki xizmat vazifalarini buzishga majbur qilish», 283-modda «badanga shikast yetkazish» kabi jinoyatlar uchun tayinlanishi mumkinligi ko`rsatilgan. ikkinchidan , bu jazo harbiy soha bilan bog`liq bo`lmagan jinoyat sodir etgan harbiy shaxslar uchun ham qo`llaniladi. Buning uchun qonunda uchta shart ko`rsatilgan: a) sodir etilgan jinoyatning xususiyati ozodlikdan mahrum qilish jazosini intizomiy qismga jo`natish jazosi bilan almashtirish imkonini bersa; b) mahkumning shaxsi ham ushbu talabga javob berishi; v) intizomiy qismga jo`natish jazosi bilan almashtirilayotgan ozodlikdan mahrum qilish jazosi uch yildan ortiq bo`lmasligi lozim. Birinchi shart shuni anglatadiki, harbiy xizmatchi tomonidan sodir etilgan jinoyat uncha og`ir bo`lmagan, og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat bo`lmasligi lozim. Agar intizomiy qismga jo`natish jazosi ozodlikdan mahrum qilish jazosi o`rniga tayinlansa, harbiy qismda bo`lish muddatining bir kuni ozodlikdan mahrum etish jazosining bir kuniga tenglashtiriladi (61-modda). Ozodlikdan mahrum etish jazosi bilan almashtirilganda ish holatlari va mahkum shaxsini tasdiqlovchi xususiyatlar e`tiborga olinadi. Ish holatlari deganda , jinoyatning og`irligi, uning oqibatarlari, xususiyati va ish uchun ahamiyatli bo`lgan boshqa holatlar tushuniladi. Sud javobgarlikni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlarga ham e`tibor berishi lozim. Q onun ushbu jazo chorasi qo`llanishi mumkin bo`lgan harbiy xizmatchilar doirasini ham chegaralaydi. Bu jazo turi faqat muddatli harbiy xizmatchilarga nisbatangina qo`llanishi mumkin. Demak, ushbu jazo turini qo`llash uchun sud hukmi chiqarilgunga qadar xizmat muddati tamom bo`lmagan bo`lishi kerak. Jazoni intizomiy qismda, ya`ni ichki tartibi ancha qat`i bo`lgan maxsus harbiy bo`linmada o`tayotgan harbiy xizmatchilar hukmning ijrosiga kirishilgandan boshlab intizomiy qismdan ozod bo`lgunga qadar harbiylar uchun belgilangan imtiyozlar olish huquqidan mahrum etiladilar. Intizomiy qismda www.arxiv.uz o`talgan xizmat vaqti haqiqiy harbiy xizmat muddatiga qo`shilmaydi. Ayrim holatlarda harbiy xizmatchi jazoni o`tab bo`lganidan so`ng u yuborilgan qism komandiri tavsiyasiga ko`ra harbiy okrug qo`shinlari komandiri qarori bilan intizomiy qismda o`talgan jazo muddati haqiqiy harbiy xizmat muddatiga qo`shilishi mumkin. Intizomiy qismga jo`natishga hukm qilingan shaxslarning sudlanganligi jazo muddatining tugashi bilan tugaydi.   Ozodlikdan mahrum qilish   Ozodlikdan mahrum qilish jazosi mahkumni sud belgilagan muddat mobaynida jamiyatdan ajratib, jazoni ijro etish koloniyasi yoki turmaga joylashtirishdan iboratdir. Bu asosiy jazo turi bo`lganligi uchun qonun sanksiyasida ko`rsatilgan hollardagina qo`llaniladi. Ozodlikdan mahrum qilish boshqa hech qanday asosiy jazo turi bilan birga qo`llanishi mumkin emas. Ushbu jazo turi aybdor axloq tuzatish ishlaridan bo`yin tovlasa, o`lim jazosi afv etish tarzida ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilganida qo`llaniladi. Jinoyat kodeksining 50-moddasida ozodlikdan mahrum qilish jazosi avvalgi kodekslardan farqli ravishda mahkumni jamiyatdan ajratib, jazoni ijro etish koloniyasi yoki turmaga joylashtirishdan iborat ekanligi aytib o`tilgan. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi, jinoiy jazo maqsadiga boshqa jazo choralarini qo`llash orqali erishish mumkin bo`lmaganda va maxsus tartibda mahkumni jamiyatdan ajratgan holda tarbiyalash lozim bo`lgan hollarda qo`llaniladi. Bu jazoga mahkum qilingan shaxslarning bir qator huquqlari cheklanadi. Sud ozodlikdan mahrum qilish jazosini tayinlaganida sodir etilgan jinoyatning xususiyati, aybdorning xavflilik darajasi va uni qayta tarbiyalash mumkinmi yoki mumkin emasmi degan savollarni o`rganib, jazoning turini, o`tash tartibi va muddatini belgilaydi. Bolgar kriminalisti K. Lyutov jazoning maqsadini tadqiq qila turib, ozodlikdan mahrum qilish jazosining umumiy jazo tizimidagi o`rni haqida shunday deydi: «Faqat u (ozodlikdan mahrum qilish) Jinoyat kodeksi tomonidan www.arxiv.uz ko`rsatilgan jazolar orasida shunday natijalarga, jazoning maqsadlariga to`la javob bera oladi». Yuridik fanlar doktori A.M Yakovlev ozodlikdan mahrum qilish jazosini bir qator salbiy xususiyatlarga ega ekanligini ta`kidlab: a) insonni yuqori darajada normal hayotiy sharoitlarga moslashtirish niyat qilingan holda shaxs jamiyatdan butunlay ajratib qo`yiladi; b) jinoyatchi ongidagi zararli tushuncha va odatlarni ijtimoiy foydali bo`lgan sifatlar bilan almashtirish maqsad qilib qo`yilgani holda, uni boshqa jinoyatchilar guruhiga qo`shib qo`yiladiki, bunda shaxs bu jinoyatchilardan ko`proq ularning yomon tomonlarini o`zlashtirib olmasligiga to`la ishonib bo`lmaydi. v) jinoyatchini normal hayotga, mehnat muhitiga, erkin sharoitdagi hayotga o`rgatish maqsad qilingan holda uni erkin hayotdan butunlay uzoq bo`lgan muhitga joylashtiriladi. Ozodlikdan mahrum qilish insonning notabiiy normal bo`lmagan holatidir; g) qaytadan jinoyat sodir etmaslik uchun shaxs ozodlikka chiqqanidan keyin to`gri yo`nalish bo`yicha faol harakat qilishi kerak bo`ladi (masalan, o`ziga mos ish topib ishlash, oilaviy muammolarni bartaraf etish, spirtli ichkiliklarga ruju qo`ymaslik va hokazo). Ozodlikdan mahrum qilish jazosi esa mahkumni passiv hayot tarzi kechirishga o`rgatib qo`yadi. Ozodlikdan mahrum qilish mahkumning jamiyatdagi huquqiy holatini cheklab qo`yishning alohida shakli bo`lib, bu uni boshqa jazo turlaridan, hatto qamoq jazosidan ham farq qiladi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo`llash orqali mahkumning huquqlarini cheklash kompleks xususiyatga ega bo`lib, mahkum ruhiy va jismoniy jihatdan jamiyatdan, o`zi o`rgangan muhitdan izolatsiyalanib, jazoni qo`llash orqali belgilangan maqsadga erishish uchun maxsus tartib qo`llaniladi. Bu cheklashlar mehnat qilish erkinligi, dam olish va mehnat qilish vaqtining qat`i belgilanganida, erkin harakat qilishning, uchrashuvlar, posilkalar olishdagi cheklashlarda ifodalanadi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi jinoyatning xavflilik darajasi va mahkumning shaxsini e`tiborga olib tayinlanishi lozim. www.arxiv.uz Ozodlikdan mahrum qilish jazosi olti oydan yigirma yilgacha bo`lgan muddatga belgilanadi. Voyaga yetmaganlarga olti oydan o`n yilgacha bo`lgan muddatga tayinlanadi. Ozodlikdan mahrum qilish jazosi bir necha hukmlarni qo`shish tartibida tayinlanganda yigirma besh yilgacha bo`lgan muddatga tayinlanishi mumkin. Ozodlikdan mahrum qilish jazosining maksimal muddati jazoning bir yoki bir necha jinoyatga nisbatan tayinlanishiga, o`lim jazosini ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilishiga bog`liq. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo`llashda sud jazo muddatini sud hukmida aniq beligilanishiga e`tibor berish lozim, muddatning aniq beligilanmasligi jinoyat qonuni normasini buzish hisoblanib, sud hukmini bekor qilinishiga sabab bo`ladi. Shu bilan birga sud bir qancha jinoyatlar yuzasidan jazo tayinlayotganda, har bir hukm bo`yicha alohida-alohida jazo beliglashi va umumiy muddatni tayinlashda muddatlarni qo`shish orqali jazo beligilashi lozim. Qisqa muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo`llashda ishning barcha holatlaridan, aybdorning shaxsidan kelib chiqib va nima uchun ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan jazo qo`llanilmayotganligi sabablari hukmda asoslantirilmog`i kerak. Ozodlikdan mahrum qilish jazosida tayinlanganida har bir modda bo`yicha uning muddatlari ko`rsatilmog`i zarur 4 [116] . Sudlar voyaga yetmaganlarga, ayollarga, nogironlarga va keksalarga nisbatan jazo tayinlashda ozodlikdan mahrum qilish jazosidan boshqa jazo turini qo`llash, shartli hukm qilish masalalarini muhokama qilishlari va agarda ularni jamiyatdan ajratmagan holda qayta tarbiyalash mumkin emas, deb topganlaridagina ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo`llashlari lozim 5 [117] . Ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo`llashda uning quyidagi ijobiy jihatdan samara berishi hisobga olinishi lozim: 4 [116] Oliy sud Plenumining “ Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to ’ g ’ risida ” gi 1996 yil 19 iyul №16 qarori 49- bet 5 [117] Oliy sud Plenumining “ Jinoyat uchun jazo chorasini tayinlash borasida sud amaliyotida vujudga kelgan ayrim masalalar to ’ g ’ risida ” gi qarori 2000 yil 22 dekabr   www.arxiv.uz 1) ozodlikdan mahrum qilish jazo chorasi, faqat o`ta og`ir jinoyatni sodir etgan shaxslarga nisbatan yoki Jinoyat kodeksi 56-moddasida sanab o`tilgan og`irlashtiruvchi holatlar, shuningdek, jazo tizimidagi boshqa yengilroq choralarni qo`llash imkoniyati bo`lmagan hollarda tayinlanadi 6 [118] . Ozodlikdan mahrum qilish jazosi sud hukmida jazoni og`irlashtiruvchi yoki yengillashtiruvchi holatlarini hisobga olingan va ko`rsatilgan holda qo`llanishi kerak. Asosiy e`tibor ayollarga nisbatan jazo tayinlashga q aratilishi lozim. 7 [119] 2) 2)       bu jazoni jinoiy guruh tashkilotchilari va faol ishtirokchilariga nisbatan, ekstrimistlar, retsidivistlar, respublikadagi vaziyatni beqarorlashtirishga uringan, o`ta og`ir jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga, jamiyat xavfsizligiga tajovuz qiluvchi jinoyat sodir etganlarga nisbatan tayinlashda ularning xavflilik darajasi e`tiborga olinishi lozim 8 [120] . 3) 3)       ozodlikdan mahrum qilish jazosi og`ir jinoyat sodir etgan shaxslarga, uyushgan guruh tashkilotchilari va faol ishtirokchilariga muqaddam sudlanganlarga nisbatan qo`llanishi lozim. Bunda fuqarolarning hayoti va sog`lig`iga tajovuz qilish, poraxo`rlik, giyoxvandlik vositalari va psixatrop moddalarning g`ayriqonuniy muomalasi va qurol tarqatish kabi, shuningdek, respublika iqtisodiyotiga zarar yetkazuvchi jinoyatlar alohida xavf tug`dirishini nazarda tutish kerak. 9 [121] Retsidivistlar, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarni muntazam ravishda yoki ko`p miqdorda sotuvchilar, o`tkazuvchilar yoki jinoyatning tashkilotchilari va faol ishtirokchilari, narkotiklarni O`zbekiston Respublikasiga olib kirish yoki uning hududi orqali olib o`tishni yoxud ularni turli usullar bilan tarqatishni ta`minlovchilar, xuddi shunday jinoyatlar uchun muqaddam sudlanganlar, voyaga yetmaganlarni jinoyatga jalb qiluvchilar va 6 [118] Oliy sud Plenumining “ Jinoyat uchun jazo chorasini tayinlash borasida sud amaliyotida vujudga kelgan ayrim masalalar to ’ g ’ risida ” gi qarori 2000 yil 12 dekabr 7 [119] Oliy sud Plenumining qarori “ Sud amaliyotida jinoiy jazoni qo ’ llashda vujudga keladigan ayrim masalalar to ’ g ’ risida ” gi qarori 1999 yil 19- bet 8 [120] Oliy sud Plenumining “ Jinoyat uchun jazo chorasini tayinlash borasida sud amaliyotida vujudga kelgan ayrim masalalar to ’ g ’ risida ” gi qarori 2000 yil 22 dekabr 6 Oliy sud Plenumining “ Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to ’ g ’ risida ” gi 1996 yil 19 iyul №16 qarori 41- bet 9   www.arxiv.uz hokazolar qattiq javobgarlikka tortilishi lozim. 10 [122] Ommaviy tartibsizliklar, qirg`in qilishlar va o`t qo`yishlarning tashkilotchilari, faol ishtirokchilariga, jamoat tartibini saqlash bo`yicha o`z xizmat vazifasini bajarayotgan hokimiyat vakillarining va boshqa shaxslarning hayoti, sog`lig`i, or-nomusi va qadr- qimmatiga tajovuz etuvchi milliy va irqiy teng huquqlikni buzishga dalolat qiluvchi shaxslarga nisbatan qattiq jazo choralari qo`llanmog`i kerak. Bundan tashqari bu shaxslarga nisbatan jazo maqsadiga boshqa ta`sir choralari qo`llash orqali erishish mumkin bo`lmaganda qonun normasi sanksiyasida ko`rsatilgan bo`lsa ushbu jazo turi qo`llanishi mumkin. 4) 4)       bu jazoni alkogolizmga chalingan, g`ayriaxloqiy hayot tarzini kechirayotgan shaxslarga nisbatan qo`llash samarali hisoblanadi. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyat ishlarini (JKning 164-166,168-169- moddalarida nazarda tutilgan o`ta og`ir jinoyatlar bundan mustasno) ko`rib chiqayotganda, moddiy zararning ixtiyoriy tarzda qoplanganligi jazoni yengillashtiruvchi favqulodda holat ekanligi va jinoyat ishining muayyan holatlaridan kelib chiqib, ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazoni qo`llamaslik uchun asos bo`ladi 11 [123] . 65 yoshdan oshgan erkaklar va ayollar uchun ozodlikdan mahrum qilish muddati Jinoyat kodeksi sanksiyasida ko`rsatilgan jazo muddatining to`rtdan uch qismidan oshmasligi kerak. Bu norma impervativ xususiyatga ega bo`lib, jazoni og`irlashtiruvchi hollarda ham o`zgartirilmaydi. Bu jazoni qo`llashda erkak kishining jinoyat sodir etilgan vaqtdagiga nisbatan emas, balki, hukm chiqarish vaqtidagi yoshi hisobga olinadi. Ayol kishining yoshi esa ahamiyatga ega emas. Bu qoida shaxs bir yoki bir necha jinoyat sodir etgan hollarda ham tadbiq etiladi. Bitta jinoyat yuzasidan tayinlangan jazoning umumiy muddati 15 yildan 10 [122] Oliy sud Plenumining qarori “ Respublika sudlari tomonidan ommaviy tartibsizliklar uchun javobgarlik to ’ g ’ risidagi qonunlarni qo ’ llash amaliyoti bilan bog ’ lik ayrim masalalar to ’ g ’ risida ” 1996 yil 20 dekabr №38 67,68- bet 11 [123] Oliy sud Plenumining “ Jinoyat uchun jazo chorasini tayinlash borasida sud amaliyotida vujudga kelgan ayrim masalalar to ’ g ’ risida ” gi qarori 2000 yil 22 dekabr       www.arxiv.uz (20 yilning to`rtdan u qismi), bir necha jinoyat bo`yicha 18 yilu, 9 oydan (25 yilning to`rtdan uch qismi) oshmasligi kerak. Qonun ozodlikdan mahrum qilish jazosini o`tash tartibida erkaklar va ayollar uchun alohida holatlarni nazarda tutadi . Ozodlikdan mahrum qilingan erkaklar jazoni u yoki bu ozodlikdan mahrum qilish muassasasida o`taydilar: 1) ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyati, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyati uchun va qasddan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinayotganlarga nisbatan jazoni manzil- koloniyalarda; 2) qasddan og`ir jinoyat sodir etganlik va o`ta og`ir jinoyati uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinayotganlarga nisbatan jazoni umumiy tartibli koloniyalarda; 3) ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o`tab chiqib, qasddan yangi sodir etgan jinoyati uchun hukm qilinayotganlarga nisbatan jazoni qattiq tartibli koloniyalarda; 4) o`ta xavfli retsidivistlarga nisbatan jazoni maxsus tartibli koloniyalarda o`tash tayinlanadi. Avf etilib, o`lim jazosi ozodlikdan mahrum qilish bilapn almashtirilgan shaxslar ham jazoni maxsus tartibli koloniyalarda o`taydilar. Jazoning qanday tartibli koloniyalarda o`tash lozimligi sud hukmida aniq ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Ozodlikdan mahrum qilingan ayollar jazoni manzil koloniyalarida, umumiy va qattiq tartibli koloniyalarda o`taydilar: 1) ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyat, ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etganlarga hamda qasddan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etganlarga nisbatan jazoni manzil-koloniyalarda; 2) og`ir va o`ta og`ir jinoyat uchun jazoni umumiy tartibli koloniyalarda; 3) ilgari ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o`tab chiqib, yangi sodir etgan o`ta og`ir jinoyati uchun hukm qilinayotganlarga, shuningdek o`ta www.arxiv.uz xavfli retsidivist deb topilganlarga nisbatan jazoni qattiq tartibli koloniyalarda o`taydilar. Manzil koloniyalari quyidagilarga bo`linadi: 1) 1)       ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatlar uchun hukm qilingan shaxslar saqlanadigan manzil-koloniyalari; 2) 2)       umumiy va qattiq tartibli koloniyalardan, shuningdek, tarbiya koloniyalaridan o`tkazilgan mahkumlar saqlanadigan manzil koloniyalari. Umumiy tartibli koloniyalar quyidagilarga bo`linadi: 1) 1)       qasddan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etganlik uchun hukm qilingan shaxslar saqlanadigan koloniyalar; 2) 2)       og`ir jinoyat sodir etganlik uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar saqlanadigan koloniyalar; 3) 3)       ilgari qasddan sodir etilgan jinoyat uchun ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o`tagan va qasddan yangi jinoyat sodir etganligi uchun yana sudlangan ayollar saqlanadigan koloniyalar. Qattiq tartibli koloniyalar quyidagilarga bo`linadi: 1) 1)       o`ta og`ir jinoyat sodir etganligi uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan shaxslar saqlanadigan koloniyalar; 2) 2)       ilgari qasddan jinoyat sodir etganligi uchun ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o`tagan va qasddan jinoyat sodir etganlik uchun yana sudlangan erkaklar saqlanadigan koloniyalar; 3) 3)       ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o`tagan va o`ta og`ir jinoyat sodir etganlik uchun yana sudlangan ayollar, shuningdek,, o`ta xavfli retsidivist deb topilgan ayollar saqlanadigan koloniyalar. Maxsus tartibli koloniyalar ozodlikdan mahrum qilishga hukm qilingan, o`ta xavfli retsidivist deb topilgan erkaklarni saqlash uchun mo`ljallangan. Shuningdek, o`lim jazosi afv etish tartibida ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilgan erkaklar ham saqlanadi. www.arxiv.uz Ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyat sodir etganlik, ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etganlik va qasddan uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etish tariqasidagi jazo homilador ayollarga va uch yoshga to`lmagan bolalari bor ayollarga, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq yoshga doir pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan shaxslarga shaxslarga nisbatan tayinlanmaydi. 2003 yil 26 sentabrda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Birinchi marta ozodlikdan mahrum etishga mahkum qilingan shaxslarning jazo o`tash sharoitlarini liberallashtirish to`g`risida»gi Farmoni qabul qilindi. Unga ko`ra uncha og`ir bo`lmagan jinoyati uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum etilgan shaxslar umumiy tartibli jazoni ijro etish koloniyalaridan manzil koloniyalariga, o`ta og`ir jinoyat sodir etganlar qattiq tartibli koloniyalardan umumiy tartibli koloniyalarga o`tkazilishi lozimligi belgilandi. Bu farmonni qabul qilishdan quyidagi salbiy oqibatlarning oldindani olish maqsad qilib qo`yilgan: 1) birinchi marta ozodlikdan mahrum qilingan shaxslarni nisbatan chegaralangan sharoitda va shu bilan birga muqaddam sudlangan shaxslar bilan birga saqlash ko`pincha ularning tuzalishi va qayta tarbiyalanishi jarayoniga salbiy ta`sir o`tkazadi. Masalan, birinchi marta ozodlikdan mahrum etish jazosiga mahkum etilgan shaxslar odatda ularni ozodlikdan mahrum etish joylarida qayta tarbiyalanishiga ijobiy ta`sir ko`rsata oladigan nisbatan mustahkamroq oilaviy va boshqa ijtimoiy aloqalarga ega bo`ladilar. Ammo qattiq tartibli koloniyalarda jazo o`tayotib ular amaldagi qonunchilikka binoan umumiy tartibli koloniyalarda jazo o`tayotganlarga nisbatan qarindoshlari va yaqinlari bilan bir muncha kam muloqotda bo`lishadi. 2) birinchi marta sudlanganlarning uzoq muddat davomida jazoni ijro etish joylarida bir necha marotaba jazo o`tagan shaxslar bilan birga bo`lishlari hamda bu muhitda muqaddam sudlanganlarning ta`siri keng bo`lishi, ularda kelgusida jamiyat uchun zararli dunyoqarash rivojlanishiga shart-sharoit yaratadi. 3) qonunda og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat sodir etgani uchun besh yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilinganlarga, o`ta xavfli www.arxiv.uz retsidivistlarga besh yildan ko`p bo`lmagan muddatga turma qamog`i jazosini tayinlash mumkinligi belgilangan. Jazoning muayyan qismini turmada o`tkazishning o`ziga xos shartlari mavjud: a) og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat uchun hukm qilingan bo`lishi yoki o`ta xavfli retsidivist deb topilishi; b) besh yildan ortiq muddatga hukm qilingan bo`lishi kerak. Qonunda jazoning qaysi bir qismi turmada o`tkazilishi lozimligi belgilanmagan. Bu masala sud tomonidan ishning holati va mahkumning shaxsini hisobga olgan holda belgilanadi. Jinoyat qonuni faqat ozodlikdan mahrum qilishning muddatini, jazoni o`tash joyini, mahkumlar toifasini, qaysi biri jazoni u yoki bu jazoni ijro etish muassasasida o`tashini va jazoni ijro etish joylariga yuborish shartlarini belgilab beradi holos. Ozodlikdan mahrum qilish jazosini o`tash, mahkumlarni saqlash tartiblari Jinoyat ijroiya kodeksi bilan belgilangan.   O`lim jazosi.   O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 51-moddasi «O`lim jazosi» deb atalib, unda biz avvalgi kodekslarimizdan farqli o`laroq, sanksiyasi o`lim jazosini nazarda tutuvchi jazolar sonini keskin kamaytirilganligini va avvalgi 33 ta jinoyat (1959-yilgi Jinoyat kodeksida) o`rniga 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan Jinoyat Kodeksida quyidagi 1 3 ta j inoyatlar uchun o`lim jazosi belgilangan edi: otib o`ldirish tariqasidagi o`lim jazosi faqat javobgarlikni og`irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o`ldirish (97-moddaning ikkinchi qismi), nomusga tegish (118-moddaning to`rtinchi qismi), jinsiy ehtiyojni zo`rlik ishlatib g` a yritabiiy usulda qondirish (119-moddaning to`rtinchi qismi), agressiya (151-moddaning ikkinchi qismi), urushning qonun va udumlarini buzish (152-modda), genotsid (153-modda), terrorizm (155-moddaning uchinchi qismi), davlatga xoinlik qilish (157-moddaning birinchi qismi), O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga tajovuz www.arxiv.uz qilish (158-moddaning birinchi qismi), josuslik (160-moddaning birinchi qismi), jinoiy uyushma tashkil etish (242-moddaning birinchi qismi), kontrabanda (246- moddaning ikkinchi qismi), giyovandlik vositalari va psixotrop moddalarni g`ayriqonuniy ravishda sotish (272-moddaning ikkinchi qismi). “O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasining 29.08.1998 y. qonuni bilan jinsiy ehtiyojni zo`rlik ishlatib g`ayritabiiy usulda qondirish (119-moddaning to`rtinchi qismi), urushning qonun va udumlarini buzish (152-modda), O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga tajovuz qilish (158-moddaning birinchi qismi), josuslik (160-moddaning birinchi qismi), kontrabanda (246-moddaning ikkinchi qismi)dan o`lim jazosi chiqarib tashlandi._ Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan 2001-yil 21-avgustda 4 ta jinoyat uchun (javobgarlikni og`irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o`ldirish 97-modda 2-hismi; agressiya 151-modda, genotsid 153-modda, terrorizm 155- modda uchinchi qismi) o`lim jazosi qoldirilgan. Shuningdek, islohotlar davomi sifatida 2003 yil 12 dekabrda qonunga kiritilgan o`zgartirishlarga muvofiq Jinoyat kodeksida ham inson, ham jamiyat, ham davlat uchun ijtimoiy xavfi yuqori bo`lgan faqat ikkita jinoyat uchun o`lim jazosi qoldirildi. Bular jazoni og`irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o`ldirish- Jinoyat kodeksi 97-modda 2- qismi va terrorizm - JK 155-modda 3-qismi. 2005 yilning 1 avgustida “O`zbekiston Respublikasida o`lim jazosini bekor qilish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni chiqdi. Unda: “Davlatimizning jinoyatga oid siyosati o`lim jazosini qo`llashga nisbatan jahon tendensiyalariga to`la mos keladi hamda O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida e`lon qilingan insonparvarlik va odillik tamoyillarini izchil ifoda etadi. Ayni vaqtda, mamlakatda amalga oshirilayotgan jamiyat va davlat hayotini demokratik jihatdan yanada yangilash, mamlakatni modernizatsiya qilish borasidagi islohotlarning mohiyati va mazmuni, sud-huquq tizimini liberallashtirish bo`yicha olib borilayotgan ishlarning natijalari jazo turi sifatida o`lim jazosi bekor qilinishini hamda uni umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan www.arxiv.uz mahrum etish jazosi bilan almashtirilishi zarurligini taqozo etmoqda 12 [124] ”, deyiladi. Farmonga ko`ra, O`zbekiston Respublikasida 2008 yilning 1 yanvaridan jinoiy jazo turi sifatida o`lim jazosi bekor qilinishi va uning o`rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy etilishi belgilab qo`yildi.     Jazoning bunday turi Sobiq ittifoq davrida favqulodda jazo chorasi sifatida qo`llanib kelingan bo`lib, u davlat asoslariga, jamiyat qurilishiga hamda fuqarolarning hayotiga qarshi qaratilgan o`ta og`ir jinoyatlar uchun qo`llanilganligi ma`lum. Sodir qilingan jinoyat uchun o`lim jazosini belgilash yoki belgilamaslik muammosi mana uzoq yillardirki olimlar o`rtasida katta munozaralarga sabab bo`lib kelmoqda. Hozirgi sharoitda demokratik jamiyatda ushbu jazo turining qo`llanishi, insonparvarlik prinsipiga to`g`ri kelmasligi, bunday jazo jinoyatchiga nisbatan qasos olishmi yoki aksinchami, agar u qasos olisha qaratilgan bo`lsa, jamiyatning insonga nisbatan bunday jazoni qo`llashga haqqi bormi, degan savollarga rad javobini beruvchilar ham, ma`qullovchilar ham yetarlidir. Olimlar tomonidan o`tkazilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki aholining 50 foizidan 80 foizigacha ba`zi og`ir jinoyatlar uchun o`lim jazosini saqlab qolinishini ma`qullaydilar. Hozirgi vaqtda dunyoning qator davlatlarida o`lim jazosi eng og`ir jazo sifatida qo`llanib kelinmoqda. Jinoyat kodeksining 51-moddasiga ko`ra, o`lim jazosi eng og`ir jazo bo`lib mahkum sud hukmi asosida hayotidan mahrum etiladi. Jinoyat qonuni o`lim jazosini faqatgina istisno qiluvchi holatlarda (faqat 2 ta jinoyat turi uchun) qo`llanishini belgilaydi. O`lim jazosi jazoning tarbiyalash maqsadini amalga oshira olmaydi, balki, ijtimoiy adolatni tiklash vazifasini hamda birinchi navbatda mahkum va boshqa shaxslar tomonidan yangi jinoyat sodir etilishining oldindani oladi. 12 [124] “O`zbekiston Respublikasida o`lim jazosini bekor qilish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yilning 1 avgusti Farmoni www.arxiv.uz Otib o`ldirish tariqasidagi o`lim jazosi favqulodda jazo chorasi bo`lib, bu quyidagilarda namoyon bo`ladi: birinchidan , bu jazoning faqatgina ba`zi o`ta og`ir jinoyatlar uchun qo`llanishi; ikkinchidan , bu jazoni qonunda ko`rsatilgan ma`lum bir shaxslarga nisbatan tadbiq etilmasligi. O`lim jazosi ayollarga, oltmish yoshdan oshgan erkaklarga va o`n sakkiz yoshga to`lmasdan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan tayinlanishi mumkin emas; uchinchidan, o`lim jazosini qo`llash bilan bog`liq bo`lgan jinoyat ishlarining taalluqliligi. Bu ishlar Qoraqalpog`iston Respublikasi jinoyat ishlari bo`yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo`yicha viloyat va Toshkent shahar sudining sudloviga taalluqlidir. O`lim jazosiga hukm qilingan mahkumga afv etishni so`rab iltimos qilish huquqiga ega ekanligi ham tushuntiriladi. Bu o`lim jazosini boshqa jazo turlariga nisbatan farqlovchi xususiyatlaridir. O`lim jazosi jamiyatda uchrab turadigan ashaddiy retsidivistlar va insoniy qiyofasini yo`qotgan vahshiylar tomonidan aybini o`ta og`irlashtiradigan holatlarda odam o`ldirish kabi jinoyatni sodir etganlarga nisbatan qo`llanilishi ijtimoiy adolat nuqtai nazaridan to`g`ri , deb hisoblaymiz va Y. Karaketov va M. Jalilovlarning “.. oliy jazoni qasddan jinoyat sodir etishi natijasida odam o`limiga sabab bo`lgan hollardagina qo`llash lozim”, degan fikrlarini o`rinli deb bilamiz. O`lim jazosini asosiy jazo bo`lganligi uchun, boshqa asosiy jazo choralari turi bilan qo`llash mumkin emas. Shuningdek, o`lim jazo tayinlangan shaxsga nisbatan qo`shimcha jazo chorasi ham tayinlanmaydi. Bu jazoning o`ziga xos xususiyati mahkumni jazoning ijrosidan bo`yin tovlagani uchun boshqa jazo chorasi bilan almashtirishga yo`l qo`yilmaydi. Erkaklarga nisbatan ushbu jazo turini tayinlashda quyidagilar hisobga olinishi lozim: 1) 1)       sudlanuvchi jinoyat sodir etish vaqtida 18 yoshga to`lmagan bo`lsa unga nisbatan o`lim jazosi tayinlanmaydi; www.arxiv.uz 2) 2)       agar hukm chiqarish vaqtida 60 yoshga to`lgan bo`lsa o`lim jazosi qo`llanilmaydi. Agar shaxsga nisbatan o`lim jazosi tayinlangan bo`lsa lekin, jazoni ijro etish vaqtiga kelib hukm qilingan shaxs 60 yoshga to`lsa bunday hollarda jazo ijro etiladimi degan savol tug`iladi. Bunday hollarda o`lim jazosi ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirilishi lozim bo`ladi. Sudlanuvchilarga jazo tayinlashda ularning yoshini hisobga olish insonparvarlik prinsiplariga asoslangan. Sudlar aybdorga nisbatan o`lim jazosini qo`llash masalasini hal qilishda va bu jazo chorasi nafaqat ishda javobgarlikni og`irlashtiradigan alohida holatlar mavjud bo`lganda va jinoyat sodir etgan shaxs jamiyat uchun mutlaqo xavfli shaxs deb topilgandagina eng oxirgi chora sifatida tayinlanishi mumkinligini hisobga olishlari zarur. O`lim jazosini qo`llash haqida qaror qabul qilayotib sud hukmining tavsif qismida bunday qarorga kelishning, sodir etilgan jinoyatni og`irligining aniq mazmuni va aybdorning shaxsi bo`yicha ma`lumotlarni ochib beruvchi asoslarni to`laligicha keltirish lozim 13 [125] . O`lim jazosini ijro etish uchun sudning hukmi, farmoyishi hamda afv etish to`g`risidagi iltimosnomani rad etish yoki afv etishni rad etish to`g`risidagi xabarnoma asos bo`ladi 14 [126] .   Harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish   Jinoyat kodeksiga muvofiq, shaxs og`ir yoki o`ta og`ir jinoyati uchun jazoga hukm qilinayotganida, sud mahkumning shaxsini hisobga olib uni harbiy yoki maxsus unvonidan mahrum qilishi ham mumkin. Bu jazoning mohiyati shundaki, sud ushbu jazoni qo`llash orqali jinoyatning og`irlik darajasi va mahkumning shaxsini hisobga olib, unga kasbi, egallab turgan mansabi, muayyan sohada ko`rsatgan xizmatlari uchun davlat tomonidan taqdirlangan harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qiladi. 13 [125] Oliy sud Plenumi qarori ‘sud xukmi to’g’risida» 1997 y 2 may №2 113-114-bet 14 [126] O’zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi 139-modda www.arxiv.uz Harbiy unvon , O`zbekiston Respublikasi qurolli kuchlarida ofitser yoki serjantlar tarkibidagi xizmatchilarga nisbatan beriladigan unvon. Bu unvonlar O`zbekiston Respublikasi qurolli kuchlari tomonidan belgilanadi. Maxsus unvonlarga qator sohalarda belgilangan unvonlar kiradi. Masalan, Soliq qo`mitasi, Bojxona qo`mitasi, Ichki ishlar vazirligi, favqulodda vaziyatlar vazirligi, va boshqa shunday unvonlarni beradigan organlarning unvonlari. Oliy harbiy unvon – bu yuqori ofitserlar tarkibiga kiruvchi shaxslarga nisbatan beriladigan unvon. (general - mayor, general - leytenant, general - polkovnik, O`zbekiston Respublikasi marshali). Oliy maxsus unvonlarga xuddi shunday unvonlarni beruvchi organlar tomonidan beriladigan unvonlar kiradi. Bundan tashqari davlat mukofotlari ham mavjud bo`lib, ular shaxsga fan, san`at, xo`jalik sohasining muayyan tarmog`ida olib borilgan faoliyati uchun beriladi (halq artisti, halq shoiri, xizmat ko`rsatgan yurist). Qonunda belgilangan unvonlar va davlat mukofotlaridan asosiy jazoga qo`shimcha jazo sifatida qo`llaniladi. Jinoyat qonunida ushbu jazo chorasini qo`llashning quyidagi shartlari belgilangan: birinchidan , bu jazo shaxs og`ir yoki o`ta og`ir jinoyati uchun hukm qilinganda qo`llaniladi; ikkinchidan , oliy harbiy yoki maxsus unvon yoxud davlat mukofotiga ega bo`lgan shaxs sud hukmi asosida kiritilgan taqdimnomaga asosan vakolatli organ tomonidan mahrum etiladi. Mahkumni harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish to`g`risidagi sud hukmi nusxasi shu unvonni bergan organga yuboriladi. Zaxiradagi harbiy xizmatchiga hukm nusxasi uning yashash joyidagi mudofaa ishlari bo`limiga yuboriladi. Unvonni bergan organning mansabdor shaxsi mahkumni unvondan mahrum qilish to`g`risidagi yozuvni belgilangan tartibda tegishli hujjatlarga kiritadi, bu unvon bilan bog`liq huquq va imtiyozlarni tugatish choralarini ko`radi www.arxiv.uz hamda hukm chiqargan sudga hukmning nusxasi olingan kundan boshlab bir oylik muddat ichida uning ijro etilganligi haqida xabar beradi.

O'xshashlar

Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari
Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari
Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi
O`rmon huquqi tushunchasi va tizimi
Xalqaro huquq tushunchasi, predmeti va tizimi