O`rmon huquqi tushunchasi va tizimi - Huquqshunoslik - Referatlar

O`rmon huquqi tushunchasi va tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

O`rmon huquqi tushunchasi va tizimi Reja: 1. O`rmon huquqi tushunchasi va predmeti. 2. O`rmon huquqining tizimi. 3. O`rmon huquqi prinsiplari. 4. O`rmon huquqining huquq tizimida tutgan o`rni va boshqa huquq tarmoqlari bilan o`zaro olaqasi.

O`rmon huquqi tizimimizda mustaqil huquq sohasini tashkil etadi. U mustaqil huquq soxasi uchun zarur bo`lgan barcha obyektiv belgilariga ya`ni huquqni tartibga solish predmeti, ijtimoiy munosabatlarning alohida sohasiga ega bo`lish, huquqiy tartibga solish usuli (metodi), umumiy qoidalar, huquqiy normalarning aloxida tizimi, tamoyillari, funksiyalari va boshqalarga ega bo`ladi. O`rmon huquqi o`zida o`rmonlarga nisbatan davlat mulkchiligi asosida o`rmonlardan oqilona foydalanish, ularni qaytta ishlash,muxofaza etish, xalq xujaligi va aholini extiyotlarini qondirish, o`rmondan foydalanuvchilarning huquqlarini himoya etish, o`rmon munosabatlari sohasida qonunchilikni mustahkamlashni ta`minlash maqsadida o`rmon ijtimoiy munosabatlarining alohida prinsiplarini tartibga soluvchi huquqiy normalar tizimini mujassam etadi. Huquq tizimida ma`lum huquq sohasini mustaqil deb tan olish uchun moddiy va yuridik belgi(lidan)larga ega bo`lish lozim. Huquq tizimini vujudga keltiruvchi moddiy faktorlarga huquqiy tartibga solish predmeti, ya`ni huquqqa nisbatan tashqi holat hisoblanuvchi, ammo u tomonidan ta`sir qilinuvchi ijtimoiy munosabatlarning shunday doirasi kiradi. Huquq sohasining yuridik belgilariga quyidagilar kiradi: a)huquqiy tartibga solishning mustaqil yuridik sohaviy rijimi. Bunga huquqiy tartibga solish usuli, umumiy qoidalar, tartibga solish mexanizmi kiradi; b)o`rmon qonunchiligida jamlangan alohida huquqiy normalar tizimining mavjudligi; v)o`rmon huquqi normalarning o`ziga xos sifatlarini ifodalovchi o`ziga xos tamoyillarning mavjudligi; g)alohida funksiyalarning mavjudligi; d)o`rmon huquqi normalarining boshqa huquq sohalari normalari bilan o`zaro bog`liqligi va o`zaro ta`siri (avvalo. Yer, kon, suv huquqi normalari bilan); ye)umumiy va alohida qismlarning mavjudligi; j)mustaqil o`rmon huquqiy munosabatlarning mavjudligi. Kunday qilib, o`rmon huquqi huquq sohalarining moddiy va yuridik belgilariga ega bo`lib, o`rmonlardan foydalanish, qayta ishlash, muxofaza qilishini ta`minlash sohasida birorta boshqa huquq sohalariga xos bo`lmagan funksiyalarni bajaradi. O`rmon huquqining predmeti, ya`ni o`rmon huquqi normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar o`rmon qonunida belgilab berilgan.

O`zbekiston Respublikasi «O`rmon to`g`risida»gi qonunining 1-moddasida o`rnatishicha, o`rmon munosabatlargi ushbu qonun bilan tartibga solinadi. O`rmon to`g`risidagi qonun xujjatlarining vazifalari o`rmonlarni muhofaza qilish, qo`riqlash, o`lardan oqilona foydalanish, takroriy ko`paytirishni ta`minlash holda o`rmonlar maxsusdorligini oshirish maqsadida o`rmonga oid munosabatlarni tartibga solishdan, shuningdek yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlarini muhofaza qilishdan iborat (2-modda). Ushbu moddalarning mazmunidan ko`rinib turibdiki, jamiyatning ijtimoiy munosabatlar tizimida o`rmon munosabatlari mustaqil sohani tashkil etadi. Ku munosabat bilan o`rmon munosabatlari tushunchasini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. O`rmon munosabatlari terminini o`rmonlarga oid ijtimoiy munosabatlardan kelib chiqadi deb tushunish mumkin. Aynan o`rmonlar foydalanish, qaytta ko`paytirish va muhofaza qilish sohasidagi o`rmon munosabatlarini keltirib chiqaruvchi tabiiy moddiy boylik hisoblanadi. Kuning uchun o`rmon huquqi predmetini aniqlash uchun avvalo o`rmonning o`zining mohiyetini, tushunchasini aniqlash talab etiladi. Demak, o`rmon huquqi tushunchasini to`garak tushinishi uchun «o`rmon», «o`simlik dunyosi», «o`rmon bilan qoplangan yerlar», «o`rmon bilan qoplanmagan yerlar» kabi qator tushunchalar va ularning bir-biriga nisbatlarini anglamoq lozim bo`ladi. Kuni alohida ta`kidlash kerakki, o`simlik bilan qoplangan barcha yerlarni ham biz o`rmon fondiga kirita olmaymiz. Kuningdek o`simlik bilan qoplanmagan ba`zi yerlarni biz O`rmon fondiga kiritishimiz mumkin. Biz O.S.Kolbasov fikriga to`la qo`shilishamiz. Uning ta`kidlashicha, «O`rmonlar o`simlik dunyosining faqat bir qismigina hasoblanadi». Demak, shunday xulosa qilish mumkinki, o`rmondan foydalanish huquqining barcha o`simlik dunyosidan foydalanish bilan emas, balki faqat o`rmon fondiga kiritilgan yoki ajratilgan o`simlik bilan qoplangan yoki qoplanmagan yerlar va ular ustidagi boyliklardan foydalanish bilan bog`lab tushunish maqsadga muvofiqdir. O`rmon fondiga kiritilmagan o`simliklarni, ya`ni qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlardagi dov- daraxtlarni, bog`larni, temir yo`l, avmobil yo`llari atrofidagi, suv fondlaridagi

himoya xarakterdagi daraxtlarni biz o`rmonlardan foydalanish huquqi tushunchasi doirasiga kirita olmaymiz. Kuningdek shaharlardagi, qishloq aholi punktlaridagi yashil daraxtlar, tomorqa yerlaridagi, dacha uchastkalaridagi daraxtlar ham o`rmon fondiga qo`shilmaydi. Ku sababdan ushbu o`simliklardan foydalanish bilan bog`liq bo`lgan munosabatlarni o`rmon qonunchiligi tartibga solmaydi. Kuning uchun ularni o`rmondan foydalanish huquqi tushunchasiga kirmaydi. O`rmonlardan foydalanish huquqi tushunchasini avvalo o`rmon tushunchasi bilan bog`liq holda tasavvur etiladi. «O`rmon,-deb yozadi I.S.Melixov,-ma`lum xududni egallagan, nafaqat daraxtlardan balki boshqa o`simlik komponentlaridan, hayvonlardan tashkil topgan, atrof-muhit bilan va o`zaro bir-biri bilan biologik bog`langan murakkab tabiiy kompleks deb qarash mumkin» R.K.Gusevning fikriga ko`ra, yuridik nuqtai-nazardan o`rmon tushunchasini ma`lum miqdorda va sifat jihatdan o`rmon texnikasi talablariga javob beradigan va belgilangan tartibda o`rmon deb tan olingan buta-daraxtlar organizmlari yig`indisi deb tasavvur etish lozim. Xuddi shunday fikrni YE.N.Kolotinskaya ham qo`llab-quvvatlaydi.U yozadiki; «O`rmonlarning tabiiy ilmiy va huquqiy belgilariga tayanib, o`rmonlarning huquqiy tushunchasi deganda davlat o`rmon fondi yerlarida, qo`riqxonalarda, shaharlar o`rmon parki zonalarida o`sadigan va belgilangan tartibda o`rmon kategoriyasiga kiritilgan daraxt-buta o`simliklari yig`indisi ko`rinishidagi tabiiy atrof-muxitning tarkibiy qismi sifatida tushunish kerak». Yuqorida bildirilgan tushunchalarga yaqinroq tushunchani A.B.Iskayan ham bildiradi. U o`rmonlarda o`sadigan daraxt hisoblanmagan o`simliklarni o`rmon tushunchasiga qo`shmaydi. Bir qator mualliflar o`rmon tushunchasini ancha kengroq tushunadilar. Chunonchi, V.F,Gorbovoyning fikriga ko`ra: «O`rmon, bu – maxsus ajratilgan yerlarda joylashgan va davlat hisob xujjatlarida o`rmon sifatida qayd etilgan, himoya, suvni asraydigan, sog`lomlashtirish, sanitariya-gigiyena funksiyalarini bajaradigan, atrof-tabiiy muhitga ta`sir qiladigan, o`rmon xo`jaligi sanoati yuritish uchun daraxtlar va boshqa o`rmon maxsuloti olish manbai hisoblangan daraxtlar, butalar, boshqa o`simliklarning o`zaro yig`indisi, tabiatning

mustaqil va ishlab chiqarish obyekti hamda tabiiy ¦ekologik¦ atrof-muhit qismidir». Kunga yaqin fikrni A.A.Ryabov ham bildiradi. Uning yozishicha: «Belgilangan tartibda o`rmon deb tan olingan va atrof-tabiiy muhitga faol ta`sir etadigan, o`zining yaratilishi va rivojlanishida yaqindan o`zaro bog`liq o`simliklar |daraxtlar, butalar, o`tlar, qo`ziqorinlar, mevazorlar va shunga o`xshashlar| o`rmon sifatida qaralishi kerak». O.I.Krasov ham o`rmon tushunchasiga o`rmonda o`sadigan daraxt-butalrdan tashqari, boshqa hamma o`simliklari ham qo`shadi. Yuridik adabiyotlarda o`rmon tushunchasini boshqacha aniqlash holatlari ham uchraydi. Masalan, 1976 yil Moskvada nashr etilgan “Pravovaya oxrana prirodo` v SSSR” kitobida “O`rmon, bu – ekologik kompleks sifatidagi barcha o`rmon muhiti, ya`ni o`tlar, butalar, mevalar, qo`ziqorinlar, o`rmonlarda istiqomat qiladigan hayvonlar, kushlar va boshqalardir”. O`rmon tushunchasiga hayvonotdunyosini ham kiritish mumkin emas. Hayvonot dunyosi bilan bog`liq munosabatlar o`rmon qonunchiligi tartibga soladigan munosabatlar doirasiga kirmasdan, balki boshqa huquq soxasi bilan tartibga solinadi. Xuddi huningdek o`rmon yerlari ostida joylashgan qazilma boyliklar ham o`rmon konunchiligi bilan tartibga solinmasdan, tog`-kon qonunchiligi tartibga soladigan munosabatlar doirasiga kiradi. Ku sababdan o`rmondagi yer osti boyliklarini ham o`rmon tushunchasiga kiritish mumkin emas. Yuqorida bildirilgan fikrlardan kelib chi-ib, o`rmonlar tushunchasi belgilariga quyidagilarni kiritish mumkin: birinchidan, o`rmonlar maxsus ajratilgan yerlarda, ya`ni o`rmon fondi yerlarida joylashgan bo`ladi: ikkinchidan, davlatning hisob xujjatlarida qayd etiladi. Demak, o`rmon deganda, o`rmon fondiga ajratilgan, davlat ro`yxatiga olingan, xalq xo`jaligi, tabiatni saqlash (ekologik) va boshqa maqsadlarda foydalaniladigan daraxtlar, butalar va shqa o`simliklardan tarkib topgan tabiat obyekti majmuni tushunish kerak. O`rmon huququning uch hil ma`nada tushunchilarini aytish mumkin: Birinchidan, o`rmon huquqini O`zbekiston huquq tizimining mustakil huquq

soxasiyayada. O`rmon huquqida har bir huquq sahasi uchun zarur bulgan belgilar, ya`ni: a) o`z maxsus predmeti; b) maxsus huququqiy tartibgi solish uslubi; v) davlat tomonidan shu soxadjagi ijtimoiy; g) alohida guruhlangan huquqiy-normativ aktlar majmun mavjudddir. Ikkinchidan, o`rmon huquqi O`zbekiston huquq oraning mustaqil sohasidir. Ku ma`nada unga ushbu doimga tegishli bo`lgan barcha xususiyatlar qoldir. Uchinchidan, o`rmon huquqi maxsus o`quv kursidir. Uning uquv kurgan kursi sifatidagi hayeqli, mazmuni va maksadlari turli o`quv muassasalarida turli xil bo`lishi mumkin. Kunday kelib, o`rmon huquqi o`z tartibga solish predmetiga ega. Bunda huquq normalari tartibga solishi kerak bo`lgan ijtimoriy munosabatlarning markazida o`rmon turadi. O`rmoqda tabiat boyligining eng muxim tarkibiy qismi bo`lib, umumiy boylik hisoblinadi. U nafaqat iqtisodiy, balan muhim ekologik ahamiyatga ham ega bebaho boyladir. O`rmon huquqi huquq tizimining mustaqil va alohida sifatida maxsus tartibga solish uslubiga ega. Bu uslubining qullanilishio`rmonlarni muhadida qilish, quriqlash, ulardan soidagi va oqilona foydalanish, ularni takrdiy ko`paytirish o`rmondan foydalanuvchi subyektlarning o`rmonlarga bo`lgan huquqni himoya qilishni taq`minlaydi . O`rmon huquq tartibga solish uchun xirmat qiladigan normativ huquqiy bazaga ega. Bunga Uzbekiston Konstitutsiyasi, o`rmon to`g`risidagi qonun, yer qoydasi hamda o`rmon munosabatlarini tartibga soluvchi boshqa qonun qhuquqiyatlarga kiradi. O`rmon huquqining predmetini o`rmon to`rgayli vujudga keladigan ejrkin ijtimoiy munosabatida tashkil etadi. Ammo, shuni aytish kerakkt, o`rmon to`fayli vujudga keladigan barcha ijtimoiy munosabatida ham o`rmon huquqining predmetini kelavermaydi. O`rmon huquqining predmetini tashkil etuvchi munosabatida, bo`lib o`rmonga nisbatin irlanchilik, o`rmonlan foydalanish, o`rmondagi muhafatga etish, o`rmonlarni taqlatish ko`lay terish bilan bog`lik munosabat hisoblanadi.

O`rmon munosabatlarning bog`dan juda keng bo`lib, ular faqatgina o`rmoni huquqi normalari bilan tartibga solinmaydi. O`rmon munosabatlari yer huquqi, tabiatni muxadiyada qilish huquqi, ekologiya huquqi , jinoyat huquq, fuqarolik huquq, ma`muriy huquq, konstituvtsiyaviy huquq va boshqa huquq soxalda nadimalari bilan ham talabga solinadi. O`rmon huquqi normalari o`rmon bilan ishlanagn hamda o`rmon bilan konmanlangan bo`lsada, o`rmonn maksadlari uchun berishlangan, qismacha aytganda, o`rmon oranda bilan bogsha bo`lgan munosabatlarni tartibga soladi. O`rmon fondiga kirmaydigan butazorlar, daraxtlar, shaxarlar va boshqa aholi kupayytlaridagi daraxtlar, ko`kalanzarlashtirish uchun etilgan o`simliklar o`rmon huquqi normalari bilan tartibga solinmaydi. Bu munosabatida o`simlik dunening muxadida turishdagi konunchilik bilan tartibga solinadi. Kunday kelib, yukorida aytilgan fikr muloxazalardan kelib chiqib o`rmon huquqi predmetini tashkil etuvchi o`rmon munosabatidagi o`rmondan foydalanish, kayta ko`paytirish, muxadaza qilish yuzasidan yuridik va jismoniy haxslar o`rtasida kelib chiqadigan erkin ijtimoiy iktisodiy munosabatida diro, deyshi mumking. Demak, o`rmon huquqining predmeti deb, o`rmon huquqi vazifalarida javob beradigan, bevosita o`rmonlarga nisbatan irlachimek, undan foydalanish, qayta ko`paytirish va muhafaza qilish borasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarga (o`rmon munosabatlariga) aytiladi. 2. O`rmon huquqining tizimi. O`rmon quhuhi tizimi – bu uning ijtimoiy munosabatidagi tartibgi solish funksiyalarini boshqari bilan bog`lash qunoniy tarzda ma`lum aloqadarlikda va reshga bog`lik holda qaylashgan quhuh normalari va institutlarning tuzalashi, tizimi birligidir. Demak, O`rmon huquqi tizimi deb bir turdagi o`rmon huquqiy munosabatlari tartibga soluvchi har bir o`rmon huquqiy normalarining guruhlaridan tashkil topgan o`rmon-huququiy institutlar yigidisiga aytiladi.

Institutlar va ularga toplangan normalar esa o`z navbatida o`rmon huquqini tizimini tashkil etib, ular mustaqil o`rmon huquqi taribgani vujudga keltiradi. O`rmon huquqining tizilishi o`rmon ijtimoiy munosabatlarining xarakatda bilan boglindir. Aynan u yeki bu o`rmon munosabatlar turining o`ziga xosligi, ularning jinsliligi va o`ziga xususiyati o`rmon huquqi sohhasi bosh tuziliyaviy bo`lish bo`lgan huquq institutining moddiy belgisi hisoblanadi. Ishtimoiy munosabatlarning xarakatdagi huquqiy nomalarni birlashtirib bitta turdagi huquq istitutini vujudga kelishiga sabab bo`ladi. O`rmon huquqining barcha nomalari u yeki bu turdagi ijtimoiy o`rmon munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan bo`ladi. O`rmon huquqi normalari tartibga soluvchi va muhafaza etuvchi, umumiy va maxsus, shuningdek definitiv va deklarativ bo`lishi mumkin. Kunga muvofik tazida o`rmon huquqi institutlari umumiy, tartibga soluvchi (huquq belgilovchi), muxafadalovchi, maxsus tuzlarda o`lishi mumkin. O`rmonlarga bo`lgan mulchilik deb nomlanuvchi “O`rmon tug`risida” gi qonuning 5-moddasida barcha o`rmon munosabatlarini tartibga solish uchun asosiyaxamiyati ega bo`lgan umumiy qoida o`z ifodasini topgan. Ushbu norma o`rmonlarga nisbatan davlat mulchiligini o`rnatuvchi nostitutsion mustaxkalaydi. Bu qoida o`rmon huquqining barcha normalarini umumlashtiiradi va ularning ijtimoiy munosabatlarini tartibga solishdagi xarakatlarini aniqlab. O`rmon tug`risidagi qonuning 26-moddasi (daraxtlar va butazalarni kesish) tartibga soluvchi normaga kiradi. Qonuniy 43-moddasi esa o`rmon huquqnomasining muxofazalovchi funksiyasi belgilaydi va o`rmon konunchiligini bo`ralish uchun javobgarlani o`rnatadi. O`rmon huquqda salmoqli o`rmon fondagi turli tolfadagi o`rmondan foydalanishni tartibga soluvchi maxsus normalar egallaydi. Bularga, masalan, o`rmonlardan ovchilik xo`lalik extiyekladi uchun foydalanish, ilmiy tadqiqot maqsadlarida foydalanish, madaniy ma`rifiy, tarbiyaviy, sog`lomlanaydi, rekratsiya va estetik maqsadlarga foydalanish kobi normalarni ko`rsatsa bo`ladi. Huquqiy normalarni umumlashtirishda u yeki bu tomonidan bashariladigan asosiy funksiya muxim faktor hisoblanadi. Gunoichi, o`rmon turish huquq

institutining bosh vazifasi bo`lib davlat o`rmon fondi uchastkalarining chegalarini belgilash, o`rmon huquqining ichki xumoyaligini tashkil etish, tipografiya- giodezichya ishlarini bokarish, o`rmonlarni maxsus xaritaga kiritish, davlat o`rmon fondani hisobga olish va shunga o`xshashlar xisoblanadi. O`rmon huquqi institutlari odatda umumlashgan xolda qonuniy mustahkamlangan bo`ladi. Ular moddalar yeki bir kator moddalar, shuningdek ularni to`ldiruvchi normativ aktlar ko`rinishda bo`ladi. Masalan, o`rmon fonda yerlari instituta. O`rmon to`g`risidagi qonunda. Yer kodeksida mustahkamlangan bo`ladi. O`rmon huquqi tizimi umumiy va aloqhida kismlardan iborat. Umumiy qismda o`rmon ishtimoiy munosabpatlarni tartibga soluvchi qoidalar ifodalangan bo`ladi. O`rmon huquqi tizimini umumiy va alohida kismlardan iborat bo`ladi. Umumiy qismda ijtimoiy munosabatlarini tartibga soluvchi umumiy qoidalar ifodalangan bo`ladi. Urmon huquqining umumiy qism institutlariga o`rmonlarga nisbatan davlat mo`lachiliga, o`rmonlardan foydalanish, katta ko`paytirish, muxafaza etish ustidan davlat boshqaruvi, o`rmondan foydalanish, o`rmonlarni muhafaza qilish, urmon qonunchiligini bo`zganlik uchun yuridik javobgarlik qobilar qiladi. O`rmon huquqining alohida kismi davlat o`rmon fondidagi o`rmonlardan foydalanish, katta kirgaytirish, muhafaza va ximoya qilish bo`yicha ijtimoiy munosabatlari tartibga soluvchi huquqiy normalar tizimidan tashkil topadi. O`rmon huquqi aloxida qismini institutlarga oshratishga asos bo`lib: foydalaning obyekti (turli xil o`rmonda): foydalanish maqsadi: boshqarish hususiyati: muxafaza va ximoya etishning o`ziga xosliga: o`rmon munosabatlari subyetlari: o`rmon xusisiyatini yuritishning xarakteri hisoblanadi. O`rmon huquqining ba`zi institutlari mamuyalashgan ahamiyat qasb etadi. Masalan, o`rmon fonda yerlari ham yer huquqi, ham o`rmon huquqi nomalari bilan tartibga solinadi. Kunday holatni ushbu ijtimoiy munosabatlarning xarakatlari xususiyatidan kelib chiqib tushunish mumkin. Chunki, barcha toifayer fondlari, jumlandan o`rmon fondi yerlari ham yer huquqiy munosabatlarning obyekti hisoblanadi. Kuningdek o`rmon yerlari o`rmon huquqiy munosabatlarning sham obyektidar.

O`rmon huquqi yuridik fan tarmog`i va o`quv predmeti sifatida umumiy, aloalohida va maxsus qismlardan iborat bo`ladi. Maxsus qismdan chet davlatlar o`rmon huquqi to`g`risida ma`lumotlar beriladi. 3. O`rmon huquqi prinsiplari. Huquq prinsiplarida ijtimoiy munosabatlar yuridik shakllarining eng muhism kirralari ifodalanadi, huquq mazmuni ochib beriladi, jamiyatining ehtiyetlari, dunekarali va aks etadi. Ular xarakatdagi huquqiy normalardan oshrelmas bo`lib, huquq ijod qilish va huqquq ko`llash faoliyani yo`naltirishga hizmat qiladi. Huquq prinsiplariga quyidagilar tegishli buladi: xalq xokimiyatchiligi, demokratizm, boynallishkamchilik, gumanizm, huqiqatkarvarldik, tenchlik, qonunchilik, huquq va majburiyatlar birliga, ishontirish va majburlashning uzviyligi, ayb uchun javobgarlik. Bu prinsiplar umumiy tartibda o`rmon huquqi prinsiplarini ham tashkil etadi. Ammo, o`rmon huquqining o`ziga tegishli bo`lgan prinsiplari ham mavjuddan. Bularcha: o`rmonlarga nisbatan davlat mulkchiligi, o`rmonlarni davlat tomonidan boshqarilishi, o`rmonlari nisbatan davlat mulachiligi va ukazdan foydalanish huquqini muxafaza hilish kobilar kiradi. O`rmon tug`risidagi qonunda o`rmon huquqi normalarida to`g`ridan-to`g`ri mustahkamlangan faqat o`rmon huquqiga taollukli bo`lgan bir guruh sahaviy prinsiplar ko`rsatilgan. Chunokchi, o`rmon to`g`risidagi qonunda ko`rsatilishga, o`rmon xriyaligini tashkil etish uchun kuyidagilar ta`minlanishi shart: o`rmonlarni himoya etish sohlomlashtirish va boshqa foydali tabiy xususiyatlarini saqlash va kuchaytirish: o`rmonlardan oqilana foydalanish: urmonlarni tinlash ko`paytirish ularning maxsulotligini oshirish, nav tarkibi va sifatini yaxmilash: o`rmonlarni yeng`indanqo`riklash, zararkunandalash va nasalaklardan himoya qilish: o`rmonlarning ko`rilish toifalarini aniqlash: o`rmonning yetilish yeshini, dozaxt kesish usulllari va o`rmondan foydalanish normalarini belgilash: o`rmon fondi yerkalaridan oqilona foydalanish: o`rmondan pullik foydalanish va boshqalar.

Yuqorida aytilgan qoidalarni ijtimoiy o`rmon munasabatlarinihuquqi tartibga soluvchi, o`rmon huquqi prinsiplari sifatidagi mayeriy-raxbariy qonunlar deb hisoblash mumkin. Ushbu qonunlar asosiy talablar sifatida o`rmoni himoyaligi yurituvchilarga nisbatan o`rmon huquqi nozimlarida o`rnatilgan. Ushbu qoidalarning har bari alohida huquqiy normalarda aniqlashtirilgan. Chunopcha, O`rmon tug`risidagi qonunits 34-moddasida belgilanishga, o`rmonlarni tiklash, ko`lay tizim, maxsusdaligini oshirish quyidagi talablarga, ya`ni daraxt kesilgan joylarda va o`rmon bilan koplanmagan boshqa yerlarda xo`jalik jixatida kimmatli navli daraxtlarni majburiy ravihda katta taqminlash: o`rmonlarning nav tarqibini yakinlash, ularning maxsulodligini va muxofaza xususiyatirini oshirish: o`rmonlarning genetik fonda va bioligik xilma-xilligini saqlab qolish kabi talablarga rioya qilingian xolda amalga oshiriladi. Yexud, shu qonuning 38-moddasida o`rnatilishiga, o`rmonlarning halatiga va uzini taqroriy ko`lat tirishga ta`sid etadigan yangi va katta tiklanayetgan korxonalar, inshoatlar va boshqa obyektlarni joylashtirish, loyihalash, kurish va ishga tushirish, shuningdek yengi texnologiyalarni joriyts etish o`rmonlarni muhafaza qilish va taqroriy ko`paytirish tadbirlari ta`minlangan holjda amalga oshiriladi. O`rmonlarni holatiga va ularni taqroriy ko`ray tizimiga ta`sida etilgan ifodalar, inishotlar va boshqa obyektlarni joylashtirish, loyixalash, kurish majburiy davlat ekologik ekspeditsiyasidan o`tkazilib davlat o`rmon xo`jaligi organlari va maxaliy davlat xokimiyati organlari bilan kelishgshan holda amalga oshiriladi. O`rmone huquqi sohasiga tegishli bo`lgan va o`rmon qonunchiligida mustahkanlingan bu kabi prinsiplarni ko`ylab ko`rsatish mumkin. Masalan, O`rmon to`g`risidagi qonunning 32,33,34,35,YU36,41-moddalarida shunday prinsiplar o`z ifodasini topgan. O`rmon huquqining xamma normalari o`rmon ohilona, samarali va belgilangan maqsadda foydalanish prinsipi asosida shakllangan deyishi mumkin. Bu prinsip o`rmondan foydalanuvchilarning ko`pgina majburiyatlari asosida

yetadi. O`rmondan oqilona foydalanish barcha o`rmon bo`lgan huquq egalaridan eng zamonaviy agrotexnika usullarini qo`llab, ilmiy xulosalarga tayangan xolda foydalanishni taqozo etadi. O`rmon fondini asrash uning sifatini yaxshilash va unumdorligini oshirish prinsipi o`rmon foydalanishga taaluqli. Bu sohada xar bir o`rmondan foydalanuvchi o`ziga biriktirilgan o`rmon maydonlarini asrashi, ya`ni uning boshqa maqsadda ishlatib ketishi, chikindilar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar bilan ifloslanib ketishining oldini olib borishi shart. O`rmon obyektlariga zarar yetkazilishining oldini olish prinsipi bir karaganda o`rmonga bo`lgan huquq egalarini majburiyatini takrorlaganday. Lekin o`rmon huquqining barcha normalari xuddi mana shu prinsipga asoslangan xolda vujudga keladi va amal kiladi. Bu prinsipga ko`ra o`rmon obyektlari (suv, yer osti boyliklari, o`simliklar va xayvonat dunesi) ning tabiy xususiyatlari o`rmon mulk, egalik, foydalanish munosabatlarida bo`lganida saqlanib qolishi lozim. O`rmon nisbatan sodir etiladigan xar qanday faoliyatda xam unga kimeviy, biologik, radioaktiv, ekologik va boshqa maxmundagi zarar yetkazmasligi kerak. Bu prinsipning muxim jixati shundan iboratki, unga ko`ra o`rmon huquqi kelib chiqqan zararni bartaraf etishdan ko`ra, uning oldini olishni ustivor deb, joriy etadi. Xaq to`lish asosida o`rmondan foydalanish prinsipi shuni anglatadiki, archa o`rmondan foydalanuvchilar o`zlariga qarashli bo`lgan o`rmonlardan foydalanganliklari uchun u yeki bu kurinishda xaq to`laydilar. Demak, o`rmonga nisbatan biror bir huquqqa ega bo`lish va uni amalda realizatsiyaqilish uchun xaq to`lashga majbur. O`rmondan foydalanganlik uchun to`lanadigan xaq xar xil bo`lishi mumkin: yer soligi, ijaraaqi, topshirilgan maxsulot uchun xaq (kudrat shartnomasida), o`rmon to`lovchi va xokazo. O`rmon xuquqining normalari o`rmonlarning xolati xaqida axborotlardan erkin foydalanish prinsipi asosida amal qiladi. Unga ko`ra, o`rmonlarining davlat dasturi ko`rsatkichlari, ya`ni ularning tabiiy, xo`jalik xolati va huquqiy maqomi, miqdor va sifat baxosi va boshqa tavsiflari to`qg`risidagi axborotlar ochiq, to`liq, ishonarli xamda uchun maqbul tarzda xoxlovchilarga va foydalanuvchilarga

berilishi kerak. O`rmonlarning xolati xaqida axborot davalat organlari va yuridik va jismoniy shaxslarning ayrim turlari uchun tekin, ayrim yuridik va jismoniy shaxslar uchun pullik bo`lishi mumkin. O`rmonga davlat mulk xuquqi ustivorligi prinsipining mazmuni O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning 55-moddasi xamda UKning 4-moddasidan kelib chiqadi. O`Kning 4-moddasiga binoan o`rmon davlat mulki-umummiliy boylikdir, undan oqilona foydalanish zarur, udavlat tomonidan muxofoza etiladi xamda oldi- sotdi qilinmaydi, ayriboshlanmaydi, xadya etilmaydi, gavorga qo`yilmaydi. Davlat mulkdor sofatida eng so`nggi so`z (xarakat) huquqining o`zida qoldiradi. O`rmon va uning boyliklaridan kompleks foydalanish prinsipning ma`nosi shundan iboratki, xar bir o`rmondan foydalanuvchi o`ziga berilgan o`rmonlarning tabiiy imkoniyatlardan to`liq foydalanishi, undagi suv, umumiy tarqalangan foydali qazimlardan xam imkon darajasida yuqori foydalanishi lozim. 4. O`rmon huquqining huquq tizimida tutgan o`rni va boshqa huquq tarmoqlari bilan o`zaro olaqasi. Tabiatning boyliklari (yer, suv yer osti boyliklari, o`rmon va xayvonot dunyosi) bir – biriga bog`liq sohalar bo`lib xisoblanishiga qaramasdan, bunday obyektlarning har biri atrofida kelib chiqadigan ijtimoiy munosabatlar aloxida huquq sohasi normalari bilan tartibga solinadi. Tabiat obyekti bo`lgan yer tufayli kelib chiqadigan huquqiy munosabatlarni tartibga solish vazifasini yer huquqi bajaradi. O`rmon huquqining aloxida mustaqil huquq tarmog`i ekanligini UK 1 – moddasi mazmunidan anglash mumkin. Chunonchi, unga binoan yer, tog` va suv bilan bog`liq munosabatlar, tuproq, o`simlik va xayvonot dunyosidan, shuningdek atmosfera havosidan foydalanish va ularni muxofaza qilishga oid munosabatlar maxsus qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Demak, o`rmon

huquqi bilan bir qatorda O`zbekistonda yer, tog, suv, xayvonot dunyosi huquqi va atmosfera huquqi kabi mustaqil huquq tarmoqlari mavjud. O`rmon huquqi tabiat obyektlariga oid huquqiy munosabatlarni tartibga soladigan huquq tarmoqlari oilasining mustaqil sohasi sifatida o`lar bilan chambarchas bog`liqbo`lishi bilan birga boshqa huquq tarmoqlari bilan ham yaqin aloqada bo`ladi. O`rmon huquqi boshqa huquq tarmoqlarining ichida konstitutsiyaviy huquq bilan eng eqin va uzviy bog`liqdir. Konstitutsiyaviy o`rmon va boshqa tabiat boyliklari umummilliy boylik ekanligi, u samarali foydalanilishi kerakligi va davlat tomonidan muxofaza etilishi belgilangan (55-modda). Konstitutsiyaning boshqa normalarini talqin etib aytish mumkinki, xar bir fuqaro milliy boylik bo`lgan tabiat obyektlari to`g`risida har qanday axborotni surishtirish, olishi va tarqatishi mumkin (29-modda). O`rmon huquqiy munosabatlari doirasida fuqarolarning huquq va erkinliklari buzilgan taqdirda sud sud ximoyasidian foydalanishi mumkin (43-modda), atrof tabiiy muxit obyektlariga nisbatan fuqarolarga extiyotkorona munosabatda bo`lish majburiyati yuklatilgan (50- modda) va xokazo. O`rmon fondini davlat boshqaruvi, o`rmon qonunchiliginibuzganlik uchun aybdorlarni ma`muriy javobgarlikka tortish soxasidagi munosabatlarni tartibga solishda o`rmon huquqi ma`muriy huquq normalaridan foydalanadi. Kuning uchun ham o`rmon fondini davlat boshqaruvi umumiy ma`nodagi davlat boshqaruvining bir qismi sifatida ham ma`muriy huquq ham o`rmon huquqiga taalluqli bo`ladi. O`rmon huquqining fuqarolik huquqi bilan aloqadorligi katta axamiyat kasb etadi. O`rmon huquqi va fuqarolik huquqining bir biri bilan bog`liq bo`lishi negizida o`rmon va fuqarolik munosabatlari ijtimoiy –iqtisodiy tabiatining umumiyligi yotadi. O`rmon munosabatlarining ko`pchiligi mulkiy munosabatlar bo`lganligi uchun fuqarolik munosabatlari bilan qondosh bo`ladi.

O`rmon boyliklariga bo`lgan huquqning buzilishi natijasida yetkazilgan zararni undirishbilan fuqarolik huquqi o`rtasidagi bog`liqlik o`rmon va mulkiy huquqlarning bir-biri bilan yaqin ekanligini bildiradi. O`rmonning o`ziga xosligi va bir vaqtning o`zida mulk obyekti, xo`jalik foydalanish obyekti va tabiat obyekti bo`lganligi o`rmonlarnimuomalaga jalb etish bilan bog`liq munosabatlarni fuqarolik va o`rmon huquqi bilan tartibga solishni talab etadi. O`rmon huquqi ekologiya huquqi bilan ham chambarchas o`zaro aloqatadir. Ku urindi aytish lozimki, o`rmon huquqining mustaqil huquq tarmog`i sifatida tan olinishi ekologiya huquqinin inkor etmaydi. O`rmon huquqi ekologiya huquqining ajralmas deb, qaralishi mumkin bo`lmasada, u o`rmondan foydalanishni muxofaza qilish munosabatlaridan ajrtib tartibga solmaydi. O`rmondan foydalanish va muxofaza qilish bir-biri bilan uzviy bog`langan va ajralmas jarayondir.

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi

Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi

Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi

Jinoyat-ijroiya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi. jinoyat-ijroiya huquqi qonunchiligi

O`rmon tuzish