Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi - Huquqshunoslik - Referatlar

Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi Reja: 1. Qishloq xo`jalik huquqining tushunchasi va predmeti 2. Qishloq xo`jalik huquqining subyektlari va obyektlari 3. Qishloq xo`jalik huquqining subyektlari va obyektlari 4. Qishloq xo`jalik huquqi tizimi 5. Qishloq xo`jalik huquqining huquq tizimida tutgan o`rni va boshqa qondosh huquq tarmoqlari bilan o`zaro nisbati

www.arxiv.uz Qishloq xo`jalik huquqi mamlakatimiz huquq tizimida mustaqil huquq sohalaridan biri hisoblanadi. Mustaqil huquq sohasi sifatida qishloq xo`jalik huquqi ma`lum turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Qishloq xo`jalik huquqi tartibga soladigan ushbu ijtimoiy munosabatlar o`ziga xosligi, ma`lum turda bo`lishligi, umumiy jihatlari, bir maqsadga yo`naltirilganligi bilan xarakterlanadi. Qishloq xo`jalik ijtimoiy munosabatlarining umumiy birligini uning qishloq xo`jalik ishlab chiqarishiga qaratilganligi bilan izohlash mumkin. Xuddi shu maqsad bu ijtimoiy munosabatlarni bitta huquq sohasi bilan tartibga solish mumkinligini, ya`ni qishloq xo`jalik huquqi sohasini mustaqil huquq sohasi sifatida tan olishlikni bildiradi. Qishloq xo`jalik huquqining umumiy tushunchasi haqida fikr yuritganda, uning uchta tavsiflarda tushunchasi borligini ta`kidlash o`rinlidir. Shulardan birinchisi, qishloq xo`jalik huquqi O`zbekiston huquq tizimining mustaqil huquq sohasidir. Qishloq xo`jalik huquqida har bir huquq sohasi uchun kerak bo`lgan belgilar mavjud. Bular birinchidan, qishloq xo`jalik huquqi o`z maxsus predmetiga ega; ikkinchidan, u o`z maxsus huquqiy tartibga solish uslubiga ega; uchinchidan, davlat shu sohadagi ijtimoiy munosabatlarni alohida tartibga soladi; to`rtinchidan, u alohida guruhlangan me`yoriy-huquqiy hujjatlar yig`indisiga ega. Ikkinchidan, qishloq xo`jalik huquqi O`zbekiston huquq fanining mustaqil sohasidir. Shu o`rinda unga huquq fanlariga tegishli bo`lgan barcha xususiyatlar xos bo`ladi. Uchinchidan, qishloq xo`jalik huquqi maxsus o`quv kursi ham hisoblanadi. Uning o`quv kursi sifatidagi hajmi, mazmuni va maqsadlari turli o`quv yurtlarida uchun har xil bo`lishi mumkin. Yuqorida sanab o`tilgan asoslar, qishloq xo`jalik huquqi o`z tartibga solish predmetiga ega ekanligidan dalolat beradi Bunda qishloq xo`jalik huquqi normalari tartibga solishi kerak bo`lgan barcha ijtimoiy munosabatlarning markazida qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi bilan bog`liq bo`lgan munosabatlar yotadi. Huquq tizimining alohida sohasi sifatida qishloq xo`jalik huquqi maxsus

www.arxiv.uz tartibga solish uslubi mavjud. Bu uslubning qo`llanilishi qishloq xo`jalik ishlab ishlab chiqarishini rivojlantirish, qishloq xo`jaligida tuproq unumdorligini tiklash va oshirish, mulkchilik va xo`jalik yuritishning barcha shakllarini teng huquqlilik asosida rivojlantirish uchun sharoit yaratish, qishloq xo`jalik xodimlarining huquqlarini himoya qilishni ta`minlashga qaratilgan bo`ladi. Qishloq xo`jalik huquqi qishloq xo`jalik ishlab chiqarish bilan bog`liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishi uchun xizmat qiladigan me`yoriy-huquqiy asosga ega bo`ladi. Ushbu asos Konstitutsiya, Yer kodeksi qishloq xo`jalik kooperativlari to`g`risida, Fermer xo`jaligi to`g`risida, Dehqon xo`jaligi to`g`risida va qishloq qishloq xo`jalik ishlab chiqarish munosabatlarini tartibga soluvchi boshqa qonun hujjatlaridan iborat. Ushbu asoslar asosan shakllangan bo`lib, u borgan sari takomillashib va rivojlanib bormoqda. Ma`lumki, huquq predmeti deganda, ijtimoiy faoliyat jarayonida vujudga keladigan, qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan erkin munosabatlar tushuniladi. Umume`tirof etilgan ushbu qoidaga asoslanib aytish mumkinki, qishloq xo`jalik huquqining predmeti, ya`ni u tomonidan tartibga solish doirasiga qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi tufayli vujudga keladigan erkin ijtimoiy munosabatlar kiradi. To`laroq ma`noda aytganda, qishloq xo`jalik huquqi mustaqil huquq sohasi sifatida o`zaro bog`liq, bir-biriga yaqin bo`lgan bir maqsadga xizmat qiladigan, bir-biri bilan uzviy bog`langan, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishga qaratilgan yer, mulkiy, mehnat va tashkiliy - boshqaruv sohalaridagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Aytish mumkinki, qishloq xo`jalik huquqi tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlar uziga xosligi, turli tumanligi, keng doirada ekanligi bilan tavsiflanib, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi jarayonida vujudga keladigan yer, mulkiy , mehnat, tashkiliy - boshqaruv bilan bog`liq bo`lgan munosabatlarni qamrab oladi. Demak, qishloq xo`jalik huquqi kompleks agrar munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo`ladi. Qishloq xo`jalik huquqini qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan bog`liq bo`lgan yer, mulkiy, mehnat, tashkiliy-boshqaruv munosabatlarini tartibga

www.arxiv.uz soluvchi huquqiy qoidalar va institutlarni jamlovchi majmuaviy huquq sohasi sifatida tavsiflash mumkin. Shundan kelib chiqqan holda qishloq xo`jalik huquqining predmeti bo`lib, ya`ni u tomonidan tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlar bo`lib, birinchidan, yer-huquqiy munosabatlar; ikkinchidan, mehnat huquqiy munosabatlar; uchinchidan, mulkiy huquqiy munosabatlar; to`rtinchidan, tashkiliy boshqaruv munosabatlari hisoblanadi. Aytilganlardan qishloq xo`jalik huquqining o`ziga xos xususiyatlarini, birinchidan, bu huquq majmualashgan huquq sohasi bo`lib, o`zida yer, suv, o`rmon, mehnat, ma`muriy, fuqarolik va boshqa huquq sohalarining institutlarini mujassamlashtirishida; ikkinchidan, qishloq xo`jalik huquqi qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi bilan bog`liq bo`lgan yer, mulkiy, mehnat, tashkiliy-boshqaruv munosabatlarini tartibga solishida; uchinchidan, qishloq xo`jalik huquqi xo`jalik yuritish va mulk shaklidan qat`i nazar barcha turdagi xo`jalik tuzilmalarining teng huquqliligini ta`minlashida; to`rtinchidan, barcha turdagi mulk shakllarini teng huquqliligini, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishiga bir xilda joriy etishga keng imkoniyatlar yaratib berishida; beshinchidan, qishloq xo`jalik huquqi qishloq xo`jalik tashkilotlarining erkin xo`jalik yuritish, yetishtirilgan mahsulotlarni mustaqil ayirboshlash huquqini mustahkamlashida beradi; oltinchidan, qishloq xo`jalik huquqi qishloq sharoitining tabiiy-iqlimiy sharoitlarini e`tiborga olib tartibga solishida; yettinchidan, qishloq xo`jalik huquqi demokratiya mezonlarining barcha tamoyillarini mustahkamlashida ko`rishimiz mumkin. Yuqorida bildirilgan fikr va mulohazalardan, hamda o`ziga xos xususiyatlardan kelib chiqib qishloq xo`jalik huquqiga quyidagicha ta`rif berish mumkin. Qishloq xo`jalik huquqi - qishloq xo`jalik ishlab chiqarish jarayonida kelib chiqadigan agrar munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig`indisidir. Qishloq xo`jalik huquqining subyektlari va obyektlari Qishloq xo`jalik huquqining subyektlari deganda, qishloq xo`jaligi ishlab

www.arxiv.uz chiqarishi bilan bog`liq bo`lgan munosabatlarda qatnashuvchi yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi. Qishloq xo`jalik huquqi subyektlarining o`ziga xos jihatlari hamda umumiyligi ularning bevosita qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan shug`ullanishlari bilan xarakterlanadi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan shug`ullanuvchi tuzilmalar turli tumanligi bilan ajralib turadi. Mamlakatimiz qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan hozirgi vaqtda qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaligi), davlat xo`jaliklari, fermer xo`jaliklari, dehqon xo`jaliklari, ijara jamoalari, yordamchi xo`jaliklar va boshqalar shug`ullanmoqdalar. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi bilan shug`ullanuvchi subyektlar doirasini O`zbekiston Respublikasining “Qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaligi) to`g`risida”gi, “Fermer xo`jaligi to`g`risida”gi, “Dehqon xo`jaligi to`g`risida”gi qonunlari belgilab beradi. Ushbu qonunlarda ko`rsatilishicha, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaliklari), davlat xo`jaliklari, fermer xo`jaliklari, dehqon xo`jaliklari shug`ullanishlari kerak. Respublikamiz qishloq xo`jaligida mehnat resurslari yetishmaydigan hududlarda , shuningdek chorvachilikka ixtisoslashgan xo`jaliklarda qishloq xo`jaligi ishlab chiqaruvchi tuzilma sifatida fermer xo`jaligi tashkil etish maqsadga muvofiqligini amaliyot ko`rsatdi. Shuning uchun, fermer xo`jaliklari ham asosiy ishlab chiqaruvchi subyekt tariqasida qonuniy mustahkamlandi. Ular faoliyatini tartibga soluvchi alohida qonun qabul qilinib, unda fermer xo`jaliklari yuridik shaxs huquqiga ega bo`lgan, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish bilan shug`ullanuvchi subyekt sifatida faoliyat ko`rsatishi mumkinligi belgilandi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholini oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan talablarini qondirishda, qishloq aholisini moddiy turmush tarzini yaxshilashda, ularning daromadlarini yuksaltirishda dehqon xo`jaliklarining roli alohida ahamiyatga ega bo`lmoqda. Poliz ekinlari, sut mahsulotlari, sabzovot ekinlari ishlab chiqarishda ularning ulushi hatto 70-80 foizni tashkil etadi. Shundan kelib chiqqan holda dehqon xo`jaliklari ham respublikamiz qishloq xo`jaligida mustaqil ishlab chiqaruvchi tuzilma sifatida faoliyat ko`rsatish kerakligi maqsadga muvofiq

www.arxiv.uz deb hisoblandi va ular faoliyatlarini tartibga soluvchi O`zbekiston Respublikasining “Dehqon xo`jaligi to`g`risida”gi qonuni qabul qilindi. Bu qonun dehqon xo`jaliklarini yuridik shaxs huquqiga ega bo`lgan yoki shunday maqomga ega bo`lmasdan ham qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan shug`ullanuvchi subyekt bo`lishi mumkinligini o`rnatdi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida sanoat, transport va boshqa korxona, tashkilotlarning yordamchi xo`jaliklari ham faoliyat kursatadilar. Ularning huquqiy holatini belgilash, yoki qishloq xo`jaligi ishlab chiqaruvchi subyekt ekanligini e`tirof etish noqishloq xo`jalik korxonalarining tuzilmalari bo`lganligi uchun ko`pincha nazardan chetda qolib ketadi. Ushbu yordamchi xo`jaliklar yuridik shaxs maqomiga ega bo`lmasalar ham ularni qishloq xo`jalik huquqining subyekti sifatida tan olish kerak. Umuman, qoidaga kura qishloq xo`jalik huquqini subyekti bo`lish uchun yuridik shaxs huquqiga ega bo`lish talab etilmaydi. Masalan, dehqon xo`jaliklari yuridik shaxs huquqiga ega bulishlari ham, yoki ega bo`lmasliklari ham mumkin, ammo ular qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida tuzilma sifatida, demak qishloq xo`jalik huquqining subyekti sifatida hisoblanadilar. Qishloq xo`jalik huquqining subyektlari bo`lib davlat qishloq xo`jalik korxonalari ham hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat qishloq xo`jalik korxonalarini o`z tasarrufidan chiqardi, xususiylashtirdi. Davlat qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan bevosita shug`ullanmaydigan bo`ldi, yoxud qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish funksiyasini amalga oshirish davlatning vazifasiga yot hisoblanadi. Ammo, davlat manfaatlaridan kelib chiqqan holda ekin navlarini, chorva zotlarini, nasllarni yaxshilash, o`quv-tajriba ishlarini olib borish maqsadida davlat qishloq xo`jalik korxonalariga ehtiyoj seziladi. Yuqorida sanab ko`rsatilganlardan tashqari, qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtiruvchi xo`jaliklararo tashkilotlar, shuningdek fuqarolar, chet el yuridik va jismoniy shaxslari ham qishloq xo`jalik huquqining subyektlari hisoblanishlari mumkin. Aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki, qishloq xo`jalik huquqining subyektlari bo`lib korxona, muassasa, tashkilotlar ham, jismoniy shaxslar ham

www.arxiv.uz bo`lishi, O`zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari va jismoniy shaxslari hamda chet el yuridik va jismoniy shaxslari hisoblanishlari mumkin. Qishloq xo`jalik huquqining subyektlari yuridik shaxs huquqiga ega bo`lishlari yoki yuridik shaxs huquqiga ega bo`lmasdan ham faoliyat ko`rsatishlari mumkin. Yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan barcha belgilar qishloq xo`jalik huquqi subyektlariga ham taalluqli bo`ladi. Qishloq xo`jalik huquqi tartibga solishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlar qishloq xo`jalik huquqining obyektini tashkil etadi. Ushbu ijtimoiy munosabatlar doirasi juda keng bo`lib, turli yo`nalishlardagi munosabatlarni qamrab oladi. Birinchi turdagi munosabatlar qishloq xo`jalik ishlab chiqaruvchilarining xo`jalik faoliyatlari bilan bog`liqdir. Bu xildagi munosabatlar qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishni tashkil etish, shartnoma munosabatlariga kirishish, yetishtirilgan mahsulotni ayirboshlash kabilardan iborat bo`ladi. Bu kabi munosabatlarni tartibga solishda O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, “Qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaligi) to`g`risida”gi qonuni, “Fermer xo`jaligi to`g`risidagi”gi qonuni va boshqa me`yoriy hujjatlar alohida rol uynaydi. Qishloq xo`jalik huquqining obyektini tashkil etadigan ikkinchi turdagi ijtimoiy munosabatlar qishloq xo`jaligi ishlab chiqaruvchilarining tabiiy resurslardan, xususan yer va suvdan foydalanishlari bilan bog`liq munosabatlar hisoblanadi. Ma`lumki, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini yer va suvdan foydalanishsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Ular qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishning asosini tashkil etadi. Shu sababdan, qishloq xo`jalik huquqi normalari yer va suvdan foydalanish bilan bog`liq munosabatlarni tartibga solishga alohida e`tibor karatadi. Yer va suvdan foydalanish bilan bog`liq bo`lgan munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan qoidalar o`z ifodasini asosan O`zbekiston Respublikasining Yer kodeksida, “Suv va suvdan foydalanish to`g`risida”gi qonunida, “Qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaligi) to`g`risida”gi, “Fermer xo`jaligi to`g`risida”gi, “Dehqon xo`jaligi to`g`risida”gi qonunlarida topgan. Navbatdagi turdagi ijtimoiy munosabatlar qishloq xo`jaligida mehnatni tashkil qilish bilan bog`liq munosabatlardir. Bu turdagi munosabatlar qishloq

www.arxiv.uz xo`jaligida mehnatni tashkil qilish shakllari, mehnatni muhofaza qilish, mehnat intizomi, mehnat nizolari, ish vaqti, ish haqi kabilar bilan bog`liq bo`ladi. Mehnatni tashkil qilish munosabatlarini tartibga solishga bagishlangan qoidalar O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, “Qishloq kooperativlari (shirkat xo`jaligi) to`g`risida”gi qonuni, “Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida”gi qonuni, “Qishloq xo`jalik kooperativi (shirkat xo`jaligi) namunaviy ustavi”, “Fermer xo`jaligining namunaviy ustavi” kabi me`yoriy hujjatlarda o`z ifodasini topgan. Demak, qishloq xo`jaligida mehnat munosabatlari qishloq xo`jalik huquqining obyektini tashkil etadigan asosiy ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Qishloq xo`jalik huquqining obyekti hisoblanidigan to`rtinchi yo`nalishdagi ijtimoiy munosabatlar tashkiliy - boshqaruv bilan bog`liq bo`lgan munosabatlardir. Qishloq xo`jalik korxonalarini boshqarish davlat boshqaruvi va ichki xo`jalik boshqaruviga bo`linadi. Davlat boshqaruvi davlatning tegishli organlari, xususan qishloq va suv xo`jaligi vazirligi, Yer resurslari davlat qo`mitasi, hokimliklar tomonidan amalga oshirilsa, ichki xo`jalik boshqaruvi esa qishloq xo`jalik ishlab chiqarish tuzilmalari tomonidan xo`jalik ichida tashqi etilgan organlar tomonidan amalga oshiriladi. Tashkiliy boshqaruv munosabatlarini tartibga soladigan normalar “Korxonalar to`g`risida”gi, “Qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaligi) to`g`risidagi namunaviy ustav”, Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi to`g`risidagi nizom”, “Yer resurslari, geodeziya, kartografiya davlat qo`mitasi to`g`risidagi nizom”, va boshqalarda o`rnatilgan. Bu normalarda qishloq xo`jaligini davlat tomonidan hamda qishloq xo`jalik korxonalarini uzlari tomonidan boshqarishning tashkiliy-huquqiy shakllari, boshqaruvni amalga oshiruvchi organlar tizimi, ularning funksiyalari, boshqarish usullari va shakllari belgilab berilgan. Shunday qilib, tashkiliy-boshqaruv sohasidagi munosabatlar qishloq xo`jalik huquqi obyektini tashkil etadigan ijtimoiy munosabatlar turlaridan biri hisoblanadi. Yuqorida aytilganlardan tashqari, qishloq xo`jalik huquqi normalari qishloq xo`jaligida mulkchilik, qishloq xo`jaligida moliya, qishloq xo`jalik korxonisiga a`zolik kabi munosabatlarni ham tartibga soladi Shuning uchun ushbu ijtimoiy

www.arxiv.uz munosabatlar turlarini ham qishloq xo`jalik huquqining obyekti deb hisoblash mumkin. Qishloq xo`jalik huquqi obyektini tashkil kiladigan ijtimoiy munosabatlarni ichki qishloq xo`jalik huquqiy munosabatlari hamda tashqi qishloq xo`jalik huquqiy munosabatlari kabi turlarga turkumlash mumkin. Ichki qishloq xo`jalik huquqiy munosabatlarni qishloq xo`jalik korxonalarining ichida bo`ladigan ichki bulinmalarining o`zaro va boshqaruv organlari bilan munosabatlari, dehqon xo`jaligi bilan shirkat xo`jaligining o`zaro munosabati, shirkat xo`jaligi bilan uning a`zolari o`rtasidagi munosabatlar, oila pudratchilar bilan munosabatlar kabilar tashkil qilsa, tashqi qishloq xo`jalik huquqiy munosabatlarni esa qishloq xo`jalik ishlab chiqarish tuzilmalarining tayyorlov tashkilotlari, boshqa korxona, tashkilot, muassasalar, chet el yuridik va jismoniy shaxslari bilan munosabatlari tashkil qiladi. 3. Qishloq xo`jalik huquqi tizimi Qishloq xo`jalik huquqining institutlari deganda bir turdagi qishloq xo`jalik ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi bir-biriga yaqin bo`lgan huquqiy normalar yig`indisi tushuniladi, ya`ni bir-biriga o`xshash bo`lgan moddalar yig`ilib bitta qishloq xo`jalik huquqi institutini tashkil etadi. Bunday huquqiy moddalar bitta qonunda emas, balki bir necha qonunlarda o`z ifodasini topishi mumkin. Masalan, qishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi institutiga oid normalar O`zbekiston Respublikasining Yer kodeksida, "Qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaligi ) to`g`risida”gi, “Fermer xo`jalik to`g`risida”gi, “Dehqon xo`jaligi to`g`risida”gi qonunlarida o`z ifodasini topgan. Qishloq xo`jalik huquqi institutlari tabiati qishloq xo`jalik huquqi xususiyatidan, uning o`ziga xos jihatlaridan kelib chiqadi. Ma`lumki, qishloq xo`jalik huquqi o`zida turli huquq sohalariga tegishli bo`lgan munosabatlarni tartibga soluvchi turli qonunchilik sohalariga taalluqli bo`lgan normalarni jamlaydi. Qishloq xo`jalik huquqiy munosabatlari o`zida moliya, fuqarolik,

www.arxiv.uz xo`jalik, yer, kooperativ, mehnat va boshqa huquq sohalari normalari bilan tartibga solinadigan tashkiliy, moliyaviy, shartnoma, mulkiy munosabatlar tizimlari yig`indisini ifoda etadi. Qishloq xo`jalik huquqi institutlarining murakkabligi va o`ziga xosligi mana shu xususiyatlar bilan bog`liqdir. Aytish kerakki, alohida huquq instituti sifatida vujudga kelish asosi bo`lgan har kanday turdagi ijtimoiy munosabatlar bir tomondan ichki birlikka ega bo`lish, boshqa tomondan esa o`ziga xos avtonomlik, mustaqillik holatlariga ega bo`lishi lozim. Qishloq xo`jalik munosabatlarida bir xillik, o`xshash xarakterni, ichki birlikni kurish mumkin. Bu munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning mustaqil turi sifatida o`z doirasi va ichki mazmuniga egadir. Bu birlikni qishloq xo`jalik munosabatlarining qishloq xo`jalik ishlab chiqarishiga qaratilganligi, yerdan asosiy vosita sifatida foydalanishning mavjudligi, tashkiliy birlikka asoslanganligi va boshqalarda ko`rish mumkin. Qishloq xo`jalik huquqi institutlari nisbatan mustaqil va barqarordir. Ular bir- biridan farq qiladi va tavsifi bo`yicha har xil bo`lgan qishloq xo`jalik munosabatlarini tartibga soladi. Qishloq xo`jalik huquqi institutlari guruhlanganda tarkibi bo`yicha oddiy yoki murakkab turlarga bo`linadi. Yuqoridagi misol keltirilgan institut oddiy institut bo`lib hisoblanadi. Shunday institutlar borki, ular ikki yoki undan ko`proq institutlarni o`zida jamlab, murakkab institutni tashkil etadi. Misol qilib yerlarni davlat boshqaruvi huquqiy institutini olsak bo`ladi. Bu institut yer tuzish, yer kadastrini yuritish, yerdan foydalanish va muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini olib borish, yer xususidagi nizolarni hal etish va boshqa shunga o`xshash institutlarni o`z ichiga oladi. Murakkab institutga yana misol qilib qishloq xo`jaligida yerdan foydalanish huquqi institutini aytishimiz mumkin. U o`z navbatida qishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi, fuqarolarning yerdan foydalanish huquqi, noqishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi va boshqa institutlarni qamrab oladi. Qishloq xo`jalik huquqi umumiy qismini tashkil etadigan institutlar umumiy institutlar va alohida qismidagilar esa maxsus, ya`ni predmetli institutlar deb ataladi. Umumiy qism institutlari o`zidagi normalarda mazkur fan tarmog`i va

www.arxiv.uz qonun hujjatlari rivojlanishi uchun asos bo`ladigan eng muhim holatlar, qoidalar yoki tamoyillarni aks ettiradi. Bu institutlarda jamlangan holatlar, qoidalar va prinsiplar qishloq xo`jalik huquqining maxsus institutlari mazmuni va tarkibi shakllanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Alohida qismning institutlari esa umumiy institutlarga nisbatan bo`ysunuvchi vaziyatda bo`ladi. Ular mazkur huquq tarmog`ining umumiy holatlari, qoidalari yoki tamoyillarini namoyon qilmaydi. Ularning amal qilish doirasi ma`lum ijtimoiy munosabatlar bilan cheklangan bo`ladi. Bu toifadagi institutlarning normalari ijtimoiy munosabatlar qatnashchilarining subyektiv yuridik huquq va majburiyatlarini belgilaydi. Aytilganlardan kelib chiqib, qishloq xo`jalik huquqi umumiy va alohida qismdan iborat ekanligini hamda ular o`z ichiga umumiy va maxsus institutlarni qamrab olishini ta`kidlash mumkin. Qishloq xo`jalik huquqining asosini tashkil etuvchi asosiy institutlar quyidagilar hisoblanadi: qishloq xo`jalik korxonalari va birlashmalarini boshqarishning tashkiliy-huquqiy shakllari; qishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi; qishloq xo`jalik korxonalari mulkining huquqiy holati; qishloq xo`jalik korxonalarida mehnat munosabatlarini huquqiy tartibga solish; qishloq xo`jaligida mehnatga haq to`lashni huquqiy tartibga solish; qishloq xo`jalik korxonalarining ishlab chiqarish xo`jalik faoliyatini huquqiy tartibga solish; qishloq xo`jalik korxonalarining moliyaviy faoliyatini huquqiy tartibga solish; qishloq xo`jaligida shartnoma munosabatlarini huquqiy tartibga solish; qishloq xo`jalik korxonalarining huquqiy holati; fermer xo`jaliklari faoliyatini huquqiy tartibga solish; dehqon xo`jaliklari faoliyatini huquqiy tartibga solish; dehqonlarining huquqiy maqomi; qishloq xo`jalik qonunchiligini buzganlik uchun yuridik javobgarlik; qishloq xo`jaligida yuridik xizmatni tashkiliy- huquqiy shakllari. Sanab o`tilgan institutlarning barchasi o`ziga xos xususiyatlarga, belgilarga ega bo`lib, ularning yig`indisi bir butun huquq sohasi- qishloq xo`jalik huquqini vujudga keltiradi. Qishloq xo`jalik huquqi yuridik fan sohasi va o`quv predmeti sifatida

www.arxiv.uz umumiy, alohida va maxsus qismdan iborat bo`ladi. Ushbu fanning maxsus qismda chet mamlakatlar qishloq xo`jalik huquqi to`g`risida ma`lumot berilishi mumkin. Qishloq xo`jalik huquqi fanining umumiy qismiga quyidagi masalalar kiradi: 1. Qishloq xo`jalik huquqining predmeti va tizimi; 2. Qishloq xo`jalik huquqining manbalari; 3. Qishloq xo`jalik huquqiy munosabatlar; 4. Qishloq xo`jalik korxonalarining huquqiy holati; 5. Fermer xo`jaligi faoliyatining holati; 6. Dehqon xo`jaliklarining huquqiy holati; 7. Qishloq xo`jaligini davlat yuli bilan boshqarish; 8. Qishloq xo`jaligida ijara munosabatlarini huquqiy tartibga solish. Fanning qismi esa 1. Qishloq xo`jalik korxonalari va birlashmalarining boshqaruvining tashkiliy huquqiy shakllari; 2. Qishloq xo`jalik korxonalari mulkining huquqiy holati; 3. Qishloq xo`jaligida mehnatni tashkil kilish, mehnat intizomi va mehnatni muhofaza qilishni huquqiy tartibga solish; 4. Qishloq xo`jaligida mehnatga haq to`lashni huquqiy tartibga solish; 5. Qishloq xo`jalik korxonalari va birlashmalarining ishlab chiqarish, xo`jalik va moliyaviy faoliyatini huquqiy tartibga solish; 6. Qishloq xo`jalik korxonalarida shartnoma munosabatlari; 7. Qishloq xo`jaligi qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik; 8. Qishloq xo`jaligida yuridik xizmatning tashkiliy-huquqiy shakllaridan tashkil topadi. 4. Qishloq xo`jalik huquqining huquq tizimida tutgan o`rni va boshqa qondosh huquq tarmoqlari bilan o`zaro nisbati Qishloq xo`jalik huquqi huquq tizimida alohida o`rin egallagan, muhim ahamiyatga ega bo`lgan, iqtisodiyotda tub o`zgarishlar yuz berayotgan sharoitda dolzarbligi yanada oshib borayotgan va boshqa huquq tarmoqlarining (masalan, tadbirkorlik huquqi, yer huquqi) rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatayotgan mustaqil huquq tarmog`idir. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi tufayli kelib chiqadigan huquqiy munosabatlarni tartibga solish vazifasini qishloq xo`jalik huquqi bajaradi. Qishloq xo`jalik huquqi boshqa huquq tarmoqlarining ichida konstitutsiyaviy huquq bilan eng yaqin va uzviy bog`liqdir. Zotan, konstitutsiyaviy huquq

www.arxiv.uz normalari qishloq xo`jalik huquqi tamoyillarining asosi hisoblanadi. Konstitutsiyada davlat iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini kafolatlaydi deb o`rnatilgan (53- modda). Konstitutsiyaning boshqa normalarini talqin etib aytish mumkinki, har bir fuqaro mulkdor bo`lishiga haqli (36-modda), har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat shartnomalarida ishlash va qonunda ko`rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega (37-modda), yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga ega (38-modda) va hokazo. Qishloq xo`jaligini davlat tomonidan tartibga solish, qishloq xo`jalik qonun hujjatlarini ma`muriy-huquqiy tartibda buzganlik uchun aybdorlarni ma`muriy javobgarlikka tortish sohasidagi qishloq xo`jalik huquqiy munosabatlarni tartibga solishda qishloq xo`jalik huquqi ma`muriy huquq normalaridan foydalanadi. Shuning uchun ham qishloq xo`jaligini davlat boshqaruvi umumiy ma`nodagi davlat boshqaruvining bir qismi sifatida ham ma`muriy huquq, ham qishloq xo`jalik huquqiga kiradi. Bunda ma`muriy huquqning predmeti davlat boshqaruvi organlarining faoliyatini o`rganish bo`lganligi uchun u qishloq xo`jalik sohasini boshqarishini amalga oshirayotgan davlat organlari tizimini, ular faoliyatining shakllarini belgilab beradi. Qishloq xo`jalik huquqi normalarida esa davlat boshqaruv organlari faoliyatining mazmuni tomonlari, hamda qishloq xo`jalik faoliyatining asosiy yo`nalishlari belgilanadi. Qishloq xo`jalik huquqining huquq tizimining asosiy huquq sohasi bo`lgan fuqarolik huquqi bilan aloqadorligi katta ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo`jalik huquqi va fuqarolik huquqining bir biri bilan bog`liq bo`lishi negizida qishloq xo`jalik va fuqarolik munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy tabiatining umumiyligi yotadi. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi munosabatlarining ayrimlari mulkiy munosabatlar bo`lganligi uchun fuqarolik munosabatlari bilan qondosh bo`ladi. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarish natijasida olingan hosilga, inshootlarga bo`lgan huquq, o`zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish (servitut) huquqi, qishloq xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan huquqning sud himoyasi, qishloq xo`jalik huquqining buzilishi natijasida yetkazilgan zararni undirish huquqi

www.arxiv.uz o`rtasidagi bog`liqlik qishloq xo`jalik va mulkiy huquqlarning bir-biri bilan jips ekanligini bildiradi. Qishloq xo`jalik huquqi ekologiya huquqi bilan ham chambarchas bog`liqdir. O`zbekiston Konstitutsiyasida belgilanishicha, mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi lozim (54-modda). Shuningdek, qishloq xo`jalik qonunchiligida (Yer kodeksi, qishloq xo`jalik kooperativi tuzilmasidagi, fermer xo`jaligi to`g`risidagi, Dehqon xo`jaligi to`g`risidagi) o`rnatilishicha, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining asosiy vositasi hisoblanadi yer va suv resurslarini muhofaza etish lozim, ularga ehtiyotkorona munosabatda bo`lish, ekologiya talablariga rioya etgan holda foydalanish zarur hisoblanadi. Yuqorida aytilganlardan tashqari, qishloq ho`jalik huquqi, mehnat huquqi, moliya huquqi kabi huquq sohalari bilan ham chambarchas bog`liqdir. Mehnat va moliya huquqining ish vaqti, dam olish vaqti, mehnat intizomi, mehnat muhofazasi, ish haqi, moliyaviy munosabatlarga taalluqli qoidalari qishloq ho`jaligi ishlab chiqarishi bilan bog`liq munosabatlarni tartibga soladi.

O'xshashlar

Xo`jalik protsessual huquqining tushunchasi, predmeti, tizimi

Qishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi

Jinoyat-ijroiya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi. jinoyat-ijroiya huquqi qonunchiligi

Yer huquqi predmeti va tizimi

Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi