Yer huquqi predmeti va tizimi - Huquqshunoslik - Referatlar

Yer huquqi predmeti va tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Yer huquqi predmeti va tizimi Reja: 1. Yer huquqi tushunchasi va predmeti. 2. Yer huquqi tizimi 3. Yer huquqi prinsiplari 4. Yer huquqining huquq tizimida tutgan o`rni va boshqa qondosh huquq tarmoqlari bilan nisbati.

www.arxiv.uz Har bir davlatda yer boyligi va unga bo¦liq munosabatlar barcha ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy voqeliklarning markazida turuvchi masaladir. Yangidan barpo etilayotgan jamiyat o`zining iqtisodiy rivojini dastlab yerga nisbatan munosabatni o`rnatishdan boshlaydi. Shu boisdan tarixda inqilobiy tub o`zgarishlarda bosh masala xokimiyatni egallash bo`lsa,yerga mulkchilik masalasi uning uzviy qismi bo`lib xisoblangan. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1991 yil 31 avgustda qabul qilgan "Davlat mustaqilliga to`grisida"gi Bayonotida: "O`zbekiston Respublikasining boshqa davlatlarga xududiy da`volari bo`lmay, u o`z xududi va uning tabiiy boyliklariga nisbatan oliy xuquqqa egadir", - deb, yoki shuningdek, "O`zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to`grisida"gi 1991 yil 31 avgust Qonunida "Respublika xududida yer, yer osti boyliklari, suv va o`rmonlar, o`simlik va xayvonot dunyosi tabiiy va boshqa resurslar, respublikaning ma`naviy boyliklari O`zbekiston Respublikasining milliy boyligi va mulki xisoblanadi", -deb ta`kidlanishi bejiz emas. Demakki, siyosiy xokimiyatga egalik qilgan ijtimoiy kuchlar yer va uning boyliklariga nisbatan o`z xokimiyatini o`rnata olmasalar, ular qo`lga kiritgan bu xokimiyat ildizsiz daraxt misolidir. Shu boisdan xam davlat yerni moddiy boyliklar asosi sifatida o`z milliy xuquq ta`siriga qonunlashtirilgan xisoblanib, har bitta davlatning yer xuquqi, deb e`tirof etiladi. Shunday ekan, O`zbekistonning yer xuquqi borligiga hech shak-shubha yo`q. Yer va uning boyliklari milliy yurisdiksiya ta`siriga olinganligi yerga nisbatan xuquqiy munosabatlar vujudga kelishini talab etadi. Yer atrofida vujudga kelgan va vujudga kelishi mumkin bo`lgan munosabatlarning aksariyat qismini yer huquqi tartibga soladi. Yer huquqining uchta tavsiflarda tushunchalari bor. Birinchisi, yer huquqi O`zbekiston huquq tizimining mustaqil huquq tarmo¦idir. Yer huquqida har bir huquq tarmo¦i uchun zarur bo`lgan belgilar mavjuddir, ya`ni a) u o`z maxsus predmetiga ega: b) u o`z maxsus huquqiy tartibga solish uslubiga ega; v) davlat shu sohadagi ijtimoiy munosabatlarni

www.arxiv.uz alohida tartibga solib turadi; g) u alohida guruhlangan huquqiy- normativ aktlar majmuasiga ega. Ikkinchisi, yer huquqi O`zbekiston huquq fanining bir sohasidir. Shu o`rinda unga fanga tegishli bo`lgan barcha xususiyatlar tegishli bo`ladi. Uchinchisi, yer huquqi maxsus o`quv kursidir. Uning o`quv kursi sifatidagi hajmi, mazmuni va maqsadlari har xil darajadagi o`quv muassasalari uchun har xil bo`lishi mumkin. Ushbu fandagi ilmiy-nazariy tushunchalar, qarashlar, muammolar va uni rivojlantirish masalalari bu fanning mohiyatini tashkil etadi. Mustaqil huquq tarmo¦i sifatidagi yer huquqi, huquq fanining bir sohasi bo`lgan yer huquqi va o`quv kursi yer huquqi hech qachon bir-biriga o`xshamaydi. Demak, O`zbekiston yer huquqi o`z tartibga solish predmetiga ega. Bunda huquq normalari tartibga solishi kerak bo`lgan barcha ijtimoiy munosabatlarning markazida yer turadi. Yer tabiatning eng muhim tarkibiy qismi bo`lib, umummilliy boylik-davlat mulki deb, tan olingan. U fuqarolar hayotiy faoliyatining asosi, qishloq xo`jaligida bosh ishlab chiqarish vositasi va iqtisodiyotning barcha tarmoqlari joylashishi va rivojlanishining hududiy bazasi. Huquq tizimining alohida tarmo¦i sifatida yer huquqi maxsus tartibga solish uslubiga ega. Bu uslubning qo`llanilishi ilmiy tuproq unumdorligini tiklash va oshirish, xo`jalik yuritishning barcha shakllarini teng huquqlilik asosida rivojlantirish uchun sharoit yaratish, yuridik va jismoniy shaxslarning yer uchastkalariga bo`lgan huquqlarini himoya qilishni ta`minlaydi. Yer huquqi tartibga solishi uchun xizmat qiladigan normativ-huquqiy bazaga ega. Uning tarkibiga Konstitutsiya, Yer kodeksi va yer munosabatlarini tartibga soluvchi boshqa qonun hujjatlari kiradi. Bu baza batamom shakllangan bo`lib, u borgan sari takomillashib va rivojlanib boraveradi. Davlat hokimiyatining butun mexanizmi yer huquqi amal qilishi, maqsadlariga erishishi va rivojlanishi uchun doim manfaatdordir. Ma`lumki, huquq predmeti deb, ijtimoiy faoliyat jarayonida vujudga kelib, qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan erkin munosabatlar tushuniladi. Umume`tirof etilgan ushbu qoidaga asoslanib aytish mumkinki, yer xuquqining

www.arxiv.uz predmeti, ya`ni uning tartibga solish doirasiga qisqa qilib aytganda yer tufayli vujudga keladigan erkin ijtimoiy munosabatlar kiradi. Yer tufayli vujudga kelgan hamma ijtimoiy munosabatlar ham yer huquqining predmetini tashkil etavermaydi. Ularga yerga nisbatan mulkchilik, undan foydalanish va muhofaza qilish bilan bo¦liq bo`lgan munosabatlar kiradi. Bu munosabatlar qisqacha holda yer munosabatlari deb ataladi. Yer munosabatlarining doirasi juda keng bo`lib, faqatgina yer huquqi normalari bilan tartibga solinmaydi. Yer huquqi normalarini ma`muriy huquqbuzarlik tarzida buzganlik uchun ma`muriy javobgarlik choralarining qo`llanilishi ma`muriy huquq normalari bilan tartibga solinadi. Qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaliklari), fermer va dehqon xo`jaliklarining yerdan foydalanish huquqi birgina yer huquqi normalari bilan tartibga solinmasdan, balki agrar huquq normalari bilan ham tartibga solinadi. Shunday qilib, yer huquqi munosabatlari agrar, xo`jalik, fuqarolik, ma`muriy, moliya va boshqa huquqlar bilan ham tartibga solinadi. Yer huquqi munosabatlarini boshqa huquq normalari bilan tartibga solinganda o`z tabiati va xususiyatini yo`qotmaydi. Yer munosabatlari obyekt hisoblangan yerda xo`jalik yuritish va ishlab chiqarish jarayonini qamrab olmaydi. To`¦ri, yerdan foydalanish o`z-o`zidan xo`jalik yuritishni taqozo etadi. Biroq shu xo`jalik yuritish shakli (shirkat xo`jaligi, ijara xo`jaligi va x.k.) yer munosabatlarini tashkil etmaydi. Bunday faoliyatni yer huquqidan boshqa huquqlar tartibga soladi. Yer huquqining va yer to`¦risidagi qonun hujjatlarining asosiy vazifalari Yer kodeksining 1-moddasida ko`rsatilganidek, hozirgi va kelajak avlodlarning manfaatlarini ko`zlab yerdan ilmiy asoslangan tarzda, oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishni, tuproq unumdorligini tiklash va oshirishni, tabiiy muhitni asrash va yaxshilashni, xo`jalik yuritishning barcha shakllarini teng huquqlilik asosida rivojlantirish uchun sharoit yaratishni, yuridik va jismoniy shaxslarning yer uchastkalariga bo`lgan huquqlarini himoya qilishni ta`minlash maqsadida yer munosabatlarini tartibga solishdan, shuningdek bu sohada qonuniylikni mustahkamlashdan iborat.

www.arxiv.uz Yer munosabatlariga davlat o`rmon fondi va suv fondining tarkibiy qismlarini tashkil etgan yerlardan foydalanish va muhofaza qilish hamda ularga bo`lgan mulkchilik masalalari ham kirmaydi. Bu munosabatlar o`rmon va suv munosabatlarini tashkil etib, o`rmon va suv huquqi tomonidan tartibga solinadi. Yer munosabatlarining obyekti bo`lib davlat yer fondi va yer uchastkalari hisoblanadi. Bunda yer oddiy tabiat obyekti yoki uning bir qismi sifatida emas, balki odamlar tomonidan uning foydali xislatlaridan yoxud mahsulotlaridan foydalanish maqsadlarida ishlab chiqarish jarayoniga tortilgan iqtisodiy kategoriya, deb qaralishi kerak. Foydalanish yoki boshqacha tarzda iqtisodiy mexanizmlarga tortilmagan yer, agar davlat yurisdiksiyasida bo`lsa, uning hududi bo`lib qolaveradi. Yer O`zbekistonda davlat mulk huquqining obyekti bo`lib hisoblansada, ayrim hollarda pul bahosiga ega bo`lgan tovar deb qaralishi mumkin. Yer kodeksida yerning ayrim uchastkalari sotilishi, auksionda sotilishi, ijaraga berilishi, meros qilib qoldirilishi va garovga qo`yilishi aks ettirilgan. Yer huquqi tartibga soladigan yer munosabatlarining doirasini ham shartli ravishda aniqlash mumkin. Bu yer huquqi predmetiga yer bilan bo¦liq hamma munosabatlar kiravermasligini anglash uchun kerak. Yer huquqi yer bilan bo¦liq, lekin iqtisodiy tavsifga ega bo`lmagan, ya`ni foydalanish va muhofazaga aloqador bo`lmagan munosabatlarni tartibga solmaydi. Masalan, yer ma`muriy-hududiy boshqaruv munosabatlarida obyekt bo`layotgan bo`lsada, bunda u davlat hokimyatining ta`sir doirasi sifatida qaralib, bu sohadagi munosabatlar davlat yoki ma`muriy huquq bilan tartibga solinadi. Yer huquqi iqtisodiy tavsifga ega bo`lib, foydalanish va muhofaza qilishga bevosita bo¦liq bo`lmagan munosabatlarni ham tartibga solmaydi. Masalan, yaxlitlangan renta munosabatlari yer huquqi bilan tartibga solinmaydi, chunki u bevosita yerdan foydalanish mobaynida vujudga kelmaydi. Yerdan foydalanish mobaynida vujudga kelgan natijalar (masalan, olingan xosil) tovar ishlab chiqarish jarayonini xarakterlangani va mulkiy munosabatlar toifasiga taaluqli bo`lgani

www.arxiv.uz uchun bunday munosabatlar fuqarolik, moliya, ma`muriy va boshqa huquqlar bilan tartibga solinadi. Demak, yer huquqining predmeti deb, yer huquqi vazifalariga javob beradigan, bevosita yerga nisbatan mulkchilik, undan foydalanish, va muhofaza qilish borasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarga (yer munosabatlariga) aytiladi. 2. Yer huquqi tizimi Mustaqil huquq tarmo¦i bo`lgan yer huquqi normalari mazmun jihatidan xilma-xil bo`lgani uchun ularni ma`lum bir tizimga solish katta ahamiyat kasb etadi. Yer huquqi tizimi deb, jinslik xususiyatiga ega bo`lgan bir jinsli yer huquqiy munosabatlarini tartibga soluvchi har biri yer huquqiy normalarining guruhlaridan tashkil topgan yer-huquqiy institutlar jamlanmasiga aytiladi. Institutlar va ularga jamlangan normalar esa o`z navbatida yer huquqi tizimining ichki tartibini tashkil etadi. Masalan, yer kadastrini yuritish bilan bo¦liq bo`lgan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar davlat yer kadastri huquqiy institutini tashkil etadi. Yer huquqi institutlari nisbatan mustaqil va barqarordir. Ular bir-biridan farq qiladi va tavsifi bo`yicha har xil bo`lgan yer munosabatlarini tartibga soladi. Yer huquqi institutlari guruhlanganda tartibga soluvchi va muhofaza qiluvchi institutlarga bo`linadi. Ular tarkibi bo`yicha oddiy yoki murakkabga bo`linadi. Yuqoridagi misol keltirilgan institut oddiy institut bo`lib hisoblanadi. Shunday institutlar borki, ular ikki yoki undan ko`proq institutlarni o`zida jamlab, murakkab institutni tashkil etadi. Misol qilib yerlarni davlat boshqaruvi huquqiy institutini olsak bo`ladi. Bu institut yer tuzish, yer kadastrini yuritish, yerdan foydalanish va muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini olib borish, yer xususidagi nizolarni hal etish va boshqa shunga o`xshash institutlarni o`z ichiga oladi. Murakkab institutga yana misol qilib yerdan foydalanish huquqi institutini aytishimiz mumkin. U o`z navbatida qishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi, fuqarolarning yerdan foydalanish huquqi, noqishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi va boshqa institutlarni qamrab oladi.

www.arxiv.uz Yer huquqi tizimidagi har bir institut boshqa institutlarga nisbatan va yer munosabatlarini tartibga solish ahamiyatiga ko`ra ketma-ket joylashadi. Bundan tashqari yer huquqi umumiy qismini tashkil etadigan institutlar umumiy institutlar va alohida qismidagilar esa maxsus, ya`ni predmetli institutlar deb ataladi. Umumiy qism institutlari o`zidagi normalarda mazkur fan tarmo¦i va qonun hujjatlari rivojlanishi uchun asos bo`ladigan eng muhim holatlar, qoidalar yoki prinsiplarni aks ettiradi. Bu institutlarda jamlangan holatlar, qoidalar va prinsiplar yer huquqining maxsus institutlari mazmuni va tarkibi shakllanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Alohida qismning institutlari esa umumiy institutlarga nisbatan bo`ysinuvchi vaziyatda bo`ladi. Ular mazkur huquq tarmo¦ining umumiy holatlari, qoidalari yoki prinsiplarini namoyon qilmaydi. Ularning amal qilish doirasi ma`lum ijtimoiy munosabatlar bilan cheklangan bo`ladi. Bu toifadagi institutlarning normalari ijtimoiy munosabatlar qatnashchilarining subyektiv yuridik huquq va majburiyatlarini belgilaydi. Demak, O`zbekiston yer huquqi Umumiy va Alohida qismdan iborat bo`lib, ular o`z ichiga umumiy va maxsus (murakkab va oddiy, tartibga soluvchi hamda muhofaza qiluvchi) institutlarni qamrab oladi. Yer huquqining Umumiy qismida: yerga nisbatan mulk huquqi, yer uchastkalariga bo`lgan huquq, davlatning yer munosabatlarini tartibga solishi va nazorat qilishi, yer tuzish va yer kadastrini yuritish, yerni huquqiy muhofaza qilish hamda yer qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik kabi oltita institutlar bor. Yer huquqining Aloxida qismi Yer kodeksining 8- moddasida sanab o`tilgan har bir yer fondi toifalarining huquqiy holatini belgilaydigan institutlardan iborat. Yer huquqi yuridik fan tarmo¦i va o`quv predmeti sifatida Umumiy, Alohida va Maxsus qismdan iborat bo`ladi. Maxsus qismda chet davlatlar yer huquqi to`¦risida ma`lumot berilishi mumkin. 3. Yer huquqi prinsiplari

www.arxiv.uz Yer huquqining prinsiplari deyilganda uning barcha normalari uchun asos bo`lgan holatlar tushunilishi kerak. Yer huquqi prinsiplarini anglab olishda subyektiv yondoshishni ham hisobga olish lozim. Ma`lumki, Yer kodeksining 2-moddasida yer to`¦risida qonun hujjatlarining asosiy prinsiplari berilgan. Biroq, yer huquqi normalari qonun hujjatlari prinsiplariga qaraganda kengroq doiradagi prinsiplar asosida amal qiladi. Yerga nisbatan davlat mulk huquqi ustivorligi, yer va uning boyliklaridan kompleks foydalanish, yerga bo`lgan huquqni davlat ro`yxatidan o`tkazish, yer uchastkasini saqlash va servitutlar kabi prinsiplar yer to`¦risidagi qonun hujjatlarining prinsiplari qatoriga kiritilmagan bo`lsa ham, yer huquqining to`laqonli prinsiplari bo`lib xisoblanadi. Shunday qilib, yuqoridagilarga ko`ra O`zbekiston yer huquqining qo`yidagi prinsiplari mavjud: a) yerlardan oqilona, samarali va belgilangan maqsadda foydalanish; b) yer fondini asrash, tuproq sifatini yaxshilash hamda unumdorligini oshirish; v) qishloq xo`jaligi uchun mo`ljalangan yerlarni (su¦oriladigan yerlarni) alohida muhofaza etish va qat`iy belgilangan maqsadda foydalanish; g) yer va boshqa tabiiy obyektlarga zarar yetkazilishining oldini olish; d) yerga bo`lgan huquqni xilma-xilligi; ye) yer munosabati ishtirokchilarining teng huquqliligi; j) haq to`lash asosida yerdan foydalanish; z) yerlarning holati haqida axborotlardan erkin foydalanish; i) davlat mulk huquqi ustivorligi; k) yer va uning boyliklaridan kompleks foydalanish; l) yerga bo`lgan huquqni davlat ro`yxatidan o`tkazish; m) yer uchastkasini saqlash va servitutlarga amal qilish. Bu huquqning hamma normalari yerlardan oqilona, samarali va belgilangan maqsadda foydalanish prinsipi asosida shakllangan. Bu prinsip yer egasi, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchastkasi mulkdorining ko`pgina majburiyatlari asosida yotadi. Yerdan oqilona foydalanish barcha yerga bo`lgan huquq egalaridan eng zamonaviy agrotexnika usullarini qo`llab, ilmiy xulosalarga tayangan holda foydalanishni taqozo etadi. Yerdan foydalanishda ko`zga ko`ringan va ko`rinmagan iqtisodiy (moddiy) samaradorlik eng yuqori bo`lishi lozim. U zamonaviy agrotexnologiyalarni qo`llash natijasida yildan-yilga oshib borishi,

www.arxiv.uz tobora ko`proq moddiy ne`matlar yaratilishiga imkon yaratishi kerak. Yer uchastkalaridan faqat belgilangan maqsadlarda, ayniqsa qishloq xo`jalik yerlarini faqat shu maqsadlarda ishlatib talablariga amal qilmaslik ulardan oqilona, samarali foydalanish talablarini ham bajarilmasligiga olib keladi. Yer fondini asrash, tuproq sifatini yaxshilash va uning unumdorligini oshirish prinsipi ko`proq qishloq xo`jaligi uchun mo`ljallangan, o`rmon va suv fondi yerlaridan foydalanishga taaluqli. Bu sohada har bir yerdan foydalanuvchi o`ziga biriktirilgan yer uchastkasini asrashi, ya`ni uning boshqa maqsadda ishlatilib ketishi, chiqindilar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar bilan ifloslanib ketishining oldini olib borishi shart. Foydalanuvchidagi yerning tuproq sifati doimo mineral va boshqa o`¦itlar bilan boyitilib borishi, uning unumdorligi pasayib ketilishiga yo`l qo`ymaslik kerak. Qishloq xo`jalik uchun mo`ljallangan (su¦oriladigan) yerlarni alohida muhofaza qilish va qat`iy belgilangan maqsadda foydalanish prinsipi asosida shaklangan normalar bunday toifadagi yerlarning alohida huquqiy maqomini belgilaydi. Bunga sabab bu yerlarning miqdor jihatidan cheklangani va mahsulot yetishtiruvchi ishlab chiqarish vositalari bo`lib xizmat qilishidir. Bu yerlarning huquqiy maqomi va xo`jalik holati ustivorlikka ega bo`lgani uchun alohida qimmatbaxo deb qaraladi. Yer kodeksida ularning ustivorlik holatini aks ettiradigan normalar bor. Masalan, Yer kodeksining 43-moddasi to`rtinchi qismida bu yerlarni qishloq xo`jaligida o`zga ehtiyojlar uchun boshqa toifadagi yerlarga o`tkazishga alohida hollarda qonun hujjatlariga muvofiq yo`l qo`yiladi, deyilgan. 44-moddaga asosan su¦oriladigan yerlar alohida muhofaza qilinishi lozim. Bunday yerlarni su¦orilmaydigan yerlar sirasiga o`tkazish alohida hollarda, tuproq- meliorativ va iqtisodiy sharoitlarni hamda yerlarning suv bilan ta`minlanganligi, ulardagi mavjud suv resurslarini va bu suvlarga belgilangan limitlarni inobatga olib, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda viloyat hokimi qaroriga binoan amalga oshiriladi. Yer va boshqa tabiiy obyektlarga zarar yetkazilishining oldini olish pritsipi bir qaraganda yerga bo`lgan huquq egalarining majburiyatini takrorlaganday.

www.arxiv.uz Aslida ham shunday. Lekin yer huquqining barcha normalari huddi mana shu prinsipga asoslangan holda vujudga keladi va amal qiladi. Bu prinsipga ko`ra yer va unga aloqador bo`lgan tabiat obyektlari (suv, o`rmon, yer osti boyliklari, o`simliklar va hayvonat dunyosi)ning tabiiy xususiyatlari yer mulk, egalik, foydalanish munosabatlarida bo`lganida saqlanib qolishi lozim. Yerga nisbatan sodir etiladigan har qanday faoliyatda ham unga kimyoviy, biologik, radioaktiv, ekologik va boshqa mazmundagi zarar yetkazmasligi kerak. Bu prinsipning muhim jihati shundan iboratki, unga ko`ra yer huquqi kelib chiqqan zararni bartaraf etishdan ko`ra, uning oldini olishni ustivor deb joriy etadi. Yerga bo`lgan huquqning xilma-xilligi prinsipi O`zbekiston yer huquqining o`ziga xosligini tavsiflaydigan prinsip bo`lib, yerga davlat mulk huquqi mavjudligi sharoitida yerni foydalanish jarayoniga tortishning maqbul shakllarini joriy etgan. Bu prinsip yerdan foydalanish xohishi bo`lgan yuridik va jismoniy shaxslarga keng imkoniyat yaratadi. U yer huquqiy munosabatlarida bozor iqtisodiyoti qonun qoidalarining joriy etilishiga zamin yaratadi, ularni demokratlashtiradi va liberallashtiradi. Bu prinsipning amal qilishi yerga bo`lgan har xil huquq egalari huquq va majburiyatlari tengligini ta`minlaydi. Yer kodeksining 17-moddasiga binoan yuridik shaxslar yerga nisbatan besh xil huquq, ya`ni 1) doimiy egalik qilish; 2) doimiy foydalanish; 3) muddatli (vaqtincha) foydalanish; 4) ijaraga olish va 5) mulk huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo`lishlari ko`rsatilgan. Shu moddaga binoan jismoniy shaxslar ham besh xil huquq, ya`ni 1) meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish; 2) doimiy foydalanish; 3) muddatli (vaqtincha) foydalanish; 4) ijaraga olish va 5) mulk huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo`lishlari mumkin. Yer munosabati ishtirokchilarining teng huquqliligi prinsipi yer egalari, yerdan foydalanuvchilar, yer uchastkalari ijarachilari va mulkdor bo`lgan jismoniy va yuridik shaxslarning yer munosabatlarida huquq va imkoniyatlarini teng qilib ta`minlaydi. Ularning hammasi davlat, xo`jalik va nodavlat organlari bilan bo`lgan munosabatlarda teng huquqli asoslarda muomalada bo`ladi. Yer kodeksining 2- moddasiga ko`ra, yer munosabati ishtirokchilarining teng huquqligini ta`minlash

www.arxiv.uz majburiyatini prinsip sifatida yer to`¦risidagi qonun hujjatlari o`z zimmasiga olgan. Demak, yer munosabati ishtirokchilarining teng huquqliligi kafolatlari qonunlarda va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan. Mabodo biror bir ishtirokchining qonuniy huquq va manfaatlari buziladigan bo`lsa, qonun hujjatlarida ko`rsatilagan tarzda himoyalanadi. Haq to`lash asosida yerdan foydalanish prinsipi shuni anglatadiki, barcha yerdan foydalanuvchilar, egalik qiluvchilar, ijarachilar va mulkdorlar o`zlariga qarashli bo`lgan yer uchastkalaridan foydalanganliklari uchun u yoki bu ko`rinishda haq to`laydilar. Demak, yerga nisbatan biror bir huquqqa ega bo`lish va uni amalda realizatsiya qilish uchun yer huquqi ishtirokchisi haq to`lashga majbur. Yerdan foydalanganlik uchun to`lanadigan haq har xil bo`lishi mumkin: yer soli¦i, ijara haqi, topshirilgan mahsulot uchun haq (pudrat shartnomasida), o`rmon to`lovi va xokazo. Nima uchun yerdan foydalanganlik uchun haq to`lanadi va bu haq qayoqqa (kimga) ketadi, degan savollarga javobni ushbu darslikning tegishli bobidan olish mumkin. Yer huquqining normalari yerlarning holati haqida axborotlardan erkin foydalanish prinsipi asosida amal qiladi. Unga ko`ra, yer uchastkalarining davlat dasturi ko`rsatkichlari, ya`ni ularning tabiiy, xo`jalik holati va huquqiy maqomi, miqdor va sifat bahosi va boshqa tavsiflari to`¦risidagi axborotlar ochiq, to`liq, ishonarli hamda hamma uchun maqbul tarzda xohlovchilarga va foydalanuvchilarga berilishi kerak. Yerlarning holati haqida axborot davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslarning ayrim turlari uchun tekin, ayrim yuridik va jismoniy shaxslar uchun pullik bo`lishi mumkin. Yerga davlat mulk huquqi ustivorligi prinsipining mazmuni O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55- moddasi hamda Yer kodeksining 16- moddasidan kelib chiqadi. Yer kodeksining 16-moddasiga binoan "Yer davlat mulki- umummilliy boylikdir, undan oqilona foydalanish zarur, u davlat tomonidan muhofaza etiladi hamda oldi-sotdi qilinmaydi, ayriboshlanmaydi, xadya etilmaydi, garovga qo`yilmaydi, O`zbekiston Respublikasining qonunlarida belgilangan hollar bundan

www.arxiv.uz mustasno". Ushbu normadan ko`rinib turibdiki, yer asosan davlat mulk huquqi obyekti bo`lib hisoblanadi. Biroq bu huquq mutloq emas. Qonunlarda davlatning yerga mulk huquqining katta qismini uning organlari, yuridik va jismoniy shaxslarga berilishi (oldi-sotdi, meros va xokazo) ko`zda tutilgan. Shunday bo`lishiga qaramasdan davlat mulkdor sifatida eng so`nggi so`z (harakat) huquqini o`zida qoldiradi. Hattoki, yuridik va jismoniy shaxslarning yerga nisbatan mulkdorlik huquqi (Yer kodeksining 18-moddasi) davlatning mulkdorlik huquqiga ko`ra tobe hisoblanadi. Yerga davlatning yer huquqi ustivorligining oddiy isbotini Yer kodeksining 37-moddasi bayonida ko`rish mumkin. Bu moddaning birinchi moddasiga ko`ra, yer uchastkasi yoki uning bir qismi davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer egasining roziligi bilan yoki yerdan foydalanuvchi va ijarachi bilan kelishgan holda davlat (mulkdor)ning tegishincha organlari, ya`ni tuman, shahar, viloyat hokimining qaroriga yoxud O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining Qaroriga binoan olib qo`yiladi. 37-moddaning ohirgi qismiga ko`ra, davlat huddi shunday huquqini yuridik va jismoniy shaxslarning mulki bo`lgan yer uchastkalariga nisbatan ham amalga oshirishi mumkin. Yer va uning boyliklaridan kompleks foydalanish prinsipining ma`nosi shundan iboratki, har bir yerdan foydalanuvchi (mulkdor, yer egasi, ijarachi va xokazo) o`ziga berilgan yer uchastkasi tabiiy imkoniyatlaridan to`liq foydalanishi, undagi suv, o`rmon, umumiy tarqalgan foydali qazilmalardan xam imkon darajasida yuqori foydalanishi lozim. Bu prinsip Yer kodeksining 39-moddasi uchinchi qismida o`z aksini topgan. Unga ko`ra, yer egasi, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchastkasi mulkdori yer uchastkasidagi mavjud keng tarqalgan foydali qazilmalar, o`rmonzorlar, suv obyektlaridan xo`jalik ehtiyojlari uchun belgilangan tartibda foydalanish, shuningdek, yerning boshqa foydali xossalarini ishga solish huquqiga ega. Yerga bo`lgan huquqni davlat ro`yxatidan o`tkazish prinsipiga ko`ra, yuridik va jismoniy shaxslarning yer uchastkalariga bo`lgan huquqlarining hammasi davlat

www.arxiv.uz ro`yxatidan o`tkazilishi kerak. Yerga bo`lgan huquqni davlat ro`yxatidan o`tkazish prinsipi yer uchastkalaridan foydalanishning yagona hisob-kitob tizimini yaratadi, yerdan foydalanish va muhofaza qilish ustidan samarali davlat nazorati olib borilishini ta`minlaydi, yerga bo`lgan xuquqni begonalashtirish maqsadlarida sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini oladi, yer uchastkasi va unga nisbatan huquq subyektlari to`¦risida to`liq ma`lumotlarni tegishli davlat organlarida to`plashini ta`minlaydi. Yer uchastkasini saqlash va servitutlarga amal qilish prinsipi O`zbekiston yer huquqining yangi prinsipi bo`lib, unga binoan hamma yerdan foydalanuvchilarga yer uchastkasini saqlash vazifasi yuklatilishi hamda ularga o`zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish huquqi (servitut) beriladi. Yer huquqining ushbu prinsipi amal qilishi natijasida Yer kodeksidagi 29- va 30-moddalari vujudga kelgan. 4. Yer huquqining huquq tizimida tutgan o`rni va boshqa qondosh huquq tarmoqlari bilan nisbati. O`zbekiston yer huquqi huquq tizimida alohida o`rin egallagan, muhim ahamiyatga ega bo`lgan, iqtisodiyotda tub o`zgarishlar yuz berayotgan sharoitda dolzarbligi yanada oshib borayotgan va boshqa huquq tarmoqlarining (masalan, qishloq xo`jalik huquqi) rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatayotgan mustaqil huquq tarmo¦idir. Tabiatning boyliklari (yer, suv, foydali qazilmalar, o`rmon va hayvonot dunyosi) bir-biriga bo¦liq majmua bo`lib hisoblanishiga qaramasdan, bunday obyektlarning har biri atrofida kelib chiqadigan ijtimoiy munosabatlar alohida- alohida huquq tarmo¦i normalari bilan tartibga solinadi. Tabiat obyekti bo`lgan yer tufayli kelib chiqadigan huquqiy munosabatlarni tartibga solish vazifasini yer huquqi bajaradi. Yer huquqi huquq tarmo¦iga yer to`¦risidagi qonun hujjatlari tizimi to`¦ri keladi. Shu boisdan yer huquqi predmeti,

www.arxiv.uz vazifalari va huquq normalari tizimi yer qonun hujjatlari predmeti, vazifalari va huquq normalari tizimiga mos keladi. O`zbekiston Yer kodeksining qabul qilinishi yer huquqinng predmeti, metodlari, vazifalari va huquqiy bazasi to`¦risidagi sovet davlati davridagi nazariy tortishuvlarga barham beradi. Endilikda Yer kodeksida mazkur masalalar bo`yicha aniq qoidalarni ko`rish mumkin. Yer huquqining alohida mustaqil huquq tarmo¦i ekanligini Yer kodeksi 3- moddasi uchinchi qismi mazmunidan anglash mumkin. Chunonchi, unga binoan, tog, o`rmon va suv bilan bogliq munosabatlar, tuproq, o`simlik va hayvonot dunyosidan, shuningdek atmosfera havosidan foydalanish va ularni muhofaza qilishga oid munosabatlar maxsus qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Demak, yer huquqi bilan bir qatorda O`zbekistonda to¦, suv, o`rmon, hayvonot dunyosi huquqi va atmosfera huquqi kabi mustaqil huquq tarmoqlari mavjud. Mazkur huquq tarmoqlarini alohida-alohida rivojlantirish kerakmi yoki birlashtirib yagona huquq tarmo¦ini tashkil eish ma`qulmi? Bu to`¦risida hozirchalik nazariy muammolar va tortishuvlarda yakdillik yo`q. Yer huquqi yuqorida tilga olingan huquq tarmoqlarining ichida yetakchi o`rinni egallaydi. Buning sababi shundaki, yer huquqi normalari boshqa qondosh huquq tarmoqlari rivojlanishi uchun asos bo`ladi. Masalan, to¦ huquqiy munosabatlarining vujudga kelishi uchun YEKning yer uchastkalaridan qidiruv ishlari uchun foydalanish tartibini belgilangan 25-moddasi katta ahamiyat kasb etadi. Yer huquqi tabiat obyektlari bo`yicha huquqiy munosabatlarni tartibga soladigan huquq tarmoqlari oilasining mustaqil a`zosi sifatida ular bilan chambarchas bo¦liq bo`lishi bilan birga boshqa huquq tarmoqlari bilan ham yaqin aloqada bo`ladi. O`zbekistonda yerga nisbatan davlat mulk huquqining monopoliyasiga barham berilishi, yerga bo`lgan huquqlarning bir necha xil shakllarining vujudga kelishi va buning oqibatidan yerning bozor munosabatlari tizimiga tortilishi

www.arxiv.uz nafaqat yer munosabatlarini tartibga solish metodlari nisbatida, balki yer huquqining boshqa huquq tarmoqlari bilan nisbatini ham o`zgartirib yubordi. Yer huquqi boshqa huquq tarmoqlarining ichida konstitutsiyaviy huquq bilan eng yaqin va uzviy bo¦liqdir. Zotan, konstitutsiyaviy huquq normalari yer huquqi prinsiplarining asosi hisoblanadi. Konstitutsiyada yer va boshqa tabiat boyliklari umummilliy boylik ekanligi, u samarali foydalanilishi kerakligi va davlat tomonidan muxofaza etilishi belgilangan (55-modda). Konstitutsiyaning boshqa normalarini talqin etib aytish mumkinki, har bir fuqaro milliy boylik bo`lgan yer to`¦risida har qanday axborotni surishtirishi, olishi va tarqatishi mumkin (29-modda), yerdan foydalanish va muhofaza qilish muammolarin hal etish bo`yicha jamoat tashkilotlariga birlashishi, ommaviy harakatlarda ishtirok etishi mumkin (34-modda), yer huquqiy munosabatlar doirasida fuqarolarning huquq va erkinliklari buzilgan taqdirda sud himoyasidan foydalanishi mumkin (43- modda), atrof tabiiy muhit obyekti bo`lgan yer boyliklariga nisbatan fuqarolarga oxista munosabatda bo`lish majburiyati yuklatilgan (50-modda), yer uchastkasidan ishlab chiqarish vositasi sifatida tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanayotgan har bir fuqaroning iqtisodiy faoliyati erkinligi davlat tomonidan kafolatlanadi (53- modda) va xokazo. Yer fondini davlat boshqaruvi, yer qonun hujjatlarini ma`muriy-huquqiy tartibda buzganlik uchun aybdorlarni ma`muriy javobgarlikka tortish sohasidagi yer huquqiy munosabatlarni tartibga solishda yer huquqi ma`muriy huquq normalaridan foydalanadi. Shuning uchun ham yer fondini davlat boshqaruvi umumiy ma`nodagi davlat boshqaruvining bir qismi sifatida ham ma`muriy huquq, ham yer huquqiga kiradi. Bunda ma`muriy huquqning predmeti davlat boshqaruvi organlarining faoliyatini o`rganish bo`lganligi uchun u yerlarni boshqarishini amalga oshirayotgan davlat organlari tizimini, ular faoliyatining shakllarini belgilab beradi. Yer huquqi normalarida esa davlat boshqaruv organlari faoliyatining mazmuni tomonlari, ularning yerdan samarali foydalanish va muhofaza qilish faoliyatining asosiy yo`nalishlari belgilanadi.

www.arxiv.uz Yer huquqining huquq tizimining zabardast huquq tarmo¦i bo`lgan fuqarolik huquqi bilan aloqadorligi katta ahamiyat kasb etadi. Yer huquqi va fuqarolik huquqining bir biri bilan bo¦liq bo`lishi negizida yer va fuqarolik munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy tabiatining umumiyligi yotadi. Yer munosabatlarining ayrimlari mulkiy munosabatlar bo`lganligi uchun fuqarolik munosabatlari bilan qondosh bo`ladi. Yer uchastkasiga bo`lgan huquq bilan shu uchastkadan olingan xosilga, undagi dov-daraxtlarga, inshootlarga bo`lgan huquq, o`zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish (servitut) huquqi, yerga bo`lgan huquqning sud himoyasi, yerga bo`lgan huquqning buzilishi natijasida yetkazilgan zararni undirish huquqi o`rtasidagi bo¦liqlik yer va mulkiy huquqlarning bir-biri bilan jips ekanligini bildiradi. Yerning o`ziga xosligi va bir vaqtning o`zida mulk obyekti, xo`jalik foydalanish obyekti va tabiat obyekti bo`lganligi yerni muomalaga jalb etish bilan bo¦liq munosabatlarni fuqarolik va yer huquqi bilan tartibga solishni talab etadi. Yer huquqi yer zahiralarining cheklanganligidan, ulardan samarali foydalanish va muhofaza qilish talablaridan kelib chiqib yer uchastkalarining muomalaga tortilish chegarasini belgilaydi, fuqarolik huquqi esa yer uchastkasining bir subyektdan boshqa subyektga o`tish bilan bo¦liq muammolarni tartibga soladi. Yer huquqi ekologiya huquqi bilan ham chambarchas bo¦liqdir. Shu o`rinda aytish lozimki, yer huquqining mustaqil huquq tarmo¦i sifatida tan olinishi shakllanib kelayotgan ekologiya huquqini inkor etmaydi. Yer huquqi ekologiya huquqining ajralmas qismi deb, qaralishi mumkin bo`lmasada, u yerdan foydalanishni muhofaza qilish munosabatlaridan ajratib tartibga solmaydi. Yerdan foydalanish va muhofaza qilish bir biri bilan uzviy bo¦langan va ajralmas jarayondir.

O'xshashlar

Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi

Jinoyat-ijroiya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi. jinoyat-ijroiya huquqi qonunchiligi

Saylov huquqi va saylov tizimi

Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi

O`rmon huquqi tushunchasi va tizimi