Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Shaxsiy nomulkiy huquqlar tushunchasi va turlari
Shaxsiy nomulkiy huquqlar tushunchasi va turlari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
60.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Sud orqali fuqarolarning shaxsiy-nomulkiy huquqlarini himoya qilish
Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari
Jazo tizimi tushunchasi va turlari
Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari
Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar
![Nomulkiy huquqlarning tushunchasi va belgilari "Shaxsiy nomulkiy munosabatlar", "shaxsiy huquqlar" ibora-lari huquqiy mazmunga ega bo`lib turli qonunlar va boshqa norma-tiv hujjatlarda mustahkamlab qo`yilgan. Masalan, Konstitutsiya-ning VII bobida, Fuqarolik kodeksining 99-moddasida shaxsiy huquqlar haqida qoidalar mavjud. Boshqa qonunlarda (masalan, Jinoyat kodeksi, Oila kodeksi va h.k.) ham shaxsiy huquqlarni himoya qilish, ulardan foydalanish masalalari o`z aksini topgan. Shaxsiy huquq juda keng qamrovli tushuncha va faqat Konsti-tutsiyadagina bu keng mazmun o`z ifodasini topgan. Biroq, alohida qonunlarda, jumladan, FK yoki JKda bu tushunchalar talqinida ayrim o`ziga xosliklar mavjud. Biroq ayni vaqtda ular o`rtasida tutash nuqtalar ham yo`q emas. Ayrim mualliflar inson huquqlari – shaxs huquqiy maqomini belgilashning muhim va ajralmas tarkibiy qismi ekanligini ko`rsatib, bu huquqiy maqom turlicha ekanligini e`tirof etadi. Ularning fikricha, shaxsning umumiy huquqiy maqomi bilan birga, uning tarmoq, tarmoqlararo va maxsus huquqiy maqomlari ham mavjud hamda ular o`rtasida o`zaro bog`lanish borligini esdan chiqarmaslik shart[84]. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining VII bobida o`z ifodasini topgan shaxsiy huquqlar ham o`z mazmuniga ko`ra yuqori-dagi nuqtai nazarga mosdir. Albatta, Konstitutsiyada mujassamlan-gan shaxsiy huquqlar mazmuni o`z talqiniga ko`ra FKda nazarda tutilgan shaxsiy huquqlardan g`oyat keng. Bu shaxsiy huquqlar bir vaqtning o`zida turli huquq tarmoqlari orqali himoya qilinadi. Ilmiy adabiyotlarda nomoddiy ne`matlarning va nomulkiy huquqlarning o`ziga xos xususiyatlari to`g`risidagi fikrlarda umu-miylik ko`proq ekanini ta`kidlash lozim. Ularda shaxsiy nomulkiy ne`matlarning quyidagi xususiyatlari ko`rsatib o`tiladi: –ular fuqarolarning turli ehtiyojlarini qondirishga qara-tilgan bo`ladi; –ular bevosita pulda baholanishi mumkin emas;](/data/documents/05989d25-e73a-4ad2-b659-e3021a9a5e0b/page-2.png)
![–ular shaxsdan ajralmaydi (bunday ne`matlarni sotish, hadya qilish, meros qilib qoldirish va boshqacha tarzda shaxsdan ajratish mumkin emas); –ular umumiy qoidagi ko`ra, fuqaroning tug`ilishi bilan boshlanib, o`limi bilan tugaydi[85]. Shaxsiy huquqlarning nomoddiy xarakteri iqtisodiy mazmun-dan mahrum holda yuzaga keladi. Bu shuni bildiradiki, shaxsiy nomulkiy huquqlar baholanishi mumkin emas, ular uchun tekinlik xosdir, ularning amalga oshirilishi boshqa shaxslarning teng qiymatdagi mulkiy majburiyatlarini nazarda tutmaydi. Nomulkiy ne`matlar obyekti, bu shaxsdan ajratib bo`lmaydigan nomoddiy ne`matlar: nom (ism), sha`n, qadr-qimmat, sog`lik, shaxsiy hayot siri, shaxsiy daxlsizlik va boshqalardir. Ixtiro, foydali model, sanoat namunalarining tegishli huquqiy munosabatlar obyekti deb tan olinishi uchun yana aqliy faoliyat natijalarini baholay oladigan vakolatli organning qarori ham kerak. Qonunlar bir qator hollarda ba`zi nomulkiy huquqlar yoki shu huquqlar mazmuniga kiruvchi ba`zi vakolatlarni boshqa shaxsga o`tkazishni (berishni) ko`zda tutadi. Chunonchi, tovar belgisiga bo`lgan huquq yuridik shaxs qayta tashkil etilishi sababli boshqa yuridik shaxsga o`tishi mumkin. Ba`zi shaxsiy nomulkiy huquqlar meros bo`yicha beriladi (nashr qilish huquqi, asarni qayta ishlab chiqish va tarqatish, patent olish huquqi). Ba`zi nomulkiy huquqlar meros sifatida o`tmasa ham, biroq, huquqqa ega bo`lgan shaxsning vafotidan keyin uchinchi shaxs tomoni-dan himoyalanadi. FKning 1054-moddasiga asosan, muallifning vafotidan keyin asarning daxlsizligini himoya qilish vasiyatnoma-da ko`rsatilgan shaxs tomonidan, bunday ko`rsatma bo`lmagan taqdir-da esa, muallifning merosxo`rlari, shuningdek qonunga muvofiq, mualliflik huquqlarini himoya qilish majburiyati yuklatilgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Fuqaro vafot etgan oila a`zosining sha`ni va qadr-qimmatini himoya qilish to`g`risida da`vo bilan sudga murojaat qilish huquqiga ega. Agar muallif va (yoki) oluvchi adresat vafot etgan hollarda xatlar, kundaliklar, yozish-](/data/documents/05989d25-e73a-4ad2-b659-e3021a9a5e0b/page-3.png)
![Mulkiy munosabatlar bilan bog`langan shaxsiy nomulkiy hu-quqlar, ularni amalga oshirishda mulkiy huquqning yuzaga kelishi-da asos sifatida ko`rinishi mumkin. Chunonchi, shaxsning adabiy asarga muallifligi (shaxsiy huquq) o`z ketidan qalam haqi(gonarar) olishni vujudga keltirib, mulkiy huquqni yuzaga keltiradi. Mulkiy huquqlar bilan bog`liq bo`lmagan shaxsiy nomulkiy huquqlarga, nomga, tashqi qiyofaga, sha`n va qadr-qimmatga bo`lgan huquq kiradi. Bu nomulkiy huquqlar mulkiy huquq bilan biron tarzda bog`lanishda bo`lmaydi. Shaxsiy nomulkiy huquq bir qator belgilar bilan tavsifla-nadi. Bu belgilar jumlasiga nomoddiy ko`rinishdagi mustaqil shaxsiy nomulkiy huquq ekanligi va ularning huquq egasidan begonalashtirilmasligini kiritish mumkin. Bu munosabatlarda jismoniy va yuridik shaxs muayyan nomoddiy vakolatlarga ega bo`lgan subyekt sifatida namoyon bo`ladi. Bunda shuni ta`kidlash kerakki, fuqaroning muomala layoqatining cheklanganligi yoki muomalaga layoqatsizligi shaxsiy nomulkiy huquqni (sog`-salomat bo`lish huquqi, shaxsiy daxlsizlik, qulay atrof-muhitga bo`lgan huquqi) amalga oshirishga halaqit bermasligi lozim. Ba`zi huquqshunoslar umuman shaxsdan ajratib bo`lmaydigan obyektlarga nisbatan subyektiv huquqning bo`lishini rad etadilar va bunda shaxsiy huquqlar to`g`risida emas, balki shaxsiy ne`matlar to`g`risida gapirish to`g`riroq deb hisoblaydilar. A.A.Hasanov bu masalada an`anaviy nuqtai nazar nihoyatda maqbul degan xulosaga keladi. «Shaxs» va «huquq» tushunchalarini bir-biridan farqlash shak-shubhasiz lozim. Axir shaxs nafaqat ushbu ne`matlar bilangina emas, balki avvalambor ong, iroda bilan, shuningdek ijtimoiy, ma`naviy sifatlar bilan tavsiflanadi[86]. Yozishmalar siri, shaxsning sha`ni, qadr-qimmati, daxlsizligi va boshqalar – bular haqiqatan ham haqiqiy ijtimoiy ne`mat-lardir, ulardan foydalanishning davlat tomonidan kafolatlan-ganlik imkoniyati – bu subyektiv huquq, ya`ni aytib o`tilgan ne`-matlarni himoya qilish huquqi va ularni buzishdan himoya qilishni talab qilish huquqidir.](/data/documents/05989d25-e73a-4ad2-b659-e3021a9a5e0b/page-6.png)
![qo`llaydilar. Natijada shaxsiy no-mulkiy huquqlarning yangi qonuniyatlari ochiladi, u haqda bilimla-rimiz boyiydi va kengayadi. Masalan, hozirga qadar ba`zi mual-liflar shaxsiy nomulkiy huquqlarni tayinlanish maqsadi bo`yicha[87], subyektlar bo`yicha va shaxsga ajratib bo`lmaydigan holatda tegish-li bo`lgan ma`naviy ne`matlar bo`yicha[88], shaxsiy nomulkiy huquq-larning huquqiy tabiati, amalga oshirishning o`ziga xos xususiyat-lari bo`yicha[89] turkumlashga harakat qiladilar. T.Fadeyeva shaxsiy nomulkiy huquqlarning mohiyatiga ko`ra quyidagi turlarga bo`ladi: 1) shaxsiy individuallashtirishga qaratilgan shaxsiy nomul-kiy huquqlar: nomga bo`lgan huquq (yuridik shaxsning nomlanishga bo`lgan huquqi), sha`n, qadr-qimmat, ishbalarmonlik obro`yiga bo`lgan huquqlar; 2) shaxsning jismoniy daxlsizligini ta`minlashga qaratilgan shaxsiy nomulkiy huquqlar (yashash, erkinlik, istiqomat joyi, turar-joyga bo`lgan huquqlar); 3) shaxsning ichki dunyosi va uning manfaatlari daxlsizligiga qaratilgan shaxsiy huquqlar (shaxsiy va oilaviy sirlar, xususiy ishlarga aralashmaslik, sha`n va qadr-qimmat)[90]. A.A.Xasanov shaxsiy nomulkiy huquqlarni 4 guruxga ajratishni taklif etadi. Ularning birinchi guruhiga, shaxsning jismoniy bardamligini ta`minlovchi (yashash huquqi, sog`lik huquqi, (salomat-likni muhofaza qilish), sog`lom atrof- muhit huquqi) shaxsiy nomul-kiy huquqlarni kiritilsa, ikkinchi guruhiga shaxsning o`ziga tegishli bo`lgan (nomga bo`lgan huquqi, xususiy qiyofa (ko`rinish)ga bo`lgan huquqi, sha`n va qadr-qimmat huquqi) huquqlar kiradi. Uchinchi guruhni shaxsning muxtor (avtonom) holatini (shaxsiy hayot siri) ta`minlovchi (advokatlik siriga bo`lgan huquqi, nota-rial harakat-lar siriga bo`lgan huquqi, bank siriga bo`lgan huquqi, tibbiy sir huquqi, farzandlikka olish siriga bo`lgan huquq, yozishmalar, telefon so`zlashuvlari va telegraf xabarlari siriga bo`lgan huquq, turar-joy daxlsizligiga bo`lgan huquqi, shaxsiy huj-jatlarning daxlsizlik huquqi)](/data/documents/05989d25-e73a-4ad2-b659-e3021a9a5e0b/page-8.png)
![huquqlar tashkil qiladi. To`rtinchi guruh esa intellektual va boshqa faoliyat natijalarini himoya qilishga yo`naltirilgan (fan, adabiyot, san`at asarlarining, ra- sionalizatorlik takliflari, ixtiro, sanoat namunalari, foydali modellar mualliflarining nomulkiy huquqlari, tovar belgisiga bo`lgan huquqi) huquqlarni o`z ichiga oladi. Yuqoridagi turli turkumlash mezonlari shaxsiy nomulkiy huquqlar mazmunini yaxshiroq anglab yetishga va tegishli darajada himoya qilishga imkon beradi[91]. Ushbu turkumlash mezonlari doimiy ravishda kengayib borishi tabiiy. Bu mezonlar asosida turkumlash shaxsiy nomulkiy huquqlar himoyasi uchun muhim ahamiyatga ega. Bu shaxsiy nomulkiy huquqlar-ning yangi turlarini qonunlarda mustahkamlab qo`yish, ular haqida-gi normalarni takomillashtirish fuqarolik huquqi fanini rivoj-lantirish uchun asosiy manba bo`lib xizmat qiladi.](/data/documents/05989d25-e73a-4ad2-b659-e3021a9a5e0b/page-9.png)
![holatning sohibi ongida aks ettirilishi, ya`ni jamiyat tomonidan taqdirlanishiga ko`ra shaxsning o`z-o`ziga bergan bahosidir. Bu masala O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi[92]ning 6-moddasida aytilganidek, mehnat sohasida o`zini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs kamsitishni bartaraf etish hamda o`ziga yetkazilgan moddiy va ma`naviy zararni to`lash to`g`risidagi ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin. Ishchanlik obro`si jismoniy yoki yuridik shaxsning fuqarolik muomalasida ishtirok etganidagi insofli yoki insofsiz harakat qilishini bildiradi. Biron-bir fuqaroning yoki tashkilotning nomiga, sha`niga dog` tushirishga, badnom qilishga, qadr-qimmatini pastga uradigan ma`lumotlarni tarqatishga qonun yo`l qo`ymaydi. Bunday hollarda huquqlari buzilgan shaxslarning manfaatlari, jinoyat qonunchiligi normalari (JKning 139-140-moddalari) qo`-riqlanishi-qo`riqlanmasligidan qat`i nazar, fuqarolik qonunchi-ligi bilan himoya qilinadi (FK, 100-modda). Har qanday salbiy ma`lumotlar sha`n va qadr-qimmatni, ishchanlik obro`sini pastga uradigan yoki unga dog` tushiradigan ma`lumotlar hisoblanavermaydi. Fuqarolik qonunida nazarda tu-tilgan ma`lumotlar, birinchidan, birovning sha`niga dog` tushira-digan yoki qadr-qimmatini ishchanlik obro`sini pastga uradigan bo`lishi; ikkinchidan, bu ma`lumotlar tarqatilgan bo`lishi va uchinchidan, mazkur ma`lumotlar haqiqatga to`g`ri kelavermaydigan bo`lishi kerak. Shaxslarning obro`siga dog` tushiradigan ma`lumotlar, deyil-ganda turmush doiralariga, jamiyatimiz axloq tamoyillariga bo`lgan munosabatlarning salbiy baholanishi tushuniladi. Ma`lumotlar konkret faktlarga baho berishdan yoki shaxsning xulqini, xatti- harakatini baholashdan iborat bo`lishi mumkin. Bunday ishlar bo`yicha javobgar taraf faktlarning haqiqatda bo`l-ganligini isbotlasagina yoki keltirilgan baho va tavsif dalil-lariga to`g`ri kelishini isbotlasagina, da`vogar oldida javobgar-likdan ozod qilinishi mumkin. Agar javobgar da`vogar shaxsni tavsiflovchi dalillarning bo`lganligini isbotlay olmasa yoki sud javobgar bergan bahosi bilan kelishmasa, uni javobgarlikka tortishi mumkin.](/data/documents/05989d25-e73a-4ad2-b659-e3021a9a5e0b/page-11.png)
