Sud orqali fuqarolarning shaxsiy-nomulkiy huquqlarini himoya qilish - Huquqshunoslik - Referatlar

Sud orqali fuqarolarning shaxsiy-nomulkiy huquqlarini himoya qilish

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

Sud orqali fuqarolarning shaxsiy-nomulkiy huquqlarini himoya qilish Ma`lumki, totalitar tuzum sharoitida fuqaroning muammolari va tashvishlari ma`muriy-buyruqbozlik tizimining e`tiboridan chetda qolib kelgan edi. O`sha davr sharoitida shaxsning nomoddiy huquqlari, sha`ni va qadr - qimmatining himoyasi ham hamin qadar edi. Endilikda huquqiy davlat, fuqarolik jamiyati barpo etilayotgan mustaqil O`zbekistonda umuminsoniy qadriyatlar va shaxs huquqi ustunlikka egadir. Aslida qonunlarning sifati, shaxsning jamiyatda tutgan huquqiy holati, davlat va fuqarolar o`rtasidagi munosabatlar davlatning fuqarolar shaxsiy hayotiga aralashuv chegarasi bilan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-mod dasida: “O`zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga bo`lgan huquqlari va burchlari bilan o`zaro bog`liqdirlar. Konstitu siya va qonunlarda mustahkamlab qo`yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sudsiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo`yishga hech kim haqli emas” deyiladi. Huquqiy davlat qurishda fuqarolarning huquqiy madaniyati va siyosiy tafakkuri muhim omillardan sanaladi. Agar fuqarolar qonunlarni puxta bilsalar, ularga hurmat bilan munosabatda bo`lsa lar va ularga so`zsiz rioya qilsalar, jamiyat yanada taraqqiylashadi va yuksak maqsadlarga erishiladi, demakki biron-bir fuqaro jamiyat ning boshqa a`zolariga nisbatan zarar yetishi mumkin bo`lgan harakat larga qo`l urmaydi. Huquqiy demokratik davlatda shaxsning barcha huquqlari, shu jumladan uning nomulkiy huquqlari ham qonun bilan qo`riqlanadi va fuqaroning sha`ni, qadr-qimmatini kamsitishga qaratilgan xatti-harakatlar (harakatsizliklar) natijasida ma`naviy zarar yetkazgan lik uchun javobgarlik belgilanadi. O`z navbatida, ma`naviy zararni qoplash instituti fuqarolarning mulkiy bo`lmagan

shaxsiy huquqla rini himoya qilishning samarali usuli tariqasida hozirgi kunda dolzarb ahamiyat kasb etib, jamiyatda qonuniylik va huquq-tartibot ni mustahkamlashga xizmat qiladi. Huquq sohasida ma`naviy zararni undirish nisbatan yangi ins titut hisoblanganligi bois, qolaversa fuqarolarning ma`naviy za rarni undirishga doir qonunchiliklarni bilmasliklari natijasida yetkazilgan ma`naviy zarar uchun to`lov undirishni talab qilmaslik holatlari ko`plab uchramoqda. Shuningdek, sudlarimiz ham ayrim hollarda ma`naviy zararni qoplash bilan bog`liq ishlarni ikkinchi darajali ish sifatida qarab, ko`p vaziyatlarda e`tiborsizlik bilan qarash holatlari kuzatiladi. Shu munosabat bilan ma`naviy zararni qoshlash haqidagi ishlar bo`yicha sud amaliyotini o`rganish natajalari ni muhokama qilib, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi ma`naviy zarar yetkazish bilan bog`liq bo`lgan munosabatlarni tartib ga soluvchi qonunlarning turliligi, ularni kuchga kirish muddatlari ning har xilligi, shuningdek Fuqarolik kodeksi qabul qilinishi bilan tushuntirishlar berish talab qilinadigan muammolar kelib chiqqanligini qayd etgan holda 28 aprel 2000 yilda “Ma`naviy zararni qoplash haqidagi qonunlarni qo`llashning ayrim masalalari to`g`risida” gi qarorini qabul qildi. Ma`naviy zararni undirish bilan bog`liq fuqarolik ishlarini ko`rib chiqish jarayonida kelib chiqqan nizolarni to`g`ri va o`z vaqtida hal etish uchun sudlar har bir ish bo`yicha quyidagi holatlarga alohida e`tibor berishlari kerakligi O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarorida alohida ta`kidlab o`tildi. Ular: a) ish bo`yicha taraflarning o`zaro munosabatlarining xarakte rini; b) taraflar o`rtasidagi huquqiy munosabatga ma`naviy zararni qoplash bo`yicha qonunni qo`llashga yo`l qo`yilishi mumkinligini;

v) agarda qonunda bunday javobgarlik belgilangan bo`lsa, ma`naviy zararni qoplash tartibi va shartlarini nazarda tutgan qonunning qachon kuchga kirganligini; g) ma`naviy zararni keltirib chiqargan harakatlar qachon sodir bo`lganligini tekshirish va muhokama qilib baho berish lozimligini; d) jabrlanuvchiga jismoniy va ma`naviy azoblar yetkazilgani fakti nima bilan tasdiqlanishini; ye) ma`naviy zarar shaxsga qanday holatlarda va qanday harakatlar (harakatsizlik) bilan yetkazilganligini; j) zarar yetkazuvchining ayblilik darajasini; z) jabrlanuvchi qanday ma`naviy va jismoniy azoblar tortganini; k) ma`naviy zararni qoplashning qanday miqdorda baholash va nizoni hal qilish uchun ahamiyatga ega bo`lgan boshqa holatlarga e`tibor berish lozimligini. Amaldagi Fuqarolik kodeksining 1021-moddasiga ko`ra, ma`na viy zarar yetkazganlik uchun javobgarlikning kelib chiqishiga asos bo`luvchi shartlardan biri sifatida zarar yetkazuvchining aybi mavjud bo`lishi ko`rsatib o`tilgan. Shuning bilan bir qatorda zarar yetkazuvchining aybidan qat`i nazar quyidagi holatlarda, ya`ni: a) zarar fuqaroning hayoti va sog`ligiga oshiqcha xavf manbai tomonidan yetkazilgan bo`lsa; b) zarar fuqaroga uni qonunga xilof tarzda hukm qilish, jinoiy javobgarlikka tortish, ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishni yoki munosib xulq-atvorda bo`lish haqida tilxat olishni qonunga xilof ravishda qo`llash, ma`muriy jazo qo`llash va qonunga xilof tarzda ushlab turish natijasida yetkazilgant bo`lsa; v) zarar or-nomus, qadr-qimmat va ishchanlik obro`-e`tiborini haqoratlovchi ma`lumotlarni tarqatish tufayli yetkazilgan bo`lsa zarar albatta qoplanishi shartligi ko`rsatib o`tiladi.

Agar ruxiy zarar shaxsga ma`naviy zararni undirish bilan bog`liq qonun hujjati kuchga kirgunga qadar yetkazilgan bo`lsa, da`vogar esa bunday qonun- ning kuchga kirgandan keyin ham ruxiy azob chekayotganligini asos qilib da`vo talabi bilan sudga murojaat qilgan hollarda uning talablari qondiril-masligi kerakligi to`g`ri sida O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tushuntirishlar berib, bu o`z navbatida zarar yetkazilgan vaqtda javobgarlikning ushbu turi qonunda belgilanmaganligi hamda umumiy qoidaga ko`ra sodir qilingan vaqtda amalda bo`lgan qonunda belgilangan huquqa xilof hara-katga nisbatan javobgarlikni kuchaytiradigan qonun orqaga qaytish kuchiga ega emasligi bilan izohlanadi. Sud tomonidan ma`naviy zararni undirish jarayonida ma`naviy zarar yetkazilgan haqiqiy holatlar bilan bir qatorda jabrlanuvchi ning shaxsiy xususiyatlarini e`tiborga olishlari lozimligi qonun chilikda o`z ifodasini topgan. Shu o`rinda haqiqiy holat deganda, asosan ruhiy zarar yetkazilgan faktik holatlar tushuniladi. Jumladan, jabrlanuvchiga zarar tor doiradagi suhbatlarda, ilmiy anjumanlarda shuningdek, ommamiy axborot vositalari orqali yetkazilishi mumkin. Ma`naviy zararni undirish jarayonida jabrlanuvchining shaxsiy xusu- siyatlari va shu orqali jamiyatda tutgan o`rni ham alohida e`tiborga olinishi lozim. Garchi, barcha fuqarolar qonun oldida teng bo`lsalarda, jamiyatda ularga turlicha baho beriladi. Masalan, yaxshi mutaxasis yoki yaxshi xodim sifatida, yaxshi oila boshlig`i yoxud yetuk davlat arbobi sifatida ularga jamiyat a`zolarining o`zlari baho beradilar va jamiyatda shaxslar o`z shaxsiy xususiyatlari bilan bir-birlaridan farq qiladilar. Shu tufayli ularga nisbatan bir xil miqdordagi ma`naviy zararni undirish majburiyatini sudlarga yuklash to`g`ri bo`lmaydi. Jumladan, deputat okrugidagi saylovchilar tomonidan saylangani, ularning ishonchini qozongani, omma oldidagi yuksak ma`naviy-axloqiy fazilatlar sohibi ekanligidan kelib chi qib, unga yetkazilgan ma`naviy zararning

hajmini belgilashda oddiy xodimga yetkazilgan ruhiy zarar miqdoriga tenglashtirib belgilash maqsadga muvofiq emas. Darhaqiqat, insonning ruhiy azoblanishi darajasi bevosita uning shaxsiy xususiyatlari bilan bog`liq bo`ladi. Darhaqiqat, “shaxs” tushunchasida insonning ijtimoiy munosabat dagi ishtiroki, uning jamiyatda tutgan o`rni yashiringan. Shu o`rinda subyektning ma`naviy azoblanishi manbaai sifatida uning jamiyatda tutgan ijtimoiy maqomi, sha`ni va qadr-qimmati, ichki tuyg`ulari va ishonchiga tajovvuz qilinishi e`tirof etiladi. Albatta, yuqoridagilarni barchasi, so`zsiz, O`zbekiston Respubli kasi Konstitutsiyasida kafolatlab qo`yilgan inson huquqi va erkin liklari bilan bog`liq hisoblanadi. Shaxsning erkinligi, dunyoqa rashi, qadriyatining daxlsizligiga qilingan suiqasd uning jamiyatda shaxs sifatida ma`naviy (ruxiy) qiynalishiga, o`zligini yo`qotishga majbur qiladi. Masalan, o`z diniga, e`tiqodiga kuchli sig`ingan shaxsni majburiy ravishda jamiyatdan ajratib olgan holda uning diniy e`tiqodiga qarshi bo`lgan harakatlarni qilishga majburlash, xis-tuyg`ularini haqoratlash bevosita uning dunyoqarashiga, qadr-qim-matiga, shaxsiyatiga, iymon va e`tiqodiga salibiy ta`sir ko`rsatadi va insonning qattiq ma`naviy azoblanishiga olib keladi. Bunda aybdor deb topilgan shaxs o`z harakat yoki harakatsizligi oqibatida jabrlangan shaxsga yetkazgan ma`naviy zararni qonun bo`yicha qop lashga majburdir. Sudlar tomonidan ma`naviy zararni qoplash bilan bog`liq ish larni ko`rish jarayonida jabrlanuvchining jamiyatdagi ijtimoiy mav qeini hisobga olish bilan bir qatorda jabrlanuvchining ijtimoiy ahvolini ham e`tiborga olishlari lozim. Chunki fuqarolik qonunchi ligi ma`naviy zararni qoplash miqdorini aniqlashda oqilonalik va adolatlilik talablari e`tiborga olinishi lozim. Javobgarning sud belgilagan ma`naviy zararni qoplash imkoniya tiga ega bo`lsagina, ruhiy zararni undirishga kafolat mavjud bo`ladi. Aks holda sud hal qiluv qarorlari ijro etilmasdan qog`ozda qolib ketaveradi. Lekin bu degani javobgar “Vaziyatdan qutilib qoladi” degan ma`noni anglatmaydi. Bunday

holatlarda sud bevosita ijti moiy adolat prinsipiga asoslangan holda belgilaydi. Xalqimizda “six ham kuymasin, kabob ham” degan maqol mavjud, shunga o`xshash sud ham jabrlanuvchi hamda javobgarning manfaatlari va imkoniyatlari ni e`tiborga olib, ma`naviy zararni undirish bilan bog`liq huquqiy munosabatlarni hal etadi. Yana bir holat, gohida jabrlanuvchining moddiy axvoli to`g`risida ham bir oz muammolar tug`iladi. Masalan, bugungi kunda sudlarimiz tomonidan quyidagi holatga kam e`tibor berilmoqda. Qo`yidagi sud amaliyotidan keltirilayotgan misollar orqali qanday holatlarga e`tibor berilmayotganligini bilib olshimiz mumkin: Fuqaro Sh. (Andijon don mahsulotlari ishlab chiqarish korxonasi raxbari o`rin bosari lavozimida ishlovchi) o`z hodimi B.ga nisbatan o`ziga yetkazilgan ma`naviy zararni qoplash yuzasidan da`vo arizasi bilan fuqarolik ishlari bo`yicha Andijon tumanlararo sudiga murojaat qiladi. Sud jarayonida aniqlanishicha, javobgar B. korxona xodimlari o`rta-sida da`vogar Sh. shaxsiga bog`liq yolg`on ma`lumotlar tarqatib, uning sha`ni, qadr-qimmati, shuningdek ishchanlik obro`siga putur yetkazadi. Sud ish holat-larini to`liq o`rganib chiqib, da`vogar Sh. foydasiga javobgar B. hisobidan 275 ming miqdoridagi ma`naviy zararni undirib berish to`g`risidagi hal qiluv qarorini chiqaradi. Yana bir misol, fuqaro T. (hech qayerda ishlamaydigan shaxs) sobiq qo`shnisi hisoblangan M.ga nisbatan yetkazgan ruhiy zarari uchun kompensatsiya to`lash bo`yicha da`vo arizasi bilan fuqarolik ishlari bo`yicha Qo`rg`ontepa tumanlararo sudiga murojaat qiladi. Sudya ish holatlari bo`yicha qo`yidagilarni aniqlaydi: ya`ni javobgar M. mahalladoshlari orasida da`vogar T. o`z ayoliga xiyonat qilganligi bilan bog`liq yolg`on ma`lumotlarni tarqatadi. Buning natijasida da`vogarning oilasida janjal bo`lib, oxir-oqibat ish ajralishgacha boradi. Sud jarayonida javobgar barcha aybni o`z bo`yniga oldi. Ushbu vaziyatda sudya da`vogar foydasiga javobgar M. hisobidan 220 ming

miqdordagi pul so`mmasini undirib berish to`g`risida hal qiluv qarorini chiqaradi. Yuqorida keltirilgan ikki masaladan shu narsa aniq bo`ldiki, birinchisida, da`vogar Sh.ning jamiyatdagi ijtimoiy mavqei yuqoriligini hisobga olinib pul so`mmasi undirib berilgan bo`lsa, ikkinchi misolda da`vogar T.ning hech qayerda ishlamasligi, moddiy ahvoli og`irligi, shuningdek jamiyatdagi mavqiyining pastligi inobatga olinib, pul summasi undiriladi. Vaholanki, ushbu holatda, mening fikrimcha, da`vogar T.ga nisbatan undirilgan pul so`mmasini yanada ko`proq miqdorda belgilash maqsadga muvofiq bo`lar edi, chunki kam taminlangan shaxsning ruhiy iztiroblari o`ziga to`q insonlarga nisbatan kuchliroq bo`ladi. Sud amaliyoti bilan tanishib chiqish jarayonida shunday sud qarorlariga ham duch kelamizki, ularda undirilgan ma`naviy zarar miqdori million so`mdan ham yuqori miqdorni tashkil qilgan holatlar ham uchraydi. Masalan, 2004 yil fuqarolik ishlari bo`yicha Samarqand viloyat sudida da`vogar Sh. tomonidan “Darakchi” gazetasi tahririyatiga nisbatan o`ziga yetkazilgan ma`naviy zararni undirish bo`yicha da`vo arizasini qabul qiladi. Ushbu da`vo arizasining qisqacha mazmuni quyidagidan iborat edi: viloyat tumanining birida bog`cha tarbiyachisi bo`lib ishlovchi fuqaro Sh.ning dastlab surati “Darakchi” sahifalarining birida “Eng faol tarbiyachi” rukni ostida bosib chiqariladi. Aynan fuqaro Sh.ning ushbu rasmi keyinchalik “Darakchi” gazetasi sahifalarida qayta chop etiladi. Lekin bu safar uning rasmi “Yengiltak ayol” maqolasining boshida bosib chiqariladi. Buning natijasida da`vogar Sh.ning oilasida turli xil janjallar kelib chiqadi, mahalladoshlari oldida badnom bo`lib, obro`yiga putur yetadi. Shundan so`ng fuqaro Sh. “Darakchi”ga nisbatan 10.000.000 miqdorida ma`naviy zararni undirib berishni so`rab, sudga murojaat qiladi. Sud protsessi davomida “Darakchi” tahririyati barcha aybni o`z bo`yniga oladi. Haqiqatdan ham ushbu holatda jiddiy kamchilikka yo`l qo`yganliklarini e`tirof etib

o`tadilar. Sudya ish holatlarini o`rganib chiqib, da`vogar Sh. foydasiga javobgar “Darakchi” tahririyatidan 6.000.000 so`m miqdoridagi pul summasini undirib berish haqida hal qiluv qarorini chiqaradi. Bugungi kunga kelib yurtimizda xususiy matbuotning o`rni anchagina o`sdi. “Darakchi”, “Hordiq”, “Huquq olamida”, “Diyonat” va hokazolar shular jumlasidandir. Ushbu gazetalarda kundalik turmushimizda uchrab turadigan turli xil holatlar haqidagi maqolalar, ko`ngil ochar o`yinlar va shunga o`xshash qiziqarli ma`lumotlar chop etib boriladi Lekin, shuning bilan birga, ularda gohida ayrim shaxslarning sha`ni va obro`yini badnom qiluvchi, nomaqbul fikrlar va ma`lumotlar ham tarqatib kelinmoqda. Xo`sh, matbuotda mana shunday saviyasi past bo`lgan maqolalarning chop etilishini oldini olish, agar chop etilgan hollarda esa fuqaro o`z huquq va manfaatlarini himoya qilish maqsadida qanday protsessual harakatlarni amalga oshirishlari lozim. Bu borada quyidagi fikr-mulohazalarimizni bildirib o`tmoqchiman. Masalan, muayyan gazeta yoxud jurnalda bir fuqaroning pok nomi va obro`siga to`g`ri kelmaydigan nomaqbul fikrlar bayon etilgan tanqidiy maqola chop etildi deylik. Tabiiyki, tanqid qilingan fuqaro sukut saqlashi kerak emas, balki u harakat qilishi, o`z sha`ni, qadr-qimmatini himoya qila bilishi lozim. Xo`sh, bu himoyani u qayerda, qay tarzda amalga oshiradi. Albatta sud orqali huquqni himoya qilish eng samarali va ta`sirchan usul hisoblanadi. Sudga murojaat qilayotgan shaxslar, ya`ni da`vogar birinchi galda sudga murojaat qilishdan avval o`z talablarini asoslashga qaratilgan dalillarni to`plashi, so`ngra esa sudga murojaat qilish tartibi va talablarini bilishi talab etiladi. Ma`naviy zararni undirish to`g`risidagi ishlar bo`yicha milliy qonunchiligimiz da`vogarlarga sudga murojaat qilish borasida bir qator imtiyozlar belgilaganligini ham ta`kidlash kerak. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 3 noyabrdagi “Davlat boji stavkalari haqida”gi 533-sonli qarori bilan tasdiqlangan 1-ilovaning d-bandiga muvofiq, mulkka oid bo`lmagan tusdagi

(yoki baholanmaydigan) da`vo arizalardan eng kam oylik ish aqining 50 foizi miqdorida davlat boji undiriladi. Bu esa da`vo arizasida talab etilayotgan ma`naviy zarar summasidan qat`i nazar davlat boji eng kam oylik ish aqining 50 foizi miq dorida undirilishini ko`rsatadi. Bu esa ma`naviy zararni undirish to`g`risidagi talab bilan sudga murojaat qilish borasida qonunlari da yaratilgan kafolatlardan biri sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.

O'xshashlar

Fuqarolarning huquqlarini himoya qilish mexanizmi

Moliyaviy xizmatlar sohasida iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish va sud orqali iste'molchilar huquqlarini himoya qilish

Intellektual mulk obyektlariga nisbatan huquqlarni sud orqali himoya qilish usullari

Seleksiya yutuqlarini sud orqali himoya qilishning ayrim jihatlari

Shaxsiy nomulkiy huquqlar tushunchasi va turlari