Seleksiya yutuqlarini sud orqali himoya qilishning ayrim jihatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Seleksiya yutuqlarini sud orqali himoya qilishning ayrim jihatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.5 KB

Ko'chirib olish

Seleksiya yutuqlarini sud orqali himoya qilishning ayrim jihatlari Intellektual mulk obyektlarini va ularga nisbatan mutlaq huquqlarni himoya qilishda, mualliflar, mutlaq huquq va patent egasi, litsenziya asosda foydalanuvchilarning huquqlarini amalga oshirish samaradorligini ta`minlashda sudlarning o`rni katta hisoblanadi. Zero, har qanday fuqarolik huquqlari da`vo qo`zg`atish asosida sud yo`li bilan himoya qilinadi va buzilgan huquqlar sud orqali tiklanishi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda fuqarolik huquqi uslublaridan biri hisoblanadi. Intellektual mulk obyektlarini sud orqali himoya qilish ham fuqarolik huquqining boshqa obyektlarini himoya qilishdan tubdan farq qilishi birinichi navbatda ularning obyekt sifatida o`ziga xosligi bilan bog`liq bo`lsa, ikkinchi navbatda intellektual mulk obyektlariga nisbatan huquq sohiblarining huquqlari doirasini belgilash va ushbu huquqlarning muddatli ekanligi bilan bog`liq bo`ladi. Intellektual mulk obyektlari orasida seleksiya yutuqlari jonli tabiat ustidagi ilmiy tadqiqot natijasi sifatida gavdalanadi. Bunda seleksiya yutug`i hisoblangan yangi nav va zotga yetkazilgan zararni undirishga nisbatan mutlaq huquq egasining buzilgan huquqlarini himoya qilish va sud jarayonida ushbu holatni asoslash muhim hisoblanadi. Bugungi kunda fuqarolik ishlari bo`yicha sud larda seleksiya yutug`i bilan bog`liq nizolarni ko`rilayotgan bo`lsada, ularni hal etishda bir qator muammolarga duch kelinayotganligini aytib o`tish lozim. Ayniqsa, juda uzoq davom etadigan ijodiy jarayonda shaxsning ishtirokini aniqlash va uning mualliflik huquqini aniqlash har doim sudlar oldida muammo bo`lib qolmoqda. Ko`pchilik vaziyatlarda seleksiya yutug`i muallifligini va muallifga to`lanishi lozim bo`lgan haqni belgilashda sudlar tomonidan xatoliklarga yo`l qo`yilmoqda. Ta`kidlash lozimki, mualliflik huquqi insoning o`z ijod mahsuliga bo`lgan shaxsiy-nomulkiy huquq bo`lib, u kishini nafaqat ma`naviy va ruhiy jihatdan qo`llab-quvvatlashga balki, kelgusidagi ijodiy faoliyatini rivojlantirib borishda ham muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Seleksiya yutuqlariga nisbatan mualliflik va

hammual liflik huquqini belgilash intellektual mulk obyektlarining boshqa turlariga qaraganda o`zining murakkabligi bilan ajralib turadi. Zero, bu holat birinchi navbatda yangi nav va zotni yaratish jarayoni ning uzoq davom etishi bilan belgilansa, ikkinchidan yangi navni yaratish jarayoni har doim tabiiy-iqlim sharoitlarining o`zgarish lari bilan o`zaro uyg`unlikda olib borishlari bilan ifodalandi. Shu munosabat bilan seleksiya yutuqlariga nisbatan mualliflik huquqini belgilash odatda tegishli ilmiy-tadqiqot muassasasida faoliyat yuritayotgan olimlar va seleksiyachilarning muayyan navni yaratishda o`zining ilmiy-ijodiy mehnati bilan ishtirok etgan yoki etmaganlik masalasiga bog`liq. O`zbekiston Respublikasining «Seleksiya yutuqlari to`g`risida» gi Qonunining (mazkur qonun 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan bo`lib, 2002 yil 29 avgustda ushbu qonun yangi tahrirda qabul qilingan) 5-moddasiga muvofiq, ijodiy mehnati bilan o`simliklarning yangi navi yoki hayvonlarning yangi zotini yaratgan (chiqargan yoki aniqlagan) jismoniy shaxs seleksiya yutug`ining muallifi deb e`tirof etiladi. Mazkur qoida (ya`ni, yangi navni yaratish) yangi navga patent olish uchun talabnoma topshirishgacha bo`lgan muddatda davom etadi. Zero, bu davrda nav yaratilib unga patent olish uchun Davlat patent idorasiga talabnoma topshiriladi va O`zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo`jaligi vazirligining qishloq xo`jaligi ekinlari navlarini si nash Davlat komissiyasiga davlat sinosini o`tkazish uchun yuboriladi. «Seleksiya yutuqlari to`g`risidagi Davlat patent idorasining «Se leksiya yutuqlariga talabnomalar tuzish va topshirishning vaqtincha lik» Qoidalarining 2.1 va 3.1. bandlariga muvofiq, talabnomada patent va mualliflik guvohnomasi olish to`g`risidagi ariza topshi riladi. Demak, aynan patent olish uchun topshirilgan talabnomada seleksiya yutug`ining muallif (lari) kimlar ekanligi ko`rsatiladi va ularga mualliflik guvohnomasi berish xususidagi murojaat o`z ifodasini topadi. Qonunning 20-moddasi (1996 yil 30 avgustdagi Qonunning 19-moddasi) 1-2 qismlari va Qoidalarning 6.7. bandiga muvofiq, talabnoma topshirilgan sanadan e`tiboran ikki oy mobaynida talabnoma beruvchining tashabbusi bilan talabnoma

materiallariga qo`shimchalar, aniqliklar yoki tuzatishlar kiritilishi mumkin. Ushbu muddat o`tgach talabnoma o`zgartirishga yo`l qo`yilmaydi. Bugungi kunda sudlarda seleksiya yutug`iga nisbatan mualliflik huquqini himoya qilishda da`vogarlarning o`z talablarini asoslan tirishlari qiyin kechayotganligini va ko`pchilik vaziyatlarda da`vo garning muallifligini tasdiqlovchi hujjatlarni to`play olmasligi holatlarida o`z huquqlarini himoya qila olmaslik holatlari kuza tilmoqda. Seleksiya yutug`iga nisbatan mualliflik huquqini belgi lash bo`yicha qo`zg`atilgan da`vo ishlarining deyarli barchasida mual liflik huquqini da`vo qilib chiqayotgan seleksiyachilarning da`vola ri qanoatlantirilmayotganligini kuzatish mumkin. Fikrimizcha seleksiyachilarning o`z mualliflik huquqlarini sudlarda himoya qilishda qiyinchilikka uchrayotganligi quyidagilar bilan bog`liq: 1. Seleksiya yutuqlarning davlatga tegishli ilmiy tadqiqot muassasalarida yaratilayotganligi. 2. Seleksiya yutuqlarini yaratish qat`iy belgilangan ma`muriy tartibda amalga oshirilishi va bunda yosh ijodkorlarning ijodiy mehnati jamoaning ijodiy mehnatiga aylanib qolishi. Bunday hollarda seleksiya yutug`ining yaratilish holati har safar muayyan hujjatlar (ilmiy-tadqiqot muassasining hisobotlari, ilmiy ken - gash qarorlari va mualliflik kelishuvlarining yuqori turuvchi rahbarlar tomonidan tasdiqlanishi) ni doimo yangilab va ma`muriy tartibda tasdiqlanishi mualliflik huquqlarini sekin-asta buzili shiga olib keladi. Masalan, muayyan turdagi yangi nav yaratish g`oyasini yaratgan va shu bo`yicha dastlab o`z tashabbusi bilan ijodiy ish bosh lagan seleksiyachi yakunda yaratilgan yangi nav uchun mualliflar tarki biga kiritilmay qolishi mumkin. Bu holatlar ko`pchilik vaziyatlarda ilmiy-tadqiqot muassasasi rahbarlari bilan muallifning muallif lik masalasida kelisha olmay qolgan holatlarida ro`y beradi. Mual liflikni tasdiqlovchi hujjatlar esa, ilmiy-tadqiqot muassasi rahbarining tashabbusi bilan “tezlikda o`zgartirilishi mumkinligi” hisobga olinmaydi. Masalan, Samarqand paxtachilik ilmiy-tekshi rish institutining bir guruh hodimlari o`rtasidagi «Oqdaryo-5» va «Oqdaryo-6» navlariga hammualliflik xususidagi nizo fikrimizning dalilidir. «Oqdaryo-5» va «Oqdaryo-

6» navlarini yaratish jarayoni sobiq Ittifoq davrida boshlangan. 1980 yillarning o`rtalaridan boshlangan seleksiya jarayoni 1996-1997 yillargacha davom etgan. Bu vaqt oralig`ida «Oqdaryo-5» navini yaratishning dastlabki bosqichida ishtirok etgan shaxslarning bir nechasi Rossiya Federatsiyasi va Ukrainaga doimiy yashash uchun ko`chib ketgan. Seleksiya ishini davom ettirish maqsadida yangi seleksiya yutug`i muallifi olimlar taklif qilingan va ular «Oqdaryo-5», ayniqsa «Oqdaryo-6» navini yaratishda, navlarni rayonlashtirish, shuningdek ularning buzilib ketishi oldini olishda o`zlarining ijodiy mehnatlari bilan ishtirok etgan lar. Lekin, oxir- oqibatda bu ikki, yangi taklif etilgan mutaxassis seleksiya yutug`i muallifilar ro`yxatidan tushirib qoldirilgan. Va ularga nav yaratilgandan so`ng, seleksiya jarayoniga qo`shildinglar hamda faqatgina, yordamchi vazifani bajardinglar degan vaj ko`rsatilgan. Himoya hujjati berish haqida topshirilgan talabnomada bu ikki mutaxassisning nomlari tushurib qoldirilgan. Yangi taklif etilgan bu ikki seleksiya yutug`i muallifi qayerga murojaat etmasin. Ularga bir xil: qonunga ko`ra sizlarni hammual lif sifatida tan olishning iloji yo`q deb e`tirof etishgan. Darhaqiqat, O`zbekiston Respublikasining «Seleksiya yutuqlari to`g`risida»gi qonunida bunday masalalarga javob beradigan qoida yo`q. Va bu holat qonunning kamchiligi hisoblanadi. Shuning uchun ham qonunning 5-moddasiga quyidagicha o`zgartirish kiritish zarur: - seleksiya yutuqlarini yaratish jarayonining istalgan bosqichida va istalgan vaqtida o`zining ijodiy mehnati bilan yakuniy natijaga erishishga qaratilgan aniq masalani yechishda ishtirok etgan shaxslar ning barchasi seleksiya yutug`ining muallifi, deb hisoblanadi. Shuningdek, seleksiya jarayonini uzoq davom etishini hisobga olib, seleksiya jarayoni davomida navning buzilib ketmasligi va turli kasalliklar orttirmasligi bilan ishtirok etgan shaxs ham seleksiya yutug`ining muallifi hisoblanishi lozim. Yangi navni yaratishda ko`rsatilgan texnik yordam qanchalik muhimligidan qat`iy nazar hammualliflikni yuzaga keltirmaydi. Ijodiy faoliyatning texnik ishdan farqlanishi, mualliflik va patent huquqi mezonlari orqali amalga oshiriladi. O`simlikning yangi

navlari va hayvonlar ning yangi zotlarini yaratishdagi ijodiy faoliyat aniq biologik masalaning ilmiy yechimini topish bilan tavsiflanadi. Bunda seleksiya yutug`i muallifi umumiy, ilmiy qonun-qoidalarga tayanib, aqliy va ijodiy faoliyati hisobiga tirik borliq obyektlarini kerakli yo`nalishga bura oladi. Ushbu jarayonda hammuallif seleksiya yutug`i muallifining ishtiroki darajasi ahamiyatga ega emas. Muhimi u o`z ijodiy faoliyati bilan yaratilayotgan nav va zotning biror xususiyati hamda sifatini ro`yobga chiqarishi yoki shu xususiyat va sifatning himoyaga layoqatlilik mezoniga muvofiqligini aniqlay olishi lozim. Ularning seleksiya yutuqlariga bo`lgan huquqlari ishtirok etishlari darajasiga yoki ular o`rtasidagi o`zaro bitimga ko`ra belgilanadi. Bir necha shaxslarning ijodiy faoliyatlari natijasida seleksiya yutuqlari yaratilgan bo`lsa, unda bunday seleksiya yutug`iga nisbatan hammualliflik belgilanadi. Seleksiya yutug`ini yaratishda o`zining ijodiy mehnati bilan qatnashgan shaxslarning barchasi seleksiya yutug`i muallifi deb e`tirof etiladi. Seleksiya sohasida hammual liflik masalasi juda dolzarb hisoblanadi. Chunki, birinchidan, yangi nav va hayvon zotlarining katta qismi yakka seleksiya yutug`i mual lifi tomonidan emas, butun bir ijodkorlar tomonidan yaratilmoqda; ikkinchidan, seleksiya inson faoliyatining maxsus sohasi bo`lib, ijodiy faoliyatning boshqa turlaridan o`zining bir necha xususiyat lari bilan ajralib turadi. Hozirgi vaqtda seleksiya kompleks fan sifatida turli xil mutaxassislar-genetiklar, fiziologlar, bioxi miklar, fitopotologlar, sitologlar va boshqalarning sa`y-harakat lari majmui hisoblanadi. Darhaqiqat, sanab o`tilgan mutaxassislarning barchasi nafaqat o`z oldiga qo`yilgan masalani yechishi, ya`ni yangi navni u yoki bu foydali tomoni va sifatini aniqlashi lozim. Balki, seleksiya natijasining himoyaga layoqatlilik mezonlarining yuzaga keltirishdagi umumiy muammoni hal qilishga harakat qilishlari kerak. Shu bilan birga, yangi nav yoki zot yaratilishining ancha uzoq muddat davom etishini, ba`zi holatlarda bu ishda insonlarning bir necha avlodlari almashi nishini hisobga olish lozim bo`ladi. Va nihoyat, seleksiya ishida boshqa sohalardan farq qilib seleksiya yutug`i muallifilarga dast labki materiallarni saralash, urug`likni

ko`paytirishda texnik operatsiyalarni bajaruvchi shaxslarning ko`magi muhim ahamiyat kasb etishini e`tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Ta`kidlash lozimki, “Seleksiya yutuqlari to`g`risida” gi Qonun ning bir qator moddalarida (15, 20, 22, 23, 34, 40-moddalar) mual liflar va patent egalari o`z huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat etishlari nazarda tutilgan. Masalan, Qonunning 15-mod dasiga muvofiq, muallif (hammualliflar), agar o`zi (o`zlari) yaratgan seleksiya yutug`ini boshqalar g`ayriqonuniy o`zlashtirib olishi nati jasida bu seleksiya yutug`iga talabnoma topshirilgan yoki patent olingan bo`lsa, patent berilganligiga qarshi e`tiroz bildirish yoxud patent egasi sifatida o`ziga (o`zlariga) patentning o`tkazilishini sud tartibida talab qilish huquqiga ega. Biroq mazkur holat sud protses sida qay tartibida ko`rib chiqilishi masalasi Fuqarolik protsessual kodeksida o`z ifodasini topmagan. Umuman olganda amaldagi FPK intellektual mulk huquqi bilan bog`liq nizolarni sudlarda ko`rib hal qilishning muayyan tartibini belgilamaydi va bu turkumdagi ishlar umumiy da`voli ishlar sifatida ko`rib hal etiladi. Garchi ayrim mutaxassislar intellektual mulk huquqi bilan bog`liq ishlar ni sudda ko`rish alohida tartibda yuritiladigan ishlar jumlasiga kirishini e`tirof etishsada, FPKda bu holat o`z ifodasini topma gan. “Sud tomonidan alohida ish yuritish tartibida ko`riladigan ishlar” FPKning 279- moddasida sanab o`tilgan bo`lib, ular jumla siga intellektual mulk huquqini himoya qilish to`g`risidagi ishlar kiritilmagan. Fikrimizcha intellektual mulk obyektlari (xususan seleksiya yutuqlari ham) ning o`ziga xos ekanligini va ular bilan bog`liq sud ishlarining protsessual xususiyatlarini hisobga olib intellektual mulk huquqini himoya qilish to`g`risidagi ishlarni alohida tartibda yuritiladigan ishlar jumlasiga kiritish maqsadga muvofiq bo`lar edi. Shu sababli FPKning 279-moddasi 6-bandi sifatida “Intellektual mulk huquqini himoya qilish to`g`risidagi ishlar” degan jumla kiritilishi lozim. Shu bilan birga FPKning 36-bobni “Intellektual mulk huquqini himoya qilish” deb nomlash va unda intellektual mulk huquqini sud tartibida himoya qilishning protsessual tartibini belgilovchi normalarni ifodalash lozim

O'xshashlar

Sud orqali fuqarolarning shaxsiy-nomulkiy huquqlarini himoya qilish

Intellektual mulk obyektlariga nisbatan huquqlarni sud orqali himoya qilish usullari

Moliyaviy xizmatlar sohasida iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish va sud orqali iste'molchilar huquqlarini himoya qilish

Sud-huquq islohotlari davrida fuqarolik protsessual kodeksini takomillashtirishning ayrim masalalari

O`zbekistonda yuridik konfliktlarni hal qilishning o`ziga xos jihatlari