O`zbekistonda yuridik konfliktlarni hal qilishning o`ziga xos jihatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

O`zbekistonda yuridik konfliktlarni hal qilishning o`ziga xos jihatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda yuridik konfliktlarni hal qilishning o`ziga xos jihatlari Mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq mamlakatimiz oldida o`zbek jamiyati taraqqiyotining o`ziga maqbul yo`lini tanlashdek dolzarb masala ko`ndalang turgan edi. Prezidentimiz ta`biricha, ”Biz tariximizning o`sha tub burilish nuqtasida, g`oyat xatarli va murakkab kunlarda haqiqatan ham yakkayu- yagona to`g`ri yo`lni tanladik. YA`ni, mustabid tuzum, o`ta mafkuralashgan, milliy o`zligimizni toptagan eski tizimdan voz kechib, xalqimizning xohish-irodasi, azmu qarorini bajo keltirib, ochiq demokratik va huquqiy davlat qurish, ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish yo`lini tanladik” 1 . Ayni paytda, kelajak sari taraqqiyotimizning asosida yotadigan besh tamoyil belgilab olindi, ya`ni avvalgi tuzumdan qolgan salbiy meros – iqtisodning siyosiylashuvidan uzil-kesil holi bo`lish, mamlakatda amalga oshirayotgan islohotlarga davlatning tashabbuskor bo`lishi, islohotlarning keskin yo`l bilan emas, balki bosqichma-bosqich, “... odamlar turmush darajasining keskin pasayib ketishiga yo`l qo`ymasdan, aholining himoyaga muhtoj qatlam va guruhlarini ijtimoiy jihatdan muhofaza qilgan holda”2 qonun ustunligini ta`minlagan holda amalga oshirilish belgilangan edi. Yirik nazariyotchi olim, professor Z.Islomovning fikricha, agar davlat hokimiyati nobarqarorlikni yo`qota olmasa, davlat ichidagi vaziyatni nazorat qila olmasa, oqibatda mamlakatda ijtimoiy tanglik yuz beradi va bu tanglikning natijasi sifatida aholida hokimiyat institutlariga nisbatan ishonchsizlik holati, bu institutlar tomonidan o`z nufuzlarini yo`qotishi hamda jinoyatchilik va zo`ravonlikning ko`payishi yuz beradi. “Davlat tomonidan boshqarilmaydigan yoki zaif boshqariladigan va ma`lum darajada ”pinhoniy” iqtisod tomonidan va uning qoidalari asosida amalga oshiriladigan bozor munosabatlari iqtisodiyoti islohotlari – bu xuddi avvalgi totalitar tuzum hurujining o`zginasidir, faqat davlat 1 Каримов И . Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. – Т.: “Ўзбекистон”.2002. – Б.6.

darajasida emas, balki davlatga qarshi amalga oshirilayotgan hurujdir. Shu bois o`tish davrini kechirayotgan jamiyatda tub o`zgarishlar kuchli davlat hokimiyatisiz, ya`ni qat`iy qarorlar ishlab chiqara oladigan va ularni muntazam hayotga tatbiq eta oladigan hokimiyatsiz amalga oshirishning iloji bo`lmaydi”3. Aytish lozimki, mustaqillikka erishilgandan so`ng O`zbekistonda kechayotgan bir ijtimoiy tuzumdan ikkinchisiga o`tish davri o`zining o`ta murakkabligi va mavjud turli omillarga bog`liqligi bilan ajralib turadi. Mana shunday jamiyatning tubdan yangilanish jarayoni har qanday jamiyat taraqqiyotining ajralmas elementi bo`lgan ijtimoiy konfliktlarsiz kechmaydi, albatta. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy davlatni qurish yo`lida jamiyat oldidagi turli muammolar va ziddiyatlarning muqarrarligini nazarda tutgan mamlakatimiz Prezidenti I.Karimovning ularning oqilona yechimini topish masalasida muhim vosita bo`luvchi siyosiy-huquqiy davlat institutlarining mohiyati va o`rni masalasiga o`ziga xos zamonaviy yondoshganligini ta`kidlash o`rinli, ya`ni uning e`tiroficha, “Biz yaqin o`tmishda sinfiy hukmronlikning quroli sifatida davlat haqidagi markscha g`oyani shior qilib olib, bu nazariyani dogmaga, davlat va huquqni esa sinfiy kurash, sinfiy raqiblarni yengish vositasiga aylantirgan edik. Demokratiya sharoitlarida esa, davlat ijtimoiy qarama- qarshiliklarni zo`rlik va bostirish yo`li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv, xalq ta`biri bilan aytganda murosayu madora bilan bartaraf etish vositasiga aylanadi. Huquqni o`ziga esa ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvlarga asosan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi sifatida yondoshiladi”1. Ijtimoiy notenglikning asosiy belgilari bo`lib mulkchilik, hokimiyat, maqom munosabatlaridagi farqlar hisoblanadi. Bu xususiyatlar u yoki bu darajada jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasida aks etadi, ijtimoiy guruhlar, individlar o`rtasidagi munosabatlardagi notenglik bo`lib namoyon bo`ladi. Ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy notenglik bilan ijtimoiy guruhlar va individlarning hayot tarzida, madaniyatida, ruhiyatidagi muhim farqlar xam bog`liq bo`ladi.

Moddiy va ma`naviy boyliklarni yaratish, ularni ayirboshlash va taqsimlash yuzasidan bo`ladigan ijtimoiy harakatlar ijtimoiy guruhlar o`rtasida tanglikka, muayyan sharoitlarda esa ochiq konfliktga olib borishi muqarrardir. So`nggi o`n yilliklarning tarixiy tajribasi shundan guvohlik beradiki, davlat sotsializmi xususiy mulkchilikni va sinflarning ijtimoiy notengligini butunlay tugata olmadi. U jamiyatni ijtimoiy konfliktlardan xam qutqara olmadi. Shu o`rinda mamlakatimiz rahbarining O`zbekiston xalqining rivojlanish xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, ma`naviy qadriyat va an`analarini e`tiborga olgan holda yangi rivojlanish bosqichida ijtimoiy ziddiyatlarning o`ta keskinlashuviga yo`l qo`ymaslik masalasiga e`tiborni qaratib quyidagicha fikr bildirgan, ya`ni “…mustaqilligimizning birinchi kunlaridanok, o`zimizga xos va o`zimizga mos iqtisodiyotni va ijtimoiy modelni, ya`ni ustuvor yunalishlarni tanlagan ekanmiz, o`zgalardan farqli o`larok, jamiyatimizda o`ta boylar va o`ta qashshoqlar bo`lishi ma`qul emasligini e`lon qilganmiz va bizning bugungi amaliy xayotimiz aynan shu maqsadga qaratilgan. …” 1. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlar ijtimoiy va siyosiy hayotning barcha sohalarini, shu jumladan, sudlov tizimini ham qamrab oldi. Ta`kidlash joizki, sud hokimiyatining moddiy asosi va tashkiliy huquqiy shakli bo`lgan davlat sud tizimini tashkil etuvchi sudlar tomonidan amalga oshiriladigan odil sudlov jamiyatda huquq subyektlari (jismoniy va yuridik shaxs, jamiyat va davlat, alohida shaxs va davlat) o`rtasida yuzaga keluvchi konfliktlarni huquq vositasida hal qilish, fuqarolar huquq va erkinliklarini, fuqarolik jamiyati va davlat manfaatlarini himoya qilishning eng ishonchli va ma`rifiy usuli hisoblanadi. Sud islohotini chuqurlashtirish, butun odil sudlov tizimini demokratlashtirish - huquqiy davlatni musthkamlashning muhim yo`nalishidir. Ijtimoiy turmushning demokratik instituti tariqasida sudning ahamiyati oshib bormoqda. Bosqichma- bosqich va izchillik bilan amalga oshirilayotgan islohotlar davomida sud fuqarolar va yuridik shaxslar o`rtasidagi turli huquqiy konfliktlarni samarali hal qilish vositasiga aylanib bormoqda. “Mustaqillik yillarida sud-huquq tizimini

erkinlashtirish va demokratlashtirish borasida muxim qadamlar qo`yilganini e`tirof etmoq lozim. Buning natijasida mamlakatimizda zamanoviy demokratiya talablariga javob bera oladigan sud tizimi shakllanmoqda. Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda. 1993 yil qabul qilingan "Sudlar tug`risida"gi birinchi qonundayoq aybsizlik prezumpsiyasi ximoyaga bo`lgan huquq, sud jarayonidagi tortishuv va oshkoralik kabi umume`tirof etilgan tamoyillar belgilab quyilgan edi. Ular keyin jinoiy protsessual, fuqarolik protsessual va boshqa kodeks hamda qonunlarda rivojlantirildi. Jahon tajribasini hisobga olib, birinchi marta mamlakatimizda Konstitutsiyaviy sud ta`sis etildi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida xo`jalik munosabatlarida qonunchilikni ta`minlashda muxim rol o`ynayotgan xo`jalik sudlari tizimi yaratildi. 2000 yilda O`zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi "Sudlar tug`risida"gi Qonunning qabul qilinishi sud tizimini islox qilishda muhim bosqich bo`ldi”1. Sud hokimiyati organlarining faoliyatiga bo`lgan davlatning ehtiyoji, eng avvalo, jamiyatda turli shakllarda: inson bilan inson, inson bilan davlat (yoki uning organlari), davlat bilan alohida shaxs o`rtasida yuz beruvchi ijtimoiy konfliktlarni yuridik vositalar va usullar bilan hal qilish zaruriyati bilan belgilanadi. «Hokimiyatning har bir tarmog`i o`z funksiyalarini fakat o`ziga mos bo`lgan, aloxida organlar yordamida amalga oshiradi. Sud hokimiyatida bunday organlar bo`lib sudlar hisoblanadiki, ular sud tizimini tashkil etadi. Bu kat`iy tashkillashtirilgan tizim. Uning tashkiliy shakllari qonun bilan batafsil belgilanadi va faqat qonunchilik tartibida o`zgartirilishi mumkin2. Yuridik adabiyotda «Sudning ijro organlari tizimidan aloxida bo`lishi, uning institutsiyaviy va tashkiliy mustakilligiga fakat konstitutsiyaviy tuzum yoki xokimiyatlar bo`linishi prinsipini tan oluvchi davlatlardagini erishish mumkin. Aynan shu paytdan boshlab sud xakida emas, balki sud xokimiyati xakida gapirish mumkin»3ligi xakida fikr mavjud.

«Ijtimoiy himoya tizimi sifatida sud tizimi «huquqiy davlat» maqomiga talabgor har qanday davlatda katta ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy hakam rolini bajarish bilan u bir vaqtning o`zida huquq bilan tartibga solinadigan faoliyatning barcha sohalarini himoya hiladi. Sud organlari tizimi huquqiy tartibotni, ihtisodiy makon birligini, mulk tahsimoti va ayirboshlashning hukmron shakllarini qo`riqlab va iqtisodiy faoliyat erkinligini kafolatlab konstitutsiyaviy tuzum asoslarining mustahkamligini ta`minlaydi. Aynan u jamiyat manfaatlariga zid xatti-harakatlarni sodir etuvchi shaxslarga nisbatan davlat majburlovini joriy etadi»4. O`zbekistonda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlari o`ziga xos tarzda amalga oshirilmoqda. Mamalakatda bosqichma- bosqich joriy qilinayotgan jamiyatni yangilash va modernizatsiyalash bo`yicha tub islohiy o`zgarishlar ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma`naviy sohalarda yuzaga keluvchi kelishmovchilik va konfliktlarga o`z ta`sirini o`tkazmasligi mumkin emas. Amaliyotchi konfliktolog I.Chuprininaning fikricha, O`zbekistonda konfliktlar bilan ish olib borish sohasida «... hozirgi zamon demokratik qadriyatlari bilan milliy a`analarning uyg`unlashuvi eng samarali hisoblanadi. ... bu masalada O`zbekistonning o`ziga xosligi mahalliy o`zini o`zi boshqarish jamoaviy tuzilmasi – mahallalarning samarali faoliyat ko`rsatishi hisoblanadi. Mahalla o`z aholisi o`rtasidagi nizolarni an`anaviy tarzda hal qilib kelish bilan shug`ullangan. Hozir bu funksiya mahallalar qoshidagi kelishtiruv bo`yicha qo`mitalarni tuzish orqali qayta tiklanmoqda»1. Darhaqiqat, O`zbekiston mustaqillikni qo`lga kiritgach, suveren davlatchilikni shakllantirishda madaniyatimiz sarchashmalariga, teran va ulkan ma`naviy merosimizga murojaat qilish, boqiy tarixiy o`tmishimizda mavjud bo`lgan barcha ezguliklarni yuzaga chiqarib, rivojlantirish borasida beqiyos imkoniyatlar ochildi. O`tmish ajdodlarimizning madaniy va ma`naviy boyligi chuqur mushohada etilib ijtimoiy ongimizga singdirilmoqda, shu orqali biz barpo etayotgan yangi fuqarolik jamiyati manfaatlariga xizmat qilmoqda.

Keng ko`lamda rivoj topgan jamoat birlashmalari tizimining mavjudligi fuqarolik jamiyatining muhim sifat belgilaridan biridir. Bunday ijtimoiy institutlar vositasida fuqarolar o`zlarining siyosiy, iqgisodiy, madaniy va turmushning boshqa sohalaridagi ehtiyoj hamda manfaatlarini qondirish va himoyalash, umumiy muammolarni birgalikda hal etish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Jamoat birlashmalari davlatdan mustaqil bo`lgan, aloxida faoliyat yuritadigan va, ayni vaqgda, davlat institutlariga ta`sir o`tkaza oladigan, davlatning ijtimoiy hayotga, shuningdek, fuqarolarning shaxsiy hayotiga asossiz aralashuvidan muhofaza qilishga yo`naltirilgan tashkilotlardir. Fuqarolar yoki yuridik shaxslarning tashabbusi bilan tuzilgan bu ko`ngilli o`zini o`zi boshqaruvchi tashkilotlar xilma-xilligi bilan farklanadi. Ularni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin: aholi muayyan yirik toifalarining ijtimoiy manfaatlarini ko`zlab ishlashga ixtisoslashgan hukumatga qarashli bo`lmagan umummilliy tashkilotlar; "Mahalla" jamg`armasi (fuqarolarning jamoaviy-mahalliy o`zini o`zi boshqaruviga doir harakatini muvofiqlashtiruvchi); O`zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar qo`mitasi (respublikada va joylarda qo`mitalarning boshliqlari davlat rahbariyati tizimiga kiritilganligi tufayli barcha darajalarda hukumat tashkilotlari bilan o`zaro bog`liq holda ishlash mexanizmiga ega) Ishbilarmon ayollar uyushmasi, Olima ayollar uyushmasi kabi sherik tashkilotlarni ta`sis etgan; O`zbekiston Respublikasi Nogironlar uyushmasi(ma`lumotlarga ko`ra uning ta`sir doirasida 600 mingdan ziyod kishi bor). Fozil va komil tarix guvohlik berganidek, aynan mahalliy jamoada erkin elu ulusning kuchi o`z ifodasini topadi. Mahalliy jamoalar demokratiya o`rnatilishida beqiyos rol o`ynaydi. Mahallalarning mahalliy hudud aholisi hayotida o`ziga xos ahamiyat kasb etishiga mamlakatimiz Prezidenti tomonidan o`rinli urg`u berilganligi e`tiborni tortadi, chunonchi «... mahalla xalqimizning o`zi asrlar davomida ijod qilgan tom

ma`nodagi demokratik idora tariqasida odamlarning siyosiy , ijtimoiy saviyasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqimizning «Otang – mahalla, onang - mahalla» degan naqli ham aynan shu ma`noda aytilgan, desak, aslo xato bo`lmaydi. Shuning uchun ham mahallada yashaydigan har qaysi odam – u ishchi yoki o`qituvchi, rahbar yoki pensioner bo`ladimi – kim bo`lishidan qat`i nazar, mahalla idorasiga kelganida, albatta, bir niyat, bir tashvish yoki iltmos bilan keladi. Shunday ekan, mahallaga murojaat qilgan har qaysi insonni quruq gaplar bilan jo`natish emas, balki ularning talab va iltimosini qondirishga harakat qilish lozim. Biz ana shu masala ustida chuqurroq o`ylashimiz zarur, deb o`ylayman»1. Mahalliy o`zini o`zi boshqarish tizimini mustahkamlash va rivojlantirishga mamlakat mustaqilligi qo`lga kiritilganidan so`ng O`zbekiston davlati rahbariyati tomonidan kuchli e`tibor qaratilmoqda, chunki mazkur mahalliy jamoaviy idoraning turmush, oila, farzandlar ta`lim va tarbiyasi bilan bog`liq jamiyat hayotida yuzaga keluvchi ko`p sonli mojarolar va konfliktlar yechimini o`z vaqtida oqilona va maqbul hal qilish vositasi ekanligini hayotning o`zi to`liq tasdiqlamoqda. «Bugungi kunda dunyoning turli mamlakatlaridan kelib ko`rgan odamlar faqat bizning yurtimizda mavjud bo`lgan, noyobligi bilan ko`pchilikning havasini o`ziga tortadigan mahalla idorasining afzalliklariga tan bermoqda. Ular xalqimizning ana shu tizimga suyanib va tayanib, o`z kelajagini qurayotganganini yaxshi baholamoqda. Chunki mahallada odamlar erkin yashashi, o`z fikrini erkin bildirishi, kamchiliklarni bemalol tanqid qilishi mumkin. .... Mahalla tom ma`nodagi jamoa bo`lishi kerak. Mahallaga shunday sharoit tug`dirib berish kerakki, toki unda yashaydigan har qaysi inson o`z huquqini yaxshi bilsin va mahallaga suyanib, mahallaning vakolatlaridan foydalanib, o`z huquqini himoya qilishga qodir bo`lsin. ...Hammamiz yaxshi bilamizki, bizning xalqimizda or-nomus, andisha, hayo va ibo degan tushunchalar nihoyatda kuchli. Bu esa ko`pincha uydagi mojaroni hal etish uchun ariza yozib, sudga chopishga yo`l bermaydi.

Oilaviy kelishmovchiliklarni nari borsa mahalla doirasida, ko`pni ko`rgan keksalar, faollar yordamida hech kimga ovoza qilmay, ortiqcha rasmiyatchilikka yo`l qo`ymay hal etish – bu ota-bobolarimiz amal qilib kelgan azaliy odat. Kim nima demasin, biz bundan hech qachon voz kechmaymiz2 . «... biz inson huquqlarini yuksak qadrlaymiz, bu borada biron-bir adolatsizlik yoki qonun talablaridan chekinishga aslo yo`l qo`ymaymiz. Chunki bu dunyoda har kim o`z xohishiga ko`ra yashashga, o`zi xohlagancha ish tutishga haqlidir. Bugun biz sud tizimini aynan shunday qarashlar asosida isloh qilayapmiz. Shu maqsadda sudlarda yarashuv amaliyoti ham keng qo`llanilmoqda. Bu o`zaro kelishuv yo`li bilan hal bo`ladigan masalani janjal ko`tarmasdan, behuda arizabozlik, bir-birini haqorat qilmasdan hal etish imkonini beradi. ...Arzimagan hayotiy masalalarni ham o`z shaxsiy manfaatini ko`zlab, janjal va sud orqali, tortishuv orqali hal qilish, ortiqcha mojarolarga borish, o`ylaymanki, bunday yo`l xalqimizga ma`qul bo`lmaydi» 3 . 3

Adabiyotlar ro`yxati Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O`zbekiston, 1996. – 364 b. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O`zbekiston, 1996. – 380 b. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O`zbekiston, 1996. – 366 b. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo`lidan. T. 4. – T.: O`zbekiston, 1996. – 394 b. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. – T.: O`zbekiston, 1997. – 384 b. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T. 6. – T.: O`zbekiston, 1998. – 429 b. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T. 7. – T.: O`zbekiston, 1999. – 413 b. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T. 8. – T.: O`zbekiston, 2000. – 525 b.

O'xshashlar

Konfliktlarni hal qilishning yuridik usullari

Jinoyatlarni «izlar bosilmay turib» tergov qilishning o`ziga xos xususiyatlari

O`zbekiston Respublikasida ikki palatali parlamentni shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari

Hozirgi zamon fuqarolik huquqining o`ziga xos xususiyatlari

Konfliktlarni oldini olishning yuridik usullari