Konfliktlarni hal qilishning yuridik usullari - Huquqshunoslik - Referatlar

Konfliktlarni hal qilishning yuridik usullari

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

Konfliktlarni hal qilishning yuridik usullari Reja: 1. Umumiy qoidalar 2. Konstitutsiyaviy tartiblar 3 . Ishlarning sud tomonidan ko`rilishi 4 . Vositachilik 5 . Konsensus

Ba`zi amaliyotchi mutaxassislarning fikricha, qator «... atamalar konflikt bilan ishlashga bo`lgan turli yondoshuvlarni ifoda etadilar, ularni jarayondagi bo`g`in deb hisoblash mumkin. Har qaysi keyingi bo`g`in avvalgisini o`z ichiga oladi ( masalan, konfliktni tinchitish konfliktni oldini olish bo`yicha tegishli choralarni nazarda tutadi). «Konflikt transformatsiyasi» atamasi keng ma`noda faoliyat sohasini umumiy ko`lamda ko`rsatish uchun foydalaniladi. Konfliktning oldini olish - majburiy konfliktning boshlanishini yo`qotish, barham toptirishni maqsad qilib qo`yadi. Konfliktni tinchitish kelishuv bitimiga erishish orqali majburiy harakatlarni to`xtatishni maqsad qilib qo`yadi. Konfliktni tartibga solish zo`rlikni cheklash va tomonlar xulq-atvoridagi ijobiy o`zgarishlar yordamida kelgusida unga yo`l qo`ymaslikni maqsad qilib qo`yadi. Konfliktni hal qilish konfliktlar sabablariga qaratilgan bo`ladi va konfliktlashuvchi tomonlar o`rtasida yangi mustahkam munosabatlarni qurishga intilishdan iborat. Konflikt transformatsiyasi konfliktning yanada keng ijtimoiy va siyosiy manbalariga hamda kurashning negativ energiyasini ijobiy ijtimoiy va siyosiy o`zgarishlarga aylantirishga qaratilgan bo`ladi»1. Konfliktlarni tartibga solish muammosi ma`lum darajada ijtimoiy jarayonlarni boshqarish muammosining bir qismini tashkil etadi. Fan tomonidan uni boshqarish haqida ishlab chiqilgan asosiy g`oyalar konfliktli vaziyatlarni boshqarishning aniq usul va yo`llarini topishda katta ahamiyatga ega. Konfliktli menejment sohasidagi mutaxassislar umumiy xarakterdagi qator asosiy qoidalar har bir muayyan holatdagi konfliktni boshqarish muammosini hal qilishni ta`minlashga olib keladi deb hisoblaydilar. Bu asosiy qoidalar quyidagilar bo`lishi mumkin:

1.Konfliktli vaziyatning rivojlanishini boshqarish o`z mohiyatiga ko`ra odamlarni boshqarishdir. Bu yerda insonning obektiv va subektiv, moddiy va ma`naviy, g`oyaviy jihatlarini o`zida mujassamlashtirgan xulq-atvor omillari va motivlari o`z ahamiyati bilan namoyon bo`ladi. 2.Konfliktni boshqarish - tenglarni boshqarishdir. Konflikt ishtirokchilari orasida, qoidaga ko`ra, mutlaq nohaq taraf bo`lmaydi. Hech bo`lmaganda konfliktga ishtirokchilarning biriga nisbatan avvaldan rejalashtirilgan fikr bilan yaqinlashish mumkin emas. Konfliktlarni demokratik tartibga solish nuqtai nazaridan qaysidir bir tomonni to`xtatib qo`yish, konfliktli vaziyat ayrim subektlarining xususiy pozitsiyalarini to`la inkor etish katta xatodir. 3.Siyosiy-huquqiy nuqtai nazardan konfliktlarni boshqarish bu, eng avvalo, katta guruhlar, odamlar ommasini boshqarishdir. Bu o`z navbatida konfliktlarning oldini olish yoki ularni tartibga solishda muayyan natijalarga erishish uchun zarur usullar, yo`llar, vositalar majmuiga o`z ta`sirini ko`rsatmay qo`ymaydi. Bu yerda omma manfaatini ifoda etuvchi tashkilotlar, ommaning o`zini anglash darajasi, ro`y berayotgan hodisalar obektiv rivojlanishining umumiy ko`lami katta ahamiyatga ega. 4.Konfliktlarni boshqarish manfaatlar negizida boshqarishdan iborat eng muhim qoidadir. Konflikt ishtirokchilari manfaatini to`g`ri tushunish konfliktli vaziyatni muvaffaqiyatli hal etish kaliti, mustahkam asosga ega kelishuvning muhim shartidir. Ijtimoiy konfliktlarni oldini olish va tartibga solish ko`proq ular namoyon bo`ladigan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy muhitning umumiy holatiga bog`liq. Shunga ko`ra konfliktlarni tartibga solish jarayonida qator uzviy jihatlar va bu vazifani yaxshi hal etishga ta`sir etuvchi zarur ijtimoiy shart-sharoitlarni aniqlash lozim. Konfliktlarni boshqarishda axborotning roli. Konfliktlarga qarshilik ko`rsatishga bo`lgan har qanday urinish konfliktlar hali endi yuzaga kelayotgan vaqtda yoki ijtimoiy muhitga tarqalishi arafasida ularni

manfaatdor taraflar tomonidan zudlik bilan ilg`ab olishdan boshlanadi. Shu bois aynan konfliktlarni aniqlashga alohida e`tibor qaratish kerak. Ma`lumki, muayyan konfliktning haqiqiy boshlanishi bilan bu hodisaga qarshi harakat qilishdan manfaatdor bo`lgan shaxslar tomonidan bu hol aniqlanguniga qadar bir muncha vaqt o`tadi. Bu vaqt oralig`i qisqa bo`lgandagina konfliktni yengish uchun zarur maqbul sharoit yuzaga keladi. Pishib yetilayotgan konflikt hali yashirin holatda bo`lgan vaqtda, o`zaro munosabatlarning muayyan ijtimoiy tizim doirasida shakllanadigan potensial konfliktli vaziyatni aniqlashga erishilsa, kutilayotgan natija yaxshi bo`lishi mumkin. Konfliktlarni o`z vaqtida aniqlash imkoniyati qator sharoitlar bilan izohlanishi mumkin. Masalan, atrofdagi hodisalarni payqash, sezish xohishi. Ko`pincha konfliktni, konfliktli vaziyatning aniq elementlarini ko`pchilik payqab yetadi, biroq, hech kim birinchilardan bo`lib bunga e`tibor qaratishni istamaydi. Ba`zi hollarda , odamlar yetilgan konfliktni mumkin qadar uzoq vaqt aniqlanmasdan turilishidan manfaatdor bo`ladilar. Paydo bo`layotgan konfliktni sezmaslikni shunchaki xohlamaslik yoki odamlarda tegishli bilim va tajribaning yo`qligi bilan bog`liq bunday vaziyatlar juda ko`p uchraydi. Biroq bundan tashqari obektiv xarakterdagi qiyinchiliklar ham mavjud. Konfliktni yuzaga keltirgan muhitga yaqin turganlar konfliktni obektiv qabul qilish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Mehnat konfliktida aynan oddiy xodimlar konfliktga olib keluvchi munosabatlarning murakkablashuvini chuqur his etadilar. Shaxs muayyan ijtimoiy iyerarxiyada qanchalik quyi mavqeni egallasa, ijtimoiy tanglik yoki yashirin konfliktning aniq sabablarini aniqlashning shunchalik qulay obektiv imkoniyatiga ega bo`ladi. Shu bilan birga , ijtimoiy piramidaning tepasida ijtimoiy borliqni qabul qilishning, demak, ijtimoiy hayot xususiy tomonlarining ijtimoiy ahamiyatini to`g`ri baholash imkoniyatlari mavjud. Bu nuqtai nazarga ko`ra, muayyan ijtimoiy tuzilmada shaxsning mavqei qanchalik yuqori bo`lsa, unga konfliktni o`z vaqtida aniqlashda katta mas`uliyat yuklanadi, u konfliktli vaziyatning

xavfliligini bevosita yoki bilvosita ko`rsatuvchi barcha xavfli ogohlantirishlarga sezgirlik bilan qarashi kerak. Rahbarlik funksiyalarini bajaruvchi shaxslar har qanday xavfli signallar ulargacha to`siqsiz yetib kelishi uchun iloji boricha tashvishlanishlari kerak. Biroq, bunda kommunikatsiya va axborot tizimlarining barcha darajalarda tegishli faoliyat ko`rsatishi, ijtimoiy organizmning barcha hujayralarida axborotning o`tishi bilan bog`liq ishlarning obektiv holati muhim rolni o`ynaydi. Axborot erkinligi konfliktli vaziyatni egallab olish va konfliktni maqbul yo`nalishga solish uchun zarur bo`lgan har qanday usul va yo`llarni topishning hal qiluvchi shartidir. Konflikt tahlili. Yuzaga kelayotgan konfliktni o`z vaqtida aniqlashdan tashqari konfliktlilik holati haqida olingan axborotni lozim darajada qabul qilish ham ahamiyatga ega. Voqelikni bunday qabul qilish ijtimoiy konfliktning siyosiy ahamiyatini yetarli baholamaslikka yoki ortiq baholashga olib keluvchi subektivizm, soddalashtirish va buzilishlardan xoli bo`lishi kerak. Konfliktni aslida qanday bo`lsa, shunday qabul qilish o`ta muhim. Muayyan konfliktni subektiv baholash bilan uning obektiv rivojlanishi holati o`rtasidagi muvofiqlikka erishish vazifasi muhim va murakkab bo`lib, amaliyotda uni hal etish qiyin kechadi. Konfliktni yetarli baholamaslik, uning tahlili yuzaki o`tkazi-lishiga va bu tahlil asosida bildirilgan takliflarning kam ahamiyatligini keltirib chiqaradi. Bunday tahlil nafaqat konfliktlarni yengishga mos keladi, balki unga zarar yetkazishi ham mumkin. Konfliktni yetarli baholamaslikning obektiv va subektiv sabablari bo`lishi mumkin. Obektiv sabablar axborot va kommunikatsiya tizimlarining ahvoliga, subektiv sabablar - alohida shaxs tomonidan yuzaga kelayotgan vaziyatni tegishli tarzda baholay olmaslik qobiliyati yoki baholashga xohishning yo`qligi bilan bog`liq. Mavjud konfliktni haddan ziyod baholash ham zararlidir, chunki bunda aslida yetarli bo`lgandan ko`proq kuch-g`ayrat talab qilinadi. Muayyan konfliktni ortiqcha baholash yoki ehtimoli tutilayotgan konfliktli vaziyatga

nisbatan ortiqcha xavotirlanish aslida yo`q konfliktning aniqlanishiga olib kelishi mumkin. Bu ko`pincha soxta konfliktlar yoki bunday vaziyatlarning sun`iy tug`ilishiga olib keladiki, bunda odamlar turli bo`lmag`ur ziddiyatlar va nizolarda konfliktlarni mavjud deb hisoblaydilar. Bu holat ham keraksiz harakatlar, o`zaro ishonchsizlik, gumonsirash kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Yuzaga kelayotgan konfliktni oqilona baholash uchun nima talab etiladi? Buning uchun muhim qulay shartlar quyidagilardir : birinchidan, yuz berayotgan hodisalar haqida eng ko`p qamrab oluvchi va obektiv axborotning bo`lishi; ikkinchidan, bunday axborot shiddat bilan ijtimoiy iyerarxiyaning barcha qatlamlariga, uning hokimiyat tuzilmalariga, shuningdek, manfaatdor va mas`ul shaxslarga yetib borishi kerak; uchinchidan, axborotni yetkazish jarayonida uning subektiv buzilishiga yo`l qo`ymaslik lozim, ya`ni birinchi qo`ldan axborot olish yoki manfaatdor bo`lmagan shaxslardan axborot olish katta ahamiyatga ega; to`rtinchidan, yuzaga kelayotgan konfliktning obektiv baholanishiga unda bevosita ishtirok etuvchilarning subektiv intilishlari ehtimolligini hisobga olish ham yordam qiladi. Agar konflikt haqiqatda yuzaga kelsa, uni diqqat va e`tibor bilan tahlil etish muammosi yuzaga keladi. Bu holda konfliktli jarayonning asosiy jihatlariga - konflikt predmeti, sabablari, ko`lami, ishtirokchilari, tasnifi, ziddiyatlar xarakteri, keskinlik darajasiga e`tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. Konfliktda kishilarning ishtiroki bevosita qabul qilishni ta`minlovchi ochiq, ba`zida esa, yashirin ko`rinishda bo`lishi mumkin. Bu ayniqsa, konfliktning haqiqiy ishtirokchilari , ularning subektlariga taalluqli bo`ladiki, ular har doim ham o`zlarining konfliktdagi ishtirokini oshkora bo`lishidan manfaatdor bo`lavermaydilar. Konfliktni bartaraf qilish uchun uning sababi bo`lgan sharoitni, ya`ni konfliktni yuzaga keltirgan u yoki bu moddiy yoki ma`naviy qadriyatlar yoki holatlarni aniqlash katta ahamiyatga ega. Konflikt predmeti iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy, diniy va boshqa omillar va holatlar bo`lishi mumkin.

Predmet haqidagi muayyan bilimga ega bo`lish konfliktni barham toptirishga yo`naltirilgan harakatni muvofiqlashtirishning muhim shartidir. Bunday bilimga ega bo`lish orqali konfliktni adolatli hal etish bo`yicha qadam qo`yish, uning ishtirokchilariga konflikt bilan bog`liq zararlarni qoplashni tavsiya etish, nihoyat, konfliktli vaziyatni yuzaga keltirgan predmetni ekvivalentiga almashtirish haqida xulosaga kelish mumkin. Konfliktning predmeti xususiyatlarin aniqlash natija bermasligi ham mumkin. Bu holda tahlil qilinayotgan konflikt mohiyatiga ko`ra predmetsiz deb tan olinadi. Bunday xulosa chiqarish konfliktga qarshi turganlar uchun ham muhimdir. Ro`y berayotgan konfliktning haqiqiy ko`lamini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Konflikt mikro-, makro- va megakonflikt bo`lishi mumkin. Konflikt ko`lami uning haqiqiy chegaralarini o`rnatish, uning jamiyatda tarqalish doirasi, uning boshqa ijtimoiy hodisalar bilan aloqasini belgilash jihatidan ahamiyatga ega bo`ladi. Konflikt o`lchamlari uni bartaraf etish bo`yicha qo`llaniladigan harakatlarning mutanosibligini aniqlash, bu harakatlarni amalga oshirish doirasini ko`rsatish nuqtai nazaridan muhim. Konfliktlar sabablarini aniqlash, uni yuzaga keltiruvchi ziddiyatlar tahlili, uning rivojlanish tangligi va keskinligini hisobga olish ham kam ahamiyatli emas. Jamiyatning o`zida konfliktlarni tartibga solish va tugatishning turli imkoniyatlari mavjud. O`z fuqarolariga moddiy ta`minotning eng yuqori darajasini ta`minlagan jamiyatda moddiy ne`matlarni taqsimlash bilan bog`liq konfliktlar iqtisodi zaif mamlakatlarga qaraganda juda oson bartaraf qilinadi. Totalitar rejim sharoitiga nisbatan demokratik muhitda konfliktlarni tartibga solish yengil amalga oshiriladi. Totalitar siyosiy rejimda ko`pincha ijtimoiy to`lqinlar, muammolar mavjud emasdek, hattoki jamiyat hayoti ko`pincha barqaror deb qabul qilinadi. Biroq, bu qattiq markazlashgan siyosiy boshqaruvning konfliktli vaziyatlarni samarali hal qilishini anglatmaydi. U ko`proq yuzaga kelayotgan konfliktlarni bo`g`adi, ijtimoiy muammolarni o`z qobig`ida qolib ketishiga olib keladi. Ijtimoiy tanglik ortib

boradi va hamma narsa ertami-kechmi totalitar hokimiyat tizimini halokatga olib keluvchi portlash bilan tugaydi. Ko`p holatlar odamlar ruhiyatining xususiyatlari, milliy an`analarning o`ziga xosligi, umumiy madaniyatga bog`liq. Bu jihatlar konfliktlarni amalga oshirish jarayoniga sezilarli ta`sir etadi, bu o`z navbatida uni bartaraf etish imkoniyati shartlarini belgilaydi. Bir holatlarda konflikt qonli nizolarga, boshqa hollarda aynan shu konflikt tinch yo`l bilan, parlament munozaralari shaklida rivojlanadi. Tabiiyki, u yoki bu siyosiy rejimning tartibga solish faoliyati hozirgi vaqtda jamiyat keng ma`qullagan qadriyat va kayfiyatlarni ifodalaydi. Konfliktning keskinligini yumshatish yoki uni bartaraf etish uchun qulay sharoitlar mavjud bo`lsa, konflikt rivojlanishini tartibga solish muayyan usullari va yo`llari haqida fikrlash mumkin bo`ladi. 2. Konstitutsiyaviy tartiblar Umumiy qoidalar. Yuridik konfliktlarni hal etish quyidagi shakllarda: parlament va boshqa konstitutsiyaviy tartiblar yo`li bilan, jinoiy, fuqarolik va boshqa ishlarni sudda va arbitrajda ko`rib chiqish vositasida, huquqni qo`llovchi vakolatli davlat organlari : ma`muriy komissiyalar, soliq inspeksiyasi, militsiya, Yo`l harakati xavfsizligi xizmati va boshqa organlarda qarorlar chiqarish orqali amalga oshiriladi. Bunday organlar va ular amalga oshiradigan ish ko`rish tartiblari o`rtasida farq bo`lishiga qaramay, konfliktlarni yuridik yo`l bilan hal qilishning 4 ta umumiy xususiyati bor : 1)konflikt davlat tomonidan vakolat berilgan organ tomonidan ko`rib chiqiladi va hal etiladi; 2)konfliktni hal etuvchi organ huquq normasini ijro etadi va uning asosida harakat qiladi; 3)konfliktlashuvchi tomonlar nizoni ko`rib chiqilish davrida qonunchilik bilan nazarda tutilgan huquq va burchlarga ega bo`ladilar ;

4)konflikt bo`yicha qabul qilingan qaror tomonlar hamda boshqa tashkilotlar va fuqarolar uchun majburiy hisoblanadi. Konfliktni hal qilishning yuridik vositalarini uch asosiy guruhga bo`lish mumkin: a) siyosiy sohada yuzaga keluvchi konfliktlarga nisbatan qo`llaniladigan konstitutsiyaviy tartiblar; b) sud va arbitraj tomonidan ishlarni ko`rib chiqilishi; v) huquqni qo`llovchi organlar qo`llaydigan ma`muriy tartiblar. Konfliktlar va hokimiyatlar bo`linishi. qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati o`z kompetensiyasiga, organlarining mustaqil tizimiga ega va ular tegishli qonunchilik asosida faoliyat ko`rsatadilar. Biroq, amalda hokimiyat uch tarmog`ining funksiyalari ba`zida aralashib ketadi yoki o`zaro ziddiyatga kirishadi; kompetensiya haqida nizo va jiddiy konfliktlar yuzaga kelishi mumkin, ko`pincha ijro hokimiyatining sud hokimiyatiga, ba`zida uning qonun chiqarish sohasiga aralashuv hollari uchrab turadi. Hokimiyatlar bo`linishi sohasida konfliktlar qanday ko`rib chiqiladi va hal etiladi? Bu jarayonning quyidagi beshta xususiyati bor: 1.Hokimiyat tarmoqlari o`rtasidagi konfliktlar doimo qonuniy, konstitutsiyaviy vositalar yordamida hal etilishi kerak. Aynan Konstitutsiya hokimiyat tarmoqlari har birining kompetensiyasini yetarli va to`la darajada ifodalaydi va shu bilan birga ular funksiyalarining taqsimlanishi uchun asos hisoblanadi. Konstitutsiyaning buzilishi hokimiyatlar o`rtasida konfliktni yuzaga keltiradi . 2.Garchi hokimiyat tarmoqlari o`rtasidagi konflikt konstitutsiyaga zid bo`lgan yo`l bilan hal qilinsa ham, uning tugashi yuridik shaklda kechadi. Yangi Konstitutsiya qabul qilinadi, yangi parlament saylovlari tayinlanadi, Prezident yoki hukumat almashinadi - bularning hammasi yuridik kuchga ega rasmiy hujjatlarda mustahkamlanadi .

3.Hokimiyatning uch tarmog`i ustidan xalqning o`zidan boshqa oliy hakam yo`q. Shu sababli hokimiyatlar bo`linishi sohasidagi konflikt shu hokimiyatlarning o`zlari tomonidan ko`rib chiqilishi va hal etilishi yoki xalq tomonidan referendum yo`li bilan yoki inqilobiy vaziyatlar uchun xarakterli bo`lgan bevosita irodani ifodalash vositasi bilan hal qilinishi mumkin. 4.Hokimiyatlar o`rtasidagi uzoq davom etuvchi konflikt jamiyatda siyosiy va ijtimoiy inqirozni keltirib chiqaradi hamda ijtimoiy hayotning turli tomonlariga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli bunday konfliktni hal etish mavjud vaziyatga turli siyosiy kuchlarning jalb etilishini taqozo etadi . 5.Hokimiyat tarmoqlari o`rtasidagi konfliktlarni o`z vaqtida oldini olish ham muhim ahamiyatga ega. Hokimiyatlarning konfliktsiz faoliyati, shubhasiz, ular o`rtasida nizolar va kelishmovchiliklarning mavjud bo`lishidan afzalroq. Biroq, buning uchun asosiy shart - hokimiyat organlarining har biri tomonidan Konstitutsiya va qonunlarda ko`zda tutilgan o`z kompetensiyasiga qat`iy rioya etishdir. Hokimiyatlar o`rtasida vujudga kelayotgan konfliktli vaziyatga o`z vaqtida e`tiborni qaratish va ularning rivojini bartaraf etish lozim. Davlat darajasida Prezident Konstitutsiyaga rioya etilishining kafili sifatida namoyon bo`lsa, quyi darajalarda bunday tiyib turish rol mahalliy hokimiyat organlari, vakillik organlari, sud organlari va boshqa muassasalar faoliyati orqali ta`minlanadi. Hokimiyatlar o`rtasidagi konfliktlarni oldini olish va hal etish texnikasi o`z ichiga tegishli organlar va boshqarmalar rahbarlari va vakillari (Prezident va parlament, vazirlar va deputatlar ) o`rtasida muntazam muzokaralar olib borish, hujjatlar almashish, kelishtiruvchi komissiyalar ishini tashkil etish va boshqalarni oladi. Parlament faoliyatidagi konfliktlar. Parlament - turli ijtimoiy manfaatlarni hisobga olish va tahlil etish hamda hamma uchun majburiy bo`lgan qarorlarni qonunlar shaklida qabul qilish asosida xalqning umumiy erkini amalga oshiruvchi va shakllantiruvchi oliy hokimiyat vakillik organidir.

Tabiiyki, bunda siyosiy partiyalar, fraksiyalar, guruhlar, alohida deputatlar o`rtasida kelishmovchiliklar va konfliktlar vujudga keladi. Bunday konfliktlarni parlamentning o`zida hal etilishi muayyan tartiblarni ishlab chiqilishini va ulardan foydalanishni talab etadi. Parlamentda konfliktlarni hal etish quyidagi uch asosiy usul bilan amalga oshirilishi mumkin. 1-usul - deputatlarning bir yoki bir necha guruhlari erkining boshqa ishtirokchilarga «o`tkazilishi». Bu asosan ko`pchilik ma`qullagan qarorni qabul qilish uchun berilgan ovozlar natijasida yuz beradi. 2-usul - bu kompromiss bo`lib, unga erishish uchun turli tartiblardan foydalaniladi. 3-usul - konsensus bo`lib, u ko`pincha kompromissning bir turi hisoblanadi. Konstitutsiya, Reglament va boshqa me`yoriy hujjatlarda mustahkamlangan parlamentni shakllantirish va uning faoliyatiga oid qoidalar nizoli masalalarni muhokama etish va konfliktlarni demokratik, ma`rifiy yo`l bilan hal qilish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. quyida parlamentning bu boradagi faoliyatining asosiy shakllarini, ularda ro`y beradigan konfliktlar, shuningdek, parlament konfliktlarini hal etish usullari ustida to`xtalamiz : a) qonun chiqarish faoliyatidagi konfliktlar. Odatda quyi palata tomonidan qabul qilingan qonun loyihasi yuqori palata tomonidan rad etilgandan so`ng konfliktli vaziyat quyidagicha hal etiladi: palatalar kelishmovchiliklarni hal etish uchun kelishtirish komissiyasini tuzishlari mumkin va komissiya muvaffaqiyatli ishlagan taqdirda qonun loyihasi quyi palata tomonidan takroran ko`rib chiqiladi. Bunday shakl samarali bo`lib, dunyoning ko`p mamlakatlarida qo`llaniladi. Masalan, 1949-1990 yillar davomida GFR parlamentida 520 ta qonun loyihasini ko`rib chiqishda kelishtiruv komissiyalari tuzilgan va faqat 53 holatda kelishuvga erishilmagan1.

Agar komissiya tuzilmasa yoki kelishilgan qarorga erishilmasa, quyi palata qonun loyihasini qayta ovozga qo`yishi, agar quyi palata deputatlarining umumiy sonidan 2/3 qismi unga ovoz bersa, qonun qabul qilingan bo`ladi. Shu tariqa konflikt «kuch ishlatish» usuli bilan bartaraf etilishi mumkin. b) parlament debatlari. Palatalarda qonun loyihalari bo`yicha muzokaralar vaqtida ba`zida deputatlar o`rtasida konfliktlar vujudga kelishi mumkin. Bunday hol faqat palatalarning plenar majlislarida emas, shuningdek, qo`mitalar, komissiyalar, deputatlar fraksiyasi va guruhlari majlislarida ham yuz berishi mumkin. Barcha hollarda konfliktlarni ko`rib chiqish va hal qilish uchun asos bo`lib reglamentlar va palatalarning boshqa me`yoriy hujjatlari bo`lishi mumkin, ular turli masalalarni ko`rib chiqish, munozaralarni o`tkazish va tinglash tartibini belgilaydi. Ba`zi normalar konflikt vaqtida taraflar xulq- atvoriga to`g`ridan-to`g`ri aloqador bo`lgan deputatlik etikasi qoidalarini ko`zda tutadi (masalan, haqoratli so`zlarni ishlatish, soxta axborotlardan foydalanish va noqonuniy harakatlarni man etish). Huquqbuzarlarga nisbatan muayyan sanksiyalar ham belgilanishi mumkin: kun davomida so`zga chiqish huquqidan mahrum etish, ogohlantirish, majlis zalidan chiqarib yuborish. v) ovozga qo`yishdagi konfliktlar. Bu borada konfliktlar ko`pincha deputatlar hissiyotining kuchayishi , shuningdek, ovozga qo`yishdagi xatolar va noaniqliklar oqibatida vujudga keladi. Aslida majlisda qatnashmayotgan deputatlar uchun noqonuniy ovoz berish, ovozga qo`yilgan loyiha matniga o`zboshimchalik bilan o`zgartirish kiritish, deputatlarni o`zgartirishlarning tavsiya etilgan matni bilan tanishtirmaslik hollari uchraydi. Hozirda qonun loyihasini uch marta o`qish yo`li bilan qabul qilish, ya`ni loyihani uch marta muhokama etish va har bir o`qishda tegishli tuzatishlarni kiritish katta ahamiyatga ega. Bunday tartib qonun loyihasini muhokama qilish bilan bog`liq yuzaga keluvchi konfliktli vaziyatlarni tugatilishiga imkon beradi.

Konstitutsiyaviy odil sudlov. Konstitutsiyaviy sud sud hokimiyati organi sifatida o`ziga taalluqli konfliktlarni hal etishda o`ziga xos sud vositalaridan foydalanadi. Konstitutsiyaviy sud hal etadigan konfliktlar muayyan xususiyatlarga ega va boshqa sudlar ko`radigan konfliktlardan farq qiladi, bunda qoida bo`yicha Konstitutsiyaning buzilishi bilan bog`liq siyosiy institutlar konflikti nazarda tutiladi. Konstitutsiyaviy sudning ish yuritishi parlament tartiblari bilan birgalikda hokimiyat tarmoqlari o`rtasidagi kelishmovchiliklarni hal etish hamda qonun chiqarish faoliyati bilan ijro etish faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan konfliktlarni bartaraf etish shakllaridan biridir. Boshqacha qilib aytganda, Konstitutsiyaviy sud boshqa davlat organlari tomonidan Konstitutsiyaga rioya etilishini o`ziga xos shaklda nazorat qiladi. Muayyan ma`noda uni demokratik huquqiy davlat tamoyillarini mustahkamlovchi va hokimiyatning uch tarmog`i o`rtasidagi muvozanatni saqlovchi «qarama-qarshi turish va tiyib turish» mexanizmlari qatoriga kiritish mumkin. Umuman, jahon mamlakatlari amaliyotini o`rganish shuni ko`rsatadiki, Konstitutsiyaviy sud quyidagi : - qonun chiqaruvchi va ijro organlari o`rtasidagi ; - federal davlat organlari va uning subyektlari o`rtasidagi (federativ davlatda) ; - davlat organlari va fuqarolar o`rtasidagi konfliktlarni hal qilishi mumkin. Konstitutsiyaviy sudning mavjudligi siyosiy konfliktlarni vujudga kelishida muhim ogohlantiruvchi, tiyib turuvchi rolni o`ynaydi. Agar konflikt yuz bergan bo`lsa, Konstitutsiyaviy sud uni Konstitutsiyaviy sud haqidagi qonunchilikning aniq yuridik normalariga tayangan holda hal etadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi qonunlarning va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul qilgan boshqa hujjatlarning, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining, hukumat qarorlarining,

davlat hokimiyati mahalliy organlari qarorlarining, O`zbekiston Respublikasi davlatlararo shartnomalarining va boshqa majburiyatlarining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi, Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyasi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, Qoraqalpog`iston Respublikasining qonunlari O`zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiqligi to`g`risida xulosa beradi, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining normalariga sharh beradi, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari bilan berilgan vakolat doirasida boshqa ishlarni ham ko`rib chiqadi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 109-moddasi). O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko`radi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 108-moddasi 1-qismi). Konstitutsiyaviy sudning faoliyat yuritish tartibi uning Reglamenti bilan belgilanadi. Shunisi muhimki, Konstitutsiyaviy sud tomonidan qabul qilingan qarorlar qaytadan ko`rib chiqilmaydi va barcha uchun majburiy hisoblanadi. Huquqiy hujjatlarni muvofiqlashtirish. Normativ-huquqiy hujjatlar - qonunlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va boshqa qonun osti normativ-huquqiy hujjatlari har doim ham bir-biriga mos kelavermaydi va ularda barcha masalalar bir xil hal qilinmaydi. Bu turli sabablar bo`yicha yuz berishi mumkin : qonun hujjatlari loyihalari mualliflari qarashlarining turlichaligi, loyihalarni tuzishdagi xatolar, mazkur huquq normasi bilan tartibga solinadigan vaziyatning o`zgarishi va h. Hujjatlarning nomuvofiqligi, o`z navbatida huquqni qo`llash jarayonida konfliktlarni yuzaga keltiradi, bunda har qaysi taraf rasman huquqiy harakat qilgan bo`ladi. Bunday turdagi konfliktlarni hal etish bu hujjatlarning o`zlarini muvofiqlashtirishni, ularning yagona mazmun kasb ettirishlarini zaruriy shart qilib qo`yadi. Huquqiy aktlarni muvofiqlashtirish turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin, bulardan asosiysi bo`lib bir-biriga zid bo`lgan ikkala hujjatni bekor qilish, hujjatni haqiqiy emas deb topish, unga tuzatish yoki qo`shimcha

kiritish, yangi hujjatni qabul qilishdir. Bunday harakatlar faqat shunday aktlarni qabul qilgan tegishli qonun chiqaruvchi, ijro yoki sud organlari yoki ulardan yuqori turgan instansiyalar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shu sababli huquqiy normalardagi ziddiyatlar asosidagi konfliktlarni hal etishdan oldin bu normalar uchun mas`ul bo`lgan shaxslar va organlar nuqtai nazarlarini muvofiqlashtirish masalasini hal etish kerak. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 93-moddasiga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti respublika davlat boshqaruv organlarining, shuningdek hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to`xtatadi va bekor qiladi. Bunday yuridik mexanizmlar yuzaga kelgan konfliktlarni qonuniy yo`l bilan hal qilinishiga imkon beradi. 3. Ishlarning sud tomonidan ko`rilishi Umumiy qoidalar. Sud ish yuritishi insoniyatning ko`p asrlik amaliyotida ishlab chiqilgan konfliktlar va nizolarni hal etishning alohida shaklidir. Bu shakl yuqorida ko`rib chiqilgan konstitutsiyaviy tartibga nisbatan qator afzalliklarga ega. Bular quyidagilardir: a) konfliktlarning boshqa hokimiyatlarga tobe bo`lmagan organ tomonidan ko`rilishi, bu organ o`zining tayinlanishi va mavqeiga ko`ra ishning yakuniy natijasidan manfaatdor bo`lmasligi kerak; b) ishning haqiqiy holatlarini aniqlash, tekshirish va qaror qabul qilishning aniq ishlab chiqilgan tartibi; v) sud faoliyatining normativ negizga egaligi va sud ishni qonun va o`zining ichki ishonchi asosida ko`rib hal qilishi; g) konflikt tomonlari, shuningdek, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar uchun qabul qilingan sud hujjatlari ijrosining majburiyligi. O`zbekiston Respublikasida an`anaviy sud ish yuritishining to`rtta shakli mavjud (Konstitutsiyaviy sud ish yuritishidan tashqari) : fuqaroviy, jinoiy,

ma`muriy, xo`jalik sud ish yuritishi. Ular sud muhokamasining predmeti, ishni ko`rish tartibi va qabul qilinadigan hujjatlarning xarakteri bilan farqlanadi. Fuqarolik sud ish yuritishi - mulkiy nizolar, mehnat konfliktlari, yer munosabatlari, oilaviy va meros ishlarini ko`rish bo`yicha amalga oshiriladi. Fuqarolik protsessi konfliktlarni tinch yo`l bilan hal etish uchun yetarli darajada qulay imkoniyatlarni yaratadi. Taraflar teng protsessual huquqlardan foydalanadilar: ular ish bo`yicha dalillarni to`playdilar va taqdim etadilar, iltimoslar kiritadilar va sud tarkibini rad etish to`g`risida arz qiladilar, boshqa tarafning vajlariga e`tiroz bildiradilar, sud hujjatlari ustidan shikoyat qiladilar. Sud taraflar tomonidan taqdim etilgan va sud tomonidan ko`rib chiqilgan barcha ish materiallari asosida qonuniy va asoslantirilgan qaror chiqaradi va shu tariqa konflikt qonunga muvofiq hal etiladi. Fuqarolik protsessual kodeksining muhim normasi bo`lib, ishni ahdlashuv bitimi bilan tugallash imkoni hisoblanadi, bu bitim faqat taraflarning xususiy bitimi emas, balki, shuningdek sud hokimiyatining ham hujjati hisoblanadi : u sud tomonidan tekshiriladi va tasdiqlanadi, u qonunga muvofiq kelishi va boshqalarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini buzmasligi kerak. Birinchi instansiya sudida yuridik ishni ko`rish dastavval taraflarda nizoni ahdlashuv bitimini tuzish bilan tugatish istaklari bor-yo`qligini aniqlashdan boshlanadi. Xo`jalik protsessi jarayoni. Fuqarolik sud ish yuritishi qoidaga ko`ra jismoniy shaxslar (fuqarolar) nizolarini ko`rish bilan bog`liq. Xo`jalik jarayonida asosan yuridik shaxslar (tashkilotlar, korxonalar, firmalar, hissadorlik jamiyatlari, shirkatlar va b.) taraf sifatida ishtirok etadilar. Xo`jalik sudlari asosan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan konfliktlarni hal etadi. Konfliktlashuvchi tomonlar xo`jalik sudlariga murojaat qilishlarining boisi shundaki, ular nizoli vaziyatni o`z kuchlari va imkoniyatlari bilan hal eta olmaydilar. Nizoli vaziyat ikki turda bo`lishi mumkin: a) tadbirkorlar o`rtasidagi iqtisodiy nizolar ; b) tadbirkorlar bilan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari o`rtasidagi nizolar.

Iqtisodiy konfliktlarning xo`jalik sudi tartibida ko`rilishi yagona imkoniyat emas; tomonlar o`zlari orasida to`g`ridan-to`g`ri muzokara olib borishlari , kompromiss bitimlar tuzishlari , maslahatchilarga, vositachilarga, hakamlik sudlariga murojaat qilishlari mumkin va h. Shunday qilib, tadbirkor konfliktni hal etishning davlat va nodavlat tartibini tanlashi mumkin. Keyingi yillarda bu maqsadga erishishning noqonuniy metodlaridan foydalanish hollari( kriminal elementlar ishtiroki bilan masalani «hal etish») uchraydi. Biroq, iqtisodiy konfliktni hal etish nodavlat shaklining qulay jihatlari mavjud bo`lishiga qaramay ( soddaligi, norasmiyligi, tezligi, anonimligi), xo`jalik sudi jarayoni nizoni qonuniy hal qilishning eng ishonchli usuli hisoblanadi. Faqat u xo`jalik sudi qabul qilgan qarorlar ijrosining davlatning kuchi bilan qo`llab-quvvatlanishini ta`minlaydi. Xo`jalik sudi tomonidan ishni ko`rish tartibi fuqarolik jarayoniga yaqin turadi. Shu bilan birga ular o`rtasida quyidagi farqlar bo`lishi mumkin : a) xo`jalik sudi ish yuritishida konfliktni sudgacha hal qilish tartibi qo`llaniladi ; b) nizolashuvchi tomonlar o`z xohishlariga ko`ra nizoni (davlat organlari bilan bo`ladigan nizolardan tashqari) xo`jalik sudi ish yuritishidan olib, hakamlik sudlariga berishlari mumkin; v) xo`jalik sudi ish ko`rishda tomonlarga kompromiss qarorga kelishlarida yordam ko`rsatishi kerak. Jinoiy sud ish yuritishi. Jinoiy ishlar bo`yicha sud ish yuritishni bir yoki bir necha shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyatni anglatuvchi kriminal konflikt belgilab beradi. Bir xil hollarda bu konflikt jinoyatchi va jabrlanuvchi shaxs o`rtasidagi (masalan, o`g`irlikda), boshqa hollarda jinoyatchi va davlat o`rtasida (pora olish yoki pora berishda) yuzaga keladi. Biroq, barcha hollarda - konflikt qonun bilan, demak, huquqni qo`riqlovchi organlar bilan bo`ladi. Sudda bu konflikt qoida bo`yicha protsess ishtirokchilarining konfliktiga aylanadi: bir tomondan ayblanuvchi va uning himoyachisi, boshqa tomondan, jabrlanuvchi va ayblovchi ( prokuror). Ba`zi hollarda protsessual konflikt ochiq shaklga ega bo`lmaydi - bu aybini bo`yniga olib, chin dildan

tavba qilishdir. Shunga qaramay bu holda ham kriminal konflikt - jinoyat mavjud deb hisoblash lozim. Jinoyat-protsesssual kodeks sud va dastlabki tergov organlarini «Jinoyat sodir etgan har bir shaxs adolatli jazolanishi va hech bir aybsiz shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi va sudlanishi mumkin emas» ligini nazarda tutuvchi normaga qat`iy rioya etishlarini nazarda tutadi. Mulkiy va boshqa nizoni hal qilinishini ta`minlovchi fuqarolik sud ish yuritishidan farq qilib, kriminal konflikt odatda jinoyat protsessi boshlangunga qadar tugallangan bo`ladi ( jabrlanuvchi o`ldirilgan, buyum o`g`irlangan va h.). Jinoiy ishlar bo`yicha sudning vazifasi sud muhokamasining asosi bo`lgan o`sha kriminal konflikt haqiqatda sodir bo`lganligini hamda sudlanuvchining unda aybdorligini aniqlashdan iborat. Agar shunday bo`lsa, boshqa sharoitlarni e`tiborga olib aybdorni jazolash haqidagi masalani hal qilish kerak. Shunday qilib, jinoiy ish yuritishda konflikt asosan davlat majburlovi choralarini qo`llash, ya`ni tegishli hukm chiqarish yo`li bilan yakunlanadi. Ishning tinch yo`l bilan tugashi istisno tariqasida xususiy ayblov ishlarida sud muhokamasigacha va sud muhokamasi vaqtida ayblanuvchi va jabrlanuvchining yarashuviga yo`l qo`yiladi. Boshqa hollarda sodir etilgan jinoyat jabrlanuvchining xususiy ishi hisoblanmaydi va jinoyatchining qonun bilan bo`lgan konflikti majburiy yakunlanadi. Shunday qilib, jinoiy protsess vaqtida jinoyatchi tomonidan haqiqatni aniqlashga nisbatan ko`rsatayotgan qarshiligiga halaqit berish, boshqa tomondan esa, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning gumondor(ayblanuvchi, sudlanuvchi)ga noqonuniy tazyiq ko`rsatishni istisno etishga qaratilgan davlat majburlovi amalga oshiriladi. Ma`muriy tartibda ish yuritish. Yuqorida aytilganidek, ko`pgina yuridik konfliktlar kollegial (masalan, ma`muriy inspeksiyalar), yakka tartibda ish yurituvchi(masalan, Yo`l harakati xavfsizligi xizmati inspektori) davlat organlari

tomonidan hal qilinadi. Konfliktlarni ko`rib chiqish va hal qilishning bu xil tartibi juda to`g`ri emas. Chunki bu hollarda ijro hokimiyatiga qarashli davlat organi fuqaroning aynan shu hokimiyat bilan bo`lgan konfliktini ko`rib chiqadi. Masalan, Yo`l harakati xavfsizligi xizmati inspektorining o`zi yo`l harakati hodisasini qayd etadi, aybdorni jazolash haqida o`zi qaror chiqaradi va unga o`zi jarima soladi. Biroq, qadimgi rimliklar «hech kim o`z ishiga hakam bo`la olmaydi» deb bekorga aytmaganlar. Vaholanki, keltirilgan misolda ijro hokimiyati o`z zimmasiga sud hokimiyatining funksiyasini olganligini ko`rish mumkin. Bu holatni etiborga olib so`nggi yillarda nizolarni ko`rishning nafaqat fuqaroviy-huquqiy, shuningdek, ma`muriy sud tartibi ham keng qo`llaniladigan bo`ldi. Hozirgi qonunchilikka binoan davlat hokimiyati har qanday organi, mahalliy o`z-o`zini boshqarish organlari, jamoat tashkilotlari va mansabdor shaxslarning qarorlari va harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish ayniqsa o`ta muhimdir. Fuqaroning bunday organlar yoki shaxslar bilan bo`lgan konflikti sud hokimiyati tomonidan hal etiladi, bu esa qarorning qonuniyligi va asoslantirilganligini kafolatlaydi. 4. Vositachilik Konfliktli mediatoring subyektlari. Konfliktlarni tartibga solishning mustaqil yo`nalishi bu uchinchi tomonning vositachiligi hisoblanadi. Farb nazariyasida bu yo`nalish konfliktli mediatoring degan nom olgan. Uning doirasida vositachilik institutini qo`llashdan tortib to vositachini o`zining shaxsiga qo`yiladigan talablar bilan bog`liq turli nazariy va amaliy masalalargacha ko`riladi. Keng siyosiy ma`no kasb etuvchi yirik ko`lamdagi ijtimoiy konfliktlarda hakam rolini davlat yoki uning hokimiyat organi bajarishi mumkin. Konfliktda ishtirok etuvchi tomonlar qoida bo`yicha bunday organlarni qator sabablarga ko`ra tasniflaydilar, ya`ni: birinchidan, hukumat muassasalari tasarrufida odamlar hayotida katta ahamiyatga ega moddiy ne`matlar bo`ladi

va bu ne`matlardan maqsadli foydalanish konfliktni borishiga, uni jiddiy cheklashgacha yoki to`la to`xtashigacha olib kelishi mumkin; ikkinchidan, davlat tashkilotlari kuch ishlatishning qonuniy imkoniyatlariga: iqtisodiy sanksiyalar, siyosiy ta`qib, ma`muriy ta`sir yoki hatto , kuch qo`llash imkoniyatiga ega ; uchinchidan, hukumat ijtimoiy axborotning salmoqli ulushini o`z qo`lida jamlaydi. Obyektiv jihatdan u ijtimoiy konfliktning sababi bo`lgan ishlarning haqiqiy holati haqida eng ko`p xabardor bo`ladi va bu axborotni samarali ishlatishi mumkin, konflikt taraflarini ularni qiziqtiruvchi muammolarni tinch yo`l bilan hal etishga undaydi, ayni vaqtda ommaviy axborot vositalari ham asosan davlat tasarrufida hisoblanadi; to`rtinchidan, hukumatning hakamlik imkoniyatlari qonuniy hokimiyat nufuziga, fuqarolarning qonunga itoat etish va bo`ysunish an`nalariga tayanadi ; beshinchidan, hukumat hamma joyda zarur institut deb tan olinadi, unga bo`ysunish odatdagi hodisa deb qaraladi va noo`rin hissiyotlarga o`rin qoldirmaydi. Konfliktdagi vositachilik funksiyalarini faqat hukumat muassasalari emas, shuningdek, har qanday tashkilotlar, muassasalar yoki alohida shaxslar bajarishlari mumkin. Tajriba shuni ko`rsatadiki, to`g`ri tanlangan vositachi konfliktni qisqa muddatda tartibga solishi mumkin, vaholanki uning aralashuvisiz taraflarni bitimga keltirish umuman amalga oshmasligi mumkin . Shuni ta`kidlash kerakki, Farbda murakkab ijtimoiy konfliktlarda vositachi rolini juda ko`p hollarda ayrim shaxslar, masalan, Nobel mukofoti sovrindorlari muvaffaqiyatli bajaradilar. Bu amaliyot vositachi shaxsiga qo`yiladigan yuqori talablarni namoyon qiladi. U xalqaro obro`ga, sof axloqqa, siyosiy betaraflikka, kasbiy vakolatga, yuqori tafakkurga ega bo`lishi kerak. Bizga ma`lumki, barcha Nobel mukofoti sovrindorlari bu talablarga javob beravermaydi, biroq, umuman olganda dunyoda ularning obro`si juda yuqori, shu sababli konfliktni to`xtatish ilinjida ularning vositachilik xizmatlaridan foydalaniladi.

Vositachi jarayonning norasmiy ishtirokchisi sifatida maydonga chiqadi, uning tavsiyalari va qarorlari konflikt ishtirokchilari uchun majburiy emas, biroq, bu holatda ham uning vositachilik harakatlari kelishuvga erishishda yordam berishi mumkin. Uchinchi tarafning maqomi rasmiy xarakterga ega bo`lishi mumkin (masalan, arbitraj ishtiroki). Konfliktda vositachi harakatlarining natijasi ko`p darajada vositachining tutgan o`rni va yo`liga, uning xususiy manfaatlariga, shuningdek, konfliktni avj olishiga va o`ta salbiy oqibatlarga yo`l qo`ymaslik uchun uning qanday vositalarni tanlashiga bog`liq. Bunday vositalarni tanlashda u yetarli erkin bo`lmasligi mumkin. Uning ixtiyorida boshlangan konfliktga qarshi turishning juda cheklangan imkoniyatlari bo`lishi mumkin. Biroq, har qanday vaziyatda amaliy jihatdan e`tiborga olinishi kerak bo`lgan kamida ikkita holat mavjud. Bu, birinchidan, konfliktning bevosita ishtirokchilari tomonidan, shuningdek, vaqtinchalik neytralitetga rioya etuvchilar tomonidan vositachining harakatlari bilan bog`liq yuzaga keluvchi munosabat, ikkinchidan, odamlarning tinch vaziyatda, shuningdek, konflikt vaqtidagi harakatlarini tartibga soluvchi va muayyan ijtimoiy muhitda hukmronlik qiluvchi axloq normalari va odatlarning mavjudligi. Haqiqiy imkoniyatlar, muayyan vaziyat va ijtimoiy fikr bilan hisoblashish maqsadga muvofiq. O`z ta`siriga ko`ra, o`ta zaif yoki o`ta kuchli vositalardan saqlanish kerak. Me`yordagi ta`sirga asoslangan vositalardan ko`proq foydalanish eng natijali hisoblanadi. AQShda konfliktlarni hal etishdagi vositachilik faoliyati davlat hokimiyatining muhim funksiyalaridan biriga aylandi. O`tgan asrning birinchi yarmidan boshlab ijtimoiy konfliktlar regulyatorlari vazifasini Mehnat munosabatlari bo`yicha Milliy boshqaruv hamda Vositachilik va kelishtiruv Federal xizmati kabi davlat boshqarmalari amalga oshira boshladilar. Vositachilik va kelishtiruv Federal xizmatining funksiyalariga, birinchidan, taraflarni muzokaralarga jalb etish, ilojsiz vaziyatlarda taraflar o`rtasida muloqot o`rnatish; ikkinchidan, mediator xolis shaxs sifatida muzokaralarning normal borishini ta`minlash uchun hissiy keskinlikni

yo`qotishi yoki kamaytirishi kerak; uchinchidan, mediator alohida o`tkazilgan uchrashuvlarda konfliktlashuvchi taraflarni yangi takliflar va muqobil qarorlarni e`tibor bilan baholashga undaydi, bunda har bir taraf boshqa tarafning vakili bo`lgan vositachining o`zi bilan muzokara olib boradi (mediator muzokaralardagi har bir ishtirokchining talablarini ko`rsatishga harakat qiladi); to`rtinchidan, mediator konflikt atrofida shakllangan ijtimoiy fikrni qoniqtiruvchi qarorni topishga harakat qiladi; beshinchidan, agar mehnat nizosi hal etilmaydigan bo`lsa, mediator uning fikricha zarur bo`lgan muqobil ish tashlash yoki lokautni taklif etishi mumkin, masalan, avvalgi shartnoma muddatini uzaytirish, konflikt sabablarini o`rganish uchun kelishtiruvchi komissiyani tuzish, hech bo`lmasa, arbitrajga murojaat qilishni taklif etishi mumkin. 5. Konsensus Konsensus tushunchasi. Konflikt va konsensus har qanday huquq tizimining ikki muhim jihati hisoblanadi. Mohiyatiga ko`ra, yuridik siyosat konfliktlar bo`lgan joyda boshlanadi. Huquqshunoslikning muhim vazifalaridan biri konfliktlarni hal etish vositalari sifatida institutlar va tartiblarni, shuningdek, siyosiy va huquqiy tizimni isloh qilish usullarini o`rganishdir. Nazariy fikr va amaliyotning bu masalalarni ko`rib chiqishga, konsensus nuqtai nazaridan ijtimoiy ahamiyatli qarorlarni qabul qilish mexanizmini topishga, ya`ni konfliktlarni hal etishga manfaatdor bo`lgan barcha tomonlar erishgan barqaror kelishuvga asoslangan bunday yondoshuvni axtarishga tayyor emasligi ko`rinadi. Eng avvalo shuni ta`kidlash kerakki, konsensus prinsipi qonunning hozirgi zamon nazariyasi va huquqni tushunish bilan bog`liq barcha muammolarni zamonaviy izohlashga bo`lgan yangi yondoshuvlarni ochib beradi. Fanshunoslik atamasidan foydalanib shuni aytish kerakki, qonun, qonun chiqaruvchi faoliyatning ijtimoiy omillari, qonunni amal qilish

mexanizmi va uning samaradorligi shartlari kabi asosiy yuridik institutlarni paradigmatik tushunishning almashuvi yuz bermoqda. Ijtimoiy-huquqiy borliqdagi tub o`zgarishlarni aks ettiruvchi yangi yuridik tafakkurning asoslari shakllanmoqda. Konsensus - kollegial tartibda qaror qabul qilish prinsipi, veto huquqining aksi bo`lgan prinsipdir. Veto - bu qonunchilik yoki boshqa aktni muhokama qilish ishtirokchilaridan birining qaror qabul qilishini taqiqlash huquqidir. Konsensus, aksincha, turli nuqtai nazarlarni kelishtirish, kompromiss, hamkorlik asosida ijobiy qarorlar qabul qilishni talab etadi. Bunday yondoshuvga ko`ra huquq va qonunga jamiyatda yuridik konsensusga erishish nuqtai nazaridan qarash mumkin. Aynan manfaatlarni kelishtirish (muvofiqlashtirish) huquq tizimining iyerarxiyasida qonun ustuvorligi va davlatning huquq tadbiq etish faoliyati uchun qulay shart-sharoitlarning asosiy negizi hisoblanadi. Yuridik konsensus. Siyosiy va yuridik ma`nodagi konsensus turlicha izohlanadi. Konsensus siyosiy ma`noda – bu ko`pchilik fikri, nizoli masalalar bo`yicha umumiy kelishuv shakli; umumiy fikr bo`lsa, yuridik ma`noda - ikki muhim prinsip: qarorni qabul qilishda ishtirok etganlarning ko`pchiligi tomonidan uning qo`llab- quvvatlanishi va ishtirokchilarning bittasi tomonidan ham qarorning qabul qilinishiga bildirilgan e`tirozning yo`qligiga asoslangan qarorni ishlab chiqish va qabul qilish usulidir. Demak, konsensus - bu yakka tartibdagi kelishuv emas, negaki qarorni qabul qilish jarayoni barcha qatnashuvchilarning pozitsiyalari to`la muvofiq kelishini emas, balki faqat to`g`ridan-to`g`ri e`tirozlarning yo`qligini talab qiladi va betaraf yo`lni tutishga yo`l qo`yadi (ovoz berishda betaraf bo`lganlar). Konsensusni bunday tushunish faqat davlatlararo munosabat-ardagina emas, shu bilan birga ichki jarayonlarni tahlil etishda ham qo`llaniladi. Bu holda konsensusni ikki xil ma`noda farqlash qabul qilingan, tor ma`noda - muayyan konfliktlar va nizolarni siyosiy hal qilish usuli sifatida va keng

ma`nodagi konsensus - umumsiyosiy ma`noda, boshqacha qilib aytganda fuqarolik totuvligi deb ham nomlanadi. Demokratik jamiyat - bu teng imkoniyatlar jamiyatidir. Ijtimoiy fikr jamiyat barcha a`zolarining fikrlaridan shakllanadi. Har qanday masalani hal qilishda barcha mavjud nuqtai nazarlar aniqlanishi, muhokama qilinishi, ko`rib chiqilishi va hisobga olinishi lozim. «Tarafdor» va «qarshi» ovozlarni mexanik hisoblash prinsipiga asoslangan ovozga qo`yish tizimi jamiyatning bo`linishiga olib keladi. Uning asosiy kamchiligi ozchilik fikrini faktik e`tiborga olmaslik hisoblanadi. Ko`pchilik tazyiqi (diktati) demokratiyaning asosiy jihatlaridan biri bo`lgan adolatlilikni buzadi. Chunki, demokratiyaning vazifasi fuqarolarning erk- xohishlarini jamiyatning yagona erki sifatida qayta shakllantirishdir. Ko`pchilikning cheklanmagan hokimiyati xavfli oqibatlarini keltirib chiqarishi mumkin. O`z manfaatlarini amalga oshirish sharti sifatida o`zgalarning manfaatini tan olish konsensusning asosiy qoidasidir. Hozirgi zamon jamiyatida konsensus odatda shaxs erkinligini, uning qadriyatlari va manfaatlarini tan olinishiga asoslanadi .

Tavsiya etilgan adabiyotlar ro`yxati : Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O`zbekiston, 1996. – 364 b. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O`zbekiston, 1996. – 380 b. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O`zbekiston, 1996. – 366 b. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo`lidan. T. 4. – T.: O`zbekiston, 1996. – 394 b. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. – T.: O`zbekiston, 1997. – 384 b. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T. 6. – T.: O`zbekiston, 1998. – 429 b. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T. 7. – T.: O`zbekiston, 1999. – 413 b. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T. 8. – T.: O`zbekiston, 2000. – 525 b. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz. T. 9. – T.:

O'xshashlar

O`zbekistonda yuridik konfliktlarni hal qilishning o`ziga xos jihatlari

Konfliktlarni oldini olishning yuridik usullari

Yuridik konfliktologiya fanining predmeti, shakllanishi va metodlari

Yuridik shaxslar

Yuridik javobgarlik