Yuridik konfliktologiya fanining predmeti, shakllanishi va metodlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Yuridik konfliktologiya fanining predmeti, shakllanishi va metodlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.5 KB

Ko'chirib olish

Yuridik konfliktologiya fanining predmeti, shakllanishi va metodlari Reja: 1. Yuridik konfliktologiya fanining predmeti va Metodi 2. Konfliktlar to`g`risidagi qarashlarning yuzaga kelishi va hozirgi zamon konsepsiyalari. 3. Yuridik konfliktologiya fanining metodlari

Konfliktologiya fani tushunchasi va predmeti. Konflikt hozirgi zamonga eng ko`p darajada xos bo`lgan tushunchadir. Ijtimoiy konfliktlar kundalik hayotimizda real voqelikka aylandi. Turli mamlakatlarda shaxtyorlarning ish tashlashlari, siyosiy rahbarlar va partiyalarning o`zaro kurashi, millatlararo va hududiy nifoqlar, jinoyatchilik dunyosidagi «yechimlar» deyarli doim odamlarni o`ylantirib qo`ymoqda, davlat va jamiyat hayotida butunlay yangi muammolarni yuzaga keltirmoqda. Kishilar konfliktlar bilan tinimsiz «kurash olib boradilar», biroq ular kamaymay, balki ortib bormoqda. Ro`y berayotgan iqtisodiy, siyosiy va huquqiy institutlarning qayta tashkil etilishi turli-tuman konfliktlarning avj olish tendensiyalarining o`zgarishiga hozircha jiddiy ta`sir ko`rsatgani yo`q. Buyuk Britaniyalik konfliktolog tadqiqotchilarning ta`kidlashlaricha, «Hozirda konfliktlarni hal qilishga ko`p kuch-g`ayrat sarflanmoqda. XX asr 80-yillarining oxiriga qadar bo`lib o`tgan urushlarning aksariyati mamlakatlar o`rtasida yuz bergan. Endilikda urushlarning ko`pchiligi fuqarolik va o`zaro urushlar bo`lib, qurbonlarning ko`pi tinch aholiga to`g`ri keladi. Ayni paytda ko`pincha erkaklar nobud bo`ladi, «bedarak yo`qoladi» yoki harbiy harakatlarda qatnashishga majbur bo`ladilar, ayollar, keksalar va bolalar ko`chib yurishga yoki qochoq bo`lishga majbur bo`ladilar. Ko`pchilik bu holatni dunyoda «bipolyar» tartib inqirozidan so`ng sovuq urushning tugashi hamda millatchilik va etnik o`z-o`zini anglashning tug`ilishi bilan tushuntiradilar. Sobiq Sovet Ittifoqi ta`sirining yo`qolishi ham kapitalizmning mavqeini ortishiga olib keldi, bu esa kishilarning demokratik jamiyatlar va iqtisodiy tizimlarni qurish yo`lidagi intilishlariga o`z ta`sirini ko`rsatdi. Keyingi vaqtda Butun jahon banki va Xalqaro valyuta jamg`armasi kabi xalqaro moliya institutlari ham qashshoq, ham boy mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotida hal qiluvchi rol o`ynay boshladilar. Iqtisodning erkinlashuvi ko`pincha bu mamlakatlar ichkarisida ziddiyatlar va konfliktlarni chuqurlashtirdi. Ichki konfliktlar sonining ortishi ularning globallashuvi bilan birgalikda ularni alohida buyuk davlatlar nazoratidan chiqib ketishiga olib keldi, shuningdek, harbiy diktatura, siyosiy korrupsiya va iqtisodning kriminallashuvi kabi o`zaro bog`liq tendensiyalar chuqurlashuvining natijasi bo`lib qoldi. Bunga javoban majburiy konfliktlarni kamaytirish uchun ko`pgina amaliy va tadqiqotchilik tashabbuslari paydo bo`ldi. Hukumatlar ham, fuqarolik jamiyati ham ko`p sohalarda taraqqiyotga halaqit beruvchi yoki uni umuman to`xtatib qo`yuvchi muammolarning yechimini topishga urina boshladi. Yangi tadqiqotlar paydo bo`ldi va yangi atamalarni ishlab chiqish yuzasidan ishlar olib borildi”1.

Hozirda ko`pgina davlatlar inqirozlar, shu jumladan, ziddiyatli vaziyatlarni yengishga tayyor emaslar. XX asrning 80-yillariga qadar amal qilib kelgan jamiyatni konfliktsiz taraqqiyot modeli turli darajadagi davlat boshqaruvini yuzaga kelgan inqirozlar oldida kuchsizligini namoyish qildi. Bunda konflikt nazariyasining ishlab chiqilmaganligi va tegishli tajribaning yo`qligi ham o`z ta`sirini ko`rsatdi. Garchi aholining tartibli maqbul hayot tarzini jamiyat faqat kelishuv orqali ta`minlay olishini tarixiy tajriba ko`rsatsada, biroq, amaliyotchilar uchun «konflikt-kelishuv» tushunchalarining nisbati avvalgidek noaniq bo`lib keldi. Konflikt va murosa qilish muammolarini o`rganish turli ixtisoslikdagi olimlardan katta kuch-g`ayrat sarflashni taqozo etadi. Farb davlatlarida mana bir necha o`n yillar davomida va ayniqsa XX asrning oxirida bu ilmiy yo`nalish asosli ravishda rivojlantirildi. Konfliktlar va ularni hal qilish usullari haqida yuzlab kitoblar chop etilgan, muntazam ravishda jurnallar, referatlar va maqolalar to`plami nashr qilib borilmoqda. Endilikda mustaqil majmuaviy fan sifatida konfliktologiyani yaratish uchun barcha asoslar mavjud. Bu fanning predmeti bo`lib kishilik jamiyatidagi konfliktlarning tabiatini, sabablarini o`rganish hamda ularning oldini olish va hal qilish yo`llarini ishlab chiqish hisoblanadi. Ta`kidlash joizki, konfliktli muammolarni yuridik fan xulosalari, qoidalari bilan qo`shib o`rganish alohida ahamiyatga ega. Gap shundaki, ko`p ijtimoiy konfliktlar huquqiy munosabatlar doirasida bo`lib o`tadi, yuridik vaziyatlarda yuzaga keladi va, nihoyat, yuridik vositalar bilan hal etiladi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar o`z faoliyatlarining aksariyat qismini konfliktlar bo`yicha tergov qilish, ularni ko`rib chiqish, hal qilish va oldini olishga sarflaydilar. Shu tariqa yuridik konfliktologiya deb nomlanuvchi fanni ishlab chiqishga ehtiyoj yetildi. Yuridik konfliktologiya umumiy konfliktologiyaning bir qismi (yo`nalishi) bo`lib, uning predmeti milliy (ichki) yoki xalqaro huquq doirasida yuzaga keladigan, rivojlanib boradigan va hal qilinadigan konfliktlarni o`rganish hisoblanadi. Ma`lumki, kishilik jamiyatida konfliktlar: yakka va guruhiy, etnik, davlatlararo darajalarda yuz beradi. Yuridik konfliktning o`ziga xosligi shundaki, u shu sanab o`tilgan darajalarning har birida u yoki bu huquqiy normalarni bajarish (tadbiq etish) yoki buzish va tegishlicha jismoniy va yuridik shaxslar o`rtasidagi huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, o`zgarishi yoki tugatilishi bilan bog`liq. Har qanday mamlakatning huquq tizimi va, shuningdek, xalqaro huquq normalari davlat yoki xalqaro hamjamiyat tomonidan sanksiyalanganligi va qo`riqlanganligi bois yuridik konfliktda ko`pincha konfliktlashuvchi ikkita tarafdan tashqari uchinchi taraf sifatida huquqni muhofaza qiluvchi (huquqni qo`llovchi) organlar timsolida davlat ishtirok etadi, bu organlar ertami-kechmi konfliktlarni hal qilishga yoki oldini olishga jalb qilinadi.

Aynan shu holat bilan yuridik konfliktologiyaning muhim tomoni bog`liq, bu fan faqatgina yuridik konfliktlar tabiati, sabablari va rivojlanish dinamikasini o`rganib qolmay, shu bilan birga ularning oldini olish va hal qilish huquqiy mexanizmlarini ham o`rganadi. Jamiyat va davlat konfliktlashuvchi taraflarni murosaga keltirishga yoki ularning qarama-qarshiliklarini majburiy tugatishga yo`naltirilgan sud, arbitraj, parlament tartiblari kabi bir qator mexanizmlarni yaratadi va ulardan foydalanadi. Konfliktlarni oldini olish va hal qilishning yuridik vositalari - bu ichki va xalqaro tanglikni, keskinlashuvni yumshatishning eng ta`sirchan qurollari hisoblanadi. Konfliktologiya va boshqa fanlar. O`z-o`zidan ma`lumki, konfliktologiya, har qanday fan singari boshqa fanlar bilan ham uzviy bog`liq. Konfliktologiya birinchi navbatda sotsiologiya va ijtimoiy psixologiya bilan umumiy jihatlarga ega bo`lishi bilan juda yaqindir, chunki bu fanlar kishilar o`rtasidagi munosabatlarni o`rganadilar. Konfliktologiya inson hatti- harakatlarining sabablari haqida mulohaza yuritish uchun boy ozuqa beruvchi tarix fani bilan bog`liq. Va nihoyat, konfliktologiya turli xil konfliktlar tabiatini, rivojlanish mexanizmini va oqibatlarini aniqlashtiruvchi siyosatshunoslik, iqtisod, etnologiya kabi boshqa ijtimoiy fanlar bilan ham yaqindan hamkorlik qiladi. 2. Konfliktlar to`g`risidagi qarashlarning yuzaga kelishi va hozirgi zamon konsepsiyalari. 1. Konfliktlar haqida ilk tasavvurlar . Hozirgi zamon fani insoniyatning tarixiy o`tmishiga nazar tashlar ekan, konfliktni hamisha ijtimoiy taraqqiyotning doimiy yo`ldoshi ekanligiga shubha qilmaydi, chunki odamlar bor joyda konfliktlar mavjud bo`lgan va bo`laveradi. Ijtimoiy hayotda konfliktlarning tutgan o`rni va keng tarqalganligi uzoq o`tmishda ham e`tiborni o`ziga tortgan. O`tgan asrlarda ijod qilgan faylasuflar, tarixchilar, yozuvchilarning asarlarida, afsonalarida va g`oyalarida vujudga kelishi ehtimol bo`lgan konfliktlarning yuzaga kelish sabablari va ularni tugatish yo`llari haqida muayyan fikrlar bildirilgan. O`tmishda konfliktlarni hal etishning asosiy usuli sifatida urug`-qabila oqsoqollari, dohiylarining yakka hokimligi tushunilgan. Biroq ilk davlatchilik tuzilmalarining vujudga kelishi har doim ham jamiyatda uyg`unlikka olib kelmagan, ba`zida ijtimoiy notenglikni keskinlashtirgan, konfliktlarni yaqqol namoyon etgan va kuchaytirgan. Shu bois asrlar davomida insonlar urushlar bo`lmaydigan, nizolar va adovat barham topadigan mukammal kelajakka ishonch hissi bilan yashaganlar.

Qadimgi yunon faylasuflari birinchilardan bo`lib ijtimoiy konfliktlarning tabiatini to`g`ri tushunishga uringanlar. Mashhur qadimgi faylasuf-dialektik olim Geraklit (er.av. 530- 470 y.y.) urushlar va ijtimoiy konfliktlar haqidagi fikrlarini borliqning tabiatiga bo`lgan qarashlarning umumiy tizimi bilan bog`lashga harakat qilgan. Uning fikricha, «koinotda hukm suruvchi yagona umumiy qonun - bu urushdir, u hamma narsaning otasi va shohidir. U kimlarnidir xudolar va kimlarnidir insonlar qilib yaratadi, insonlarining ba`zilarini qul, boshqalarini erkin qilib belgilaydi. Hamma narsa, shu jumladan inson muloqoti normalari ham abadiy aylanma harakat va bir-biriga aylanish ta`sirida bo`ladi. Dunyoda barcha narsa adovat va nifoq orqali tug`iladi»1. Geraklitning bu so`zlari ijtimoiy taraqqiyot jarayonida kurashning ijobiy rolini to`g`ri asoslashga bo`lgan dastlabki urinishlardan biri ekanligini ko`rsatadi. Konfliktlar o`zining yangi xususiyati bilan ijtimoiy hayotning muhim atributi, ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim va zarur sharti sifatida namoyon bo`ladi. Geraklitning konfliktlar va kurash barcha narsaning asosi sifatida hisoblanishi haqidagi g`oyalari boshqa qadimgi faylasuf-materialist - Epikur (er.av. 341- 270 y.y.) tomonidan rivojlantirildi, ayni paytda u to`qnashuvlarning salbiy oqibatlari qachonlardir insonlarni doimiy tinch-totuv sharoitda yashashga majbur qiladi deb hisoblagan. Shunday qilib, jamiyatning konfliktsiz holatda bo`lishi haqidagi g`oyalar dastlabki nazariy xulosalar bilan to`ldirildi. Xristian falsafasi o`z rivojining dastlabki bosqichida insonlar o`rtasida tinchlik, hamjihatlik, qardoshlikning afzalligini isbotlashga harakat qilgan. II-III asrlar arafasida Kliment Aleksandriyskiy Origen va Tertullion qurolli to`qnashuvlarga qarshi qaratilgan nazariy fikrlarni rivojlantirganlar, biroq ular tarixiy taraqqiyot tabiiy jarayoniga jiddiy ta`sir ko`rsata olmaganlar. IU asrning boshiga kelib, «Iso ta`limoti»ning urushlar bilan sig`isha olmasligi haqidagi tamoyiliga shubha bilan qaraldi. O`rta asrlardan Yangi davrga o`tishda Farbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlarida sodir bo`lgan madaniy va g`oyaviy rivojlanish davrida ijtimoiy konfliktlarga murakkab va o`ta ziddiyatli baholar berildi. Bu davrda taraqqiyparvar olimlardan T.Mor, E.Rotterdamskiy, F.Rabl va F.Bekonlar ijtimoiy to`qnashuvlarni hamda qurolli konfliktlarni keskin qoralaganlar. Konfliktlar tabiati haqidagi ingliz faylasufi Frensis Bekon (1561-1626) tomonidan bildirilgan fikrlar ham o`ziga xosdir. U birinchi bo`lib mamlakat ichkarisidagi ijtimoiy konfliktlar sabablari majmuini chuqur nazariy tahlil qildi, ijtimoiy tartibsizliklarning moddiy, siyosiy, ruhiy sharoitlarini hamda ularni bartaraf qilish usullarini qarab chiqdi. U ijtimoiy tartibsizliklarni yuzaga kelishida moddiy sabablarning hal qiluvchi rolini chuqur anglab yetdi. Shulardan biri xalqning nochor moddiy ahvoli hisoblanadi.

F.Bekon konfliktlarni oldini olishning muayyan vositalariga ham e`tibor qaratgan. U ijtimoiy konfliktlarning moddiy sabablarini mumkin bo`lgan barcha usullar bilan, ular ichida alohida o`ringa ega bo`lgan jamiyatdagi ayrim tabaqalarning qoniqarsiz ahvolini mumkin qadar barcha vositalar bilan bartaraf qilish zarurligini ta`kidlagan. 2. Yangi davr. Bu davrda XVII asr ingliz demokratlari va fransuz ma`rifatparvarlari D.Pristli, Sh.Monteskye, D.Didro, J.J.Russo va Volter qurolli konfliktlarni, bosqinchilik hamda zo`rlikni keskin tanqid qilib chiqdilar. Ular qurolli konfliktlarga «yovvoyi davr» qoldig`i deb qaraganlar va feodal tuzum asoslarini tugatish «abadiy tinchlik»ka olib keladi deb o`ylaganlar. Shu sababli bu davrdagi asarlarda jamiyat hayotini tashkil etishning oqilona shakllarini axtarishga, davlat tuzilishining eskirgan shakllarida ildiz otgan ijtimoiy konfliktlar sabablarini tugatishga ko`p e`tibor berilgan. XVIII asrda mutafakkirlar jamiyat hayotini umumjahon tarixi doirasida tushuna boshlaganlar. Bu jihat J.J.Russo (1712-1778)ning ijtimoiy falsafasida ko`rinadi. U umumjahon-tarixiy jarayonini quyidagi uch tarkibiy qismga bo`ladi: insonlar «tabiiy holat»da erkin va teng bo`ladilar, so`ngra sivilizatsiya rivojlanishi insonlarni teng, erkin va baxtli bo`lishdan mahrum qiladi va, nihoyat, «ijtimoiy shartnoma» tuzib ijtimoiy munosabatlarning yo`qotilgan uyg`unligiga, «abadiy tinchlik»ka, hamjihatlik va birlikka erishadilar. J.J.Russoning «tabiiy holat» tabiatiga doir qarashlari uning ko`pchilik zamondoshlari tomonidan ma`qullangan. Mashhur nemis faylasufi I.Kant (1724-1804) esa, “Qo`shnichilik asosida yashovchi insonlar orasidagi tinchlik holati tabiiy holat emas, … aksincha, u urush holatidir, ya`ni agar to`xtovsiz dushmanchilik harakatlari bo`lmasa ham ularning doimiy tahdidi mavjud. Demak, tinchlik holati o`rnatilishi lozim”1. Bu yerda muayyan qarama-qarshi nuqtai nazarni borligini ko`rish mumkin. Bir tomondan, T.Gobbs kabi «tabiiy holat»ga «barchaning boshqalarga urush qilish» holati deb qarash, boshqa tomondan esa, J.J.Russo singari kelgusida tinchlik va totuvlikning butunlay yangi holatini o`rnatilishi imkoniyatiga bo`lgan ishonch aks ettirilgan. Yangi davrning tarixiy doirasida ham ijtimoiy konfliktlarning sabablari va ularni oldini olish istiqbollari haqida turlicha fikrlar bildirilgan. Biroq bu fikrlar qanchalik turli- tuman bo`lmasin ularda jamiyat rivojlanishida odamlar o`rtasidagi totuvlik va hamjihatlikning hal qiluvchi rolini, o`rta asr qoldiqlariga, tartibsizliklariga va urushlarga umumiy salbiy baho berish, kelgusida «abadiy tinch» hayotga erishish imkoniyatiga bo`lgan umidlarni tan olinishi xosdir.

XIX asrga kelib bu masalaga bo`lgan munosabat tubdan o`zgara boshladi. Nemis faylasufi Gegel urushlar va ijtimoiy konfliktlarga baho berishga boshqacha yondashadi. Eng avvalo, u jamiyatning rivojlanishida urushlarning ijobiy rol o`ynashi xususida muayyan fikrlarni bildiradi. Shu bilan birga kuchli davlat hokimiyati tarafdori bo`lgan Gegel davlatning yaxlitliligini zaiflashtiruvchi mamlakat ichkarisidagi ijtimoiy tartibsizliklar va qo`zg`olonlarga qarshi chiqadi. Ijtimoiy taraqqiyotning murakkab jarayonlarini va jamiyat hayotida ijtimoiy konfliktning o`rnini yanada chuqur anglash tarixiy jarayonlarning borishi bilan obyektiv tarzda belgilandi. XIX asrda jamiyat hayotining iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy va boshqa sohalarida bo`lib o`tgan keskin o`zgarishlar ijtimoiy nazariyalar mazmuniga ta`sir etmasdan qolmadi. Bu nazariyalarda izohlanishicha, ijtimoiy taraqqiyot davomida kurash, konfliktlar va to`qnashuvlar nafaqat bo`lishi mumkin, balki ijtimoiy borliqning muqarrar voqeliklari hisoblanadi. Ingliz iqtisodchisi, ruhoniy Tomas Maltus (1766-1834)ning “Aholi o`sishi qonuni haqida tajriba“ nomli asarida (1798) mamlakatda o`sib boruvchi ishsizlik holati yangicha tushuntirilgan. Xalqning nochorligini tabiatning “abadiy biologik xususiyatlari“ bilan tushuntirib, u aholi sonining o`sishi geometrik progressiya, yashash vositalari arifmetik progressiya bo`yicha ko`payib borishi haqidagi “tabiiy qonun“ni ishlab chiqqan. Mehnatkashlarning kambag`allashuvi sabablarini sanoat to`ntarishi va dehqonlarni yersizlantirish siyosatining tarixiy oqibatlarida emas, balki ishchi sinfining “telbalarcha ko`payish“ga bo`lgan “yengil“ munosabatida deb bilgan. Yashash uchun kurash muammosi ingliz biologi Charlz Darvinning (1809-1902) ta`limotida ham markaziy o`rinni egallagan. Uning biologik evolyutsiya nazariyasining asosiy mazmuni “Tabiiy tanlanish yo`li bilan turlarning kelib chiqishi“ nomli kitobida (1859) bayon etilgan. Kitobdagi asosiy g`oya – bu yashash uchun doimiy kurash sharoitida amalga oshadigan jonli tabiat rivojlanishi bo`lib, u eng moslashgan turlarni tanlashning tabiiy mexanizmidan iborat. Ch.Darvinning bu g`oyalarini ijtimoiy taraqqiyot jarayonlariga qo`llash haqida bir narsa aytish qiyin. Uning ijodini o`rganuvchilar o`rtasida bu masalada yagona fikr yo`q. Biroq uning ta`limotidan so`ng ijtimoiy hayot evolyutsiyasini yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish biologik qonunlari asosida tushunishga urinuvchi yo`nalish - “sotsial darvinizm“ shakllangan. Yashash uchun kurash tamoyiliga asoslangan sof sotsiologik konsepsiya pozitivizm asoschilaridan biri Gerber Spenser (1820-1903) tomonidan ishlab chiqilgan. Ijtimoiy taraqqiyotning asosiy qonuni bu eng moslashgan individlarning yashash qonuni deb hisoblaydi. G.Spenser ta`limotiga ko`ra, o`zaro kurashish holati universaldir. U alohida

olingan jamiyat doirasidagina emas, shuningdek, jamiyat bilan uni o`rab turgan tabiat o`rtasida bo`ladigan muvozanatni ham ta`minlaydi. Konfliktlarni nazariy tahlil qilishdagi yangi bir yo`nalish sotsial darvinizmning polyak-avstriyalik vakili yurist Lyudvig Gumplovich (1838-1909) ijodida namoyon bo`ldi. U umumjahon tarixi irqlarning yashash uchun doimiy kurashidan kelib chiqqanligini ta`kidlab, irqiy tafovutlarning mohiyatini biologiya fani xulosalari bilan emas, balki madaniy xususiyatlar bilan tushuntiradi. Alohida irq - bu madaniyatning maxsus tipidir. Konfliktlar manbaini faqat inson tabiatidan emas, shuningdek madaniyatning o`z tipi bilan farqlanuvchi ijtimoiy hodisalardan ham qidirish kerak. L.Gumplovichning fikricha, konfliktlar birgina muhim ijtimoiy jarayon emas. Ijtimoiy birlashish jarayoni ham muhimdir, uning asosida yanada kengroq ijtimoiy uyushmalar, davlatlar paydo bo`ladi. L.Gumplovichning ijtimoiy konflikt tabiatiga bo`lgan qarashlarini uch asosiy yo`nalishga bo`lish mumkin: 1) konfliktlar tarixiy jarayonning mohiyatidir, ularning xarakteri turlicha, biroq ularning hammasi taraqqiyot omilidir; 2) jamiyatning hukmronlar va qaramlarga bo`linishi abadiy hodisadir; 3) konfliktlar jamiyatning birlashuviga yordam qiladi. X1X-XX asrlar arafasida sotsiologiya konflikt muammolarini ishlab chiqishga tobora ko`proq ta`sir ko`rsata bordi. Konflikt muammolarini ishlab chiqish sotsiologiyadagi turli yo`nalishlar tomonidan amalga oshirildi. Ularning hammasi ham konfliktni sotsiologik konsepsiyalarning boshlang`ich kategoriyasi deb tan olmasalar-da, biroq ular konfliktlarning jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini va ularni nazariy tahlil qilishning zaruratini muayyan darajada ta`kidlaganlar. Nemis sotsiologi Georg Zemmel (1858-1918) birinchi bo`lib ilmiy muomalaga “konflikt sotsiologiyasi“ atamasini kiritgan. U tarixiy jarayon mohiyatini bilishdan voz kechishni hamda ijtimoiy muloqot va o`zaro ta`sirning “sof shakllari“ni tahlil qilish bilan shug`ullanishni tavsiya etgan. Ijtimoiy o`zaro ta`sirning nisbatan qat`iy shakllari ichida avtoritet, kelishish, bo`ysunish, hamkorlik va boshqalar bo`lib, konflikt o`zining alohida o`rniga ega. Konflikt ijtimoiy hamkorlikka olib keladi, muayyan ijtimoiy tuzilmalar xarakterini belgilaydi, ularni tashkil etish tamoyillari va normalarini mustahkamlaydi. G.Zemmelning nazariy qarashlarini XX asrning 20-yillarida Chikago maktabining yirik vakillari Robert Park (1864-1944), Ernst Berdjess (1886-1966), Albion Smoll (1854- 1926)lar qo`llab-quvvatlaganlar. Ular ijtimoiy jarayonga o`zaro ta`sirning o`zaro bog`liq 4 ta tipi nuqtai nazaridan qaraganlar: musobaqalar, konflikt, moslashish va assimilyatsiya. Konfliktlar ijtimoiy o`zaro

ta`sirning bu tiplari orasida markaziy o`rinni egallaydi, musobaqadan moslashishga va assimilyatsiyaga o`tish rolini bajaradilar, shu tarzda ijtimoiy o`zgarishlarning muhim manbai hisoblanadilar. Sotsiologiyaning amaliy maqsadi - konfliktlarni hamkorlikka aylanishiga yordam qilish, ijtimoiy guruhlar o`rtasidagi uyg`un munosabatlarga ta`sir etishdir. 3. Konfliktologiya va marksizm XIX asrning oxiri va XX asrning boshida konfliktologlar orasida K.Marksning (1818- 1883) sotsiologik nazariyasiga bo`lgan qiziqish yaqqol namoyon bo`la boshladi. Bunga sabab markscha sotsiologiya jamiyat taraqqiyoti jarayonlari haqidagi mavjud tasavvurlarga jiddiy o`zgarishlar kiritgan edi. K.Marks “Siyosiy iqtisodga tanqid“ kitobiga yozgan so`zboshisida (1859) tarixni materialistik tushunishga asos solgan edi. Uning fikricha, jamiyatda insonlar o`z erklariga va onglariga bog`liq bo`lmagan holda bir-birlari bilan zarur munosabatlarga kirishadilar. Bunday munosabatlarning mavjudligi ularning ijtimoiy mohiyatini belgilaydi. Marks jamiyatning tuzilmasini quyidagi 4 ta asosiy elementdan iborat deb bilgan : ishlab chiqaruvchi kuchlar – ishlab chiqarish munosabatlari – siyosiy ustqurma - ijtimoiy ong shakllari. Bu elementlarning o`zaro ta`siri va mutanosibligining tartibga solingan tizimi marksizm umumiy sotsiologik nazariyasining asosini tashkil etadi. Shu bilan birga, Marks umumiy sotsiologik nazariyani ilmiy asoslantirib berishdan tashqari konfliktlar nazariyasining barqaror tizimini ham ishlab chiqdi. Ijtimoiy jarayonlarni bilishning barcha darajalarida marksizm ijtimoiy konfliktlar, kolliziyalar va antogonizmlarni ro`y berishi mumkin bo`lgan, keskin sinfiy kurash sharoitida esa, jamiyat hayotining muqarrar ravishda sodir bo`ladigan voqeliklari deb tan olgan. Shu bilan birga marksizm o`z davrini tushunish chegarasida qolib ketgan. Marks kelgusida jamiyat hayotida ijtimoiy konfliktlarni istisno qilinishi mumkinligiga ishongan. Siyosiy inqiloblar yo`q bo`lishi, moddiy ne`matlarning to`kinligi ijtimoiy munosabatlarning tabiatini keskin o`zgartirishi, konfliktlar faqat sanoat fabrikasi doirasida o`zaro munosabatlar darajasida qolishi mumkinligi haqida fikr bildirgan. Marks va Engels o`sha davrdagi burjuaziya va proletariatning sinfiy manfaatlari qarama-qarshiligini faqatgina ijtimoiy inqilob jarayonidagina hal qilinishiga ishonganlar. Bunday ishonish ularni bu inqilobni amalga oshirish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan aniq masalalarni ishlab chiqishga undagan. Bu holat konflikt muammosiga bevosita aloqador bo`lgan boshqa bir qator masalalarni ham keltirib chiqardi. Inqilobning

harkatlantiruvchi kuchlari va ular o`rtasidagi munosabatlar dialektikasi, qurolli qo`zg`olonga rahbarlik qilish san`ati va ishchilar sinfi tarafiga ittifoqchilarni jalb etish siyosati, aksilinqilobning oldini olish va tinch sharoitda ishni tashkil etish kabi ko`pgina masalalarni kun tartibiga qo`yish va hal etish turli konfliktli vaziyatlarni markscha nuqtai nazardan aniq tahlil etishning tarixiy tajribasiga misol bo`la oladi. Marks inqilobiy harakatga yaqqol ustunlik bergan. Uning bu inqilobiy jo`shqinligi uni burjuaziyaning muqarrar o`limga mahkumligi haqida noto`g`ri xulosalar chiqarishga va islohotlarga inqilobning qo`shimcha mahsuli deb qarashga olib keldi. XX asrning birinchi yarmida fanda yana bir yo`nalish shakllandiki, uning vakillari V.Pareto, G.Moski, J.Sorel, F.Oppengeymer, A.Bentli kabilar jamiyat hayotida sodir bo`ladigan o`zgarishlar va konfliktlarni o`rganish zarurligiga e`tiborni qaratdilar. Italiyalik tadqiqotchi Vilfredo Paretoning (1848-1923) fikricha, elitalarning almashib turishi va ular o`rtasidagi kurash jamiyatning mohiyatini tashkil etadi. Ko`p sonli va turli konfliktlar jamiyatning rivojlanish jarayoni bilan bog`liq holda muntazam ro`y beradi, biroq ularning roli va ahamiyati hukmron elita rivojlanishining muayyan bosqichiga bog`liq. Ular dinamik muvozanatni ta`minlab, siyosiy tizimning barqarorligiga xizmat qilishlari mumkin, biroq revolyutsion xarakterdagi tub o`zgarishlarga ham olib kelishlari mumkin, bunda elitalarning hukmronligi almashishi ro`y beradi. Italiyalik yurist Gaetano Moski (1858-1941) jamiyatni ikki sinfga : barcha davlat funksiyalarini o`z qo`liga oluvchi va shu bois imtiyozlarga ega hukmron “siyosiy sinf“ga hamda uyushmagan ko`pchilikni tashkil etuvchi boshqariluvchi sinfga bo`linishini abadiy deb hisoblagan. Haqiqiy hokimiyat doimo “siyosiy sinf“ qo`lida bo`lgan. Xalq hokimiyatchiligi, haqiqiy demokratiya va sotsializm jamiyat qonunlari va inson tabiati bilan sig`ishmaydigan utopiyadir. Hokimiyat hech qachon xalq hokimiyati bo`lmagan, eng yaxshi holatda faqat xalq manfaatlariga xizmat qilishi mumkin. U hukmron elita qo`lida muhim qurol bo`la oladigan, vaqti yetib hukmron sinfni mulkiy asosda emas, balki aql, qobiliyatlari, ma`lumoti, xizmat ko`rsatish xususiyatlari asosida shakllanishini, hokimiyat tepasida shunga loyiqlar bo`lishini ta`minlay oladigan “ilmiy siyosat“ni ishlab chiqishga intilgan. Bu davrgacha tarix sinflar kurashidan iborat bo`lib qolaveradi, bunda zo`rlik va konfliktlar ijtimoiy barqarorlik va ijtimoiy o`zgarishlar jarayonida muhim rol o`ynaydi. Fransuz faylasufi Jorj Sorel (1847-1922) ijtimoiy taraqqiyot jarayonida muhim o`rinni siyosiy kurashga va zo`rlikka ajratgan. U zo`rlikni boshqaruvning boshlang`ich asosiy shakli va tarixning eng oliy ijodiy asosi deb hisoblagan.

Konfliktlarning siyosiy konsepsiyasini bir muncha boshqa tipi germaniyalik Frans Oppengeymer (1864-1943) tomonidan ishlab chiqildi. Uni ko`proq davlatning kelib chiqishi masalalari va unda kechadigan ijtimoiy jarayonlar xususiyatlari qiziqtirgan. Uning fikricha, davlatning vujudga kelishida iqtisodiy sabablar hal qiluvchi rol o`ynamagan. U davlatni - “ bir guruh kishilar - bosqinchilar tomonidan boshqa guruh kishilarga - bosib olinganlarga nisbatan zo`rlik bilan qo`llanilgan huquqiy institut “ deb tushungan. U sinflar va davlatning kelib chiqishini ichki ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish omillari bilan tushuntiruvchi nazariyani keskin tanqid qilib, ularni “nazariya va amaliyotdagi barcha ijtimoiy illatlarning manbai“ deb e`lon qilgan. Davlat faqat odamlarni bo`ysundirish va qullikka solish yo`li bilan vujudga kelishi mumkin. Shu vaqtdan boshlab sinflar o`rtasidagi munosabatlar mohiyati o`zgarmay qolaveradi. Faqat ekspluatatsiya shakllari - jismoniy zo`rlikdan to iqtisodiy va siyosiy majburlovga qadar - o`zgaradi. Shunday qilib, XIX-XX asrlar arafasida ijtimoiy taraqqiyotning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy konsepsiyalarida konflikt muammosiga bo`lgan nazariy qiziqish yaqqol ko`rinadi. Uning tahlili asosan ijtimoiy darvinizm va marksizm, g`arb sotsiologiyasi, siyosatshunosligi va yurisprudensiyalarining metodologik qoidalari asosida amalga oshirilgan. Bu ilmiy yo`nalishlarning metodologik xususiyatlari muayyan darajada konflikt kabi murakkab hodisaning mohiyatiga kirib borishdagi ham kuchli, ham zaif tomonlari bilan belgilanadi. Bu davr ijtimoiy taraqqiyot nazariyalarida bildirilgan asosiy g`oyalar haqida so`z yuritganda umumiylik xususiyatiga ega bo`lgan va yuridik konfliktning hozirgi zamon konsepsiyalari uchun o`z dolzarbligini saqlagan g`oyalarni ajratib ko`rsatish maqsadga muvofiqdir, ya`ni : 1) konfliktni odatdagi ijtimoiy voqelik ekanligiga qat`iy ishonish. Inson va jamiyat tabiatining o`ziga ko`pgina va turli konfliktli vaziyatlarni muqarrar tarzda yuzaga keltiruvchi biologik, ruhiy, ijtimoiy , siyosiy va boshqa qator omillar xosdir; 2) konfliktlar ijtimoiy taraqqiyot jarayonida qator ijobiy funksiyalarni bajaradilar. Ular jamiyat hayotining umumiy taraqqiyotini ta`minlaydilar, ijtimoiy tuzilmalar birligini saqlashga, umumahamiyatli normalar va ijtimoiy qadriyatlarning qaror topishiga yordam qiladilar; 3) ijtimoiy taraqqiyotning konfliktli vaziyati bilan bu holatni yuzaga keltirgan ijtimoiy tuzilma tipi o`rtasidagi bog`liqlik va aloqadorlik tushuniladi, ya`ni tuzilmaviy konflikt holati aniqlanadi; 4) hukmron ozchilik bilan boshqariladigan tobe ko`pchilik o`rtasidagi qarama- qarshilik muqarrar va abadiy hodisa bo`lib, uning har qanday kelishmovchiliklar, kolliziyalar, konfliktlarni yuzaga keltirishi haqidagi tezis ilgari suriladi;

5) jamiyat hayotining iqtisodiy , siyosiy, ma`naviy sohalaridagi o`zgarishlar bilan bu o`zgarishlar natijasida vujudga keladigan konfliktli vaziyatlar o`rtasidagi aloqa va o`zaro bog`liqlik mavjudligi, ya`ni funksional konflikt holati aniqlanadi ; 6) muayyan ijtimoiy muvozanatni yaratuvchi konfliktlar yordamida turli ijtimoiy guruhlarning bir xil bo`lmagan manfaatlari o`zaro tenglashtirilgan vaqtda ijtimoiy taraqqiyot jarayonidagi dinamik muvozanat holati tadqiq etiladi. 4.Konfliktlar haqidagi hozirgi zamon konsepsiyalari Eng yangi davrga kelib konfliktlar nazariyasi yanada rivojlantirildi. Konfliktlarni tadqiq qilishning nazariy jihatlarini ishlab chiqishda amerikalik sotsiolog Tolkott Parsons (1902-1979) tomonidan asoslantirilgan tashkilotning tuzilmaviy funksional modeli muhim o`rin egallaydi. U jamiyatga insonlar o`rtasidagi munosabatlar tizimi, normalar va qadriyatlarga uni bog`lovchi bo`g`in deb qaragan. U quyidagi qoidalarga amal qilgan: a) har qanday ijtimoiy tizim nisbatan barqaror, doimiy va yaxshi tashkil etilgan tuzilmadan iborat ; b) bu tizimning har bir elementi muayyan funksiyani bajarishi bilan tizim barqarorligini saqlashga o`z ulushini qo`shadi; v) bu ijtimoiy tuzilmaning amal qilishi zarur barqarorlik va hamkorlikni ta`minlovchi jamiyat a`zolarining qo`llab- quvvatlashiga asoslanadi. Parsonsning fikricha, ijtimoiy harakatning me`yoriy komponenti quyidagi to`rtta darajada namoyon bo`ladi: organizm, shaxs, ijtimoiy tizim, madaniyat. Konfliktning bo`lishi ijtimoiylashuv jarayonining o`zida mavjud, bunda inson nafaqat ijtimoiy tizimning namoyon bo`lish usullariga, shuningdek, tegishli madaniyatning me`yorlari va qadriyatlariga ham jalb qilinadi. Ijtimoiylashuv jarayonida organizmning ichki fiziologik ehtiyojlari bilan insonning ijtimoiy munosabatlardagi ehtiyojlari o`rtasida shakllanadigan nomuvofiqlik, muayyan tanglik konfliktga aylanishi mumkin. Bunda ijtimoiy tizimning ichki qarama-qarshiligini, va demak, konfliktlarni vujudga kelishining realligini tan olinishi juda muhim edi. Biroq , umuman olganda, Parsons tizim elementlari o`rtasidagi konfliktsiz , “uyg`un“ munosabatlar tarafdori bo`lgan. U konfliktni ijtimoiy anomaliya, o`ziga xos kasallik va uni yengish zarur deb hisoblagan. Ijtimoiy konflikt tabiatiga nisbatan Parsons tomonidan bildirilgan nuqtai nazar XX asrning 30-40-yillarida “kishilar munosabatlari “ maktabi vakillari tomonidan qo`llab-quvvatlangan. Ular ham sanoati rivojlangan mamlakatlar qurishi kerak bo`lgan jamiyatning tabiiy holati uyg`unlik va ijtimoiy konsensus holati bo`lishi lozim deb hisoblaganlar.

Bu maktabning yirik vakili, Garvard universiteti professori Elton Meyo (1880-1949) “hozirgi zamonning bosh muammosi“ bo`lgan “sanoatda tinchlik“ni o`rnatishga yordam qilish zarur deb ta`kidlagan. U konfliktni xavfli “ijtimoiy illat“ deb bilgan. Undan iloji boricha qochish kerak, “ijtimoiy muvozanat“ga va “hamkorlik holati“ga intilish kerak. Turli mamlakatlar olimlari hech bir nuqsonsiz faoliyat ko`rsatadigan va boshqariladigan tashkilotlarda ham konfliktlar paydo bo`lishiga e`tibor qaratganlar. Bu holat barqaror konsensusni ta`minlashga qodir qandaydir ijtimoiy tizim modeli borligiga shubhalanishga olib keldi. Shu bilan birga konfliktlarga o`sib o`tuvchi ijtimoiy ziddiyatlarning tabiiy muqarrarligi va qonuniy xarakter kasb etishini hisobga olish zarurligini tushunish ham mustahkamlanib bordi. Natijada XX asrning 50-yillarida AQSH, Germaniya, Fransiya va qator g`arb mamlakatlarida konfliktning hozirgi zamon konsepsiyalari shakllandi va keng tarqaldi. Hozirgi zamon tadqiqotchisi amerikalik Lyuis Kozer 1956 yilda nashr qilgan “Ijtimoiy konflikt funksiyalari“ nomli kitobida konfliktli munosabatlarsiz ijtimoiy guruhlar mavjud bo`lmasligini hamda ijtimoiy tizimlarning amal qilishi va almashinishida konfliktlarning ijobiy amaliy ahamiyat kasb etishini to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatdi. Uning fikricha, butun jamiyatning barqarorligi unda mavjud konfliktli munosabatlarning miqdoriga va ular o`rtasidagi aloqalar tipiga bog`liq. L.Kozerning ijobiy-funksional konflikt nazariyasining mohiyati shundaki, konfliktlar jamiyat uchun begona, anomal hodisa emas ; ular ijtimoiy tizim ichki holatining, undagi alohida shaxslar va ijtimoiy guruhlar o`rtasidagi odatiy munosabatlarning elementi, mahsulidir. Uning fikricha, konfliktlar muhim funksiyalarni bajaradilar, ular vaqti-vaqti bilan jamiyatdagi tarang vaziyatni yumshatish, alohida shaxslar va ijtimoiy guruhlar o`rtasidagi ziddiyatlar va kolliziyalarni hal etish usuli sifatida zarurdir. Nemis sotsiologi Ralf Darendorf jamiyatning konfliktli modeli konsepsiyasini ishlab chiqqan. Uning 1965 yilda chop etilgan “Sinfiy tuzilma va sinfiy konflikt“ asarida har bir jamiyat hukmronlikka, majburlash va bo`ysunishga asoslangan deb hisoblaydi. Qarama- qarshiliklar, konfliktlarning bo`lishiga sabab, faqat odamlarning ijtimoiy notenglikka mahkumligi emas, shu bilan birga hokimiyat, shon-shuhrat, avtoritet uchun bo`lgan kurash, boshqaruv munosabatlaridagi noteng mavqega ega bo`lishdir, bunda bir xil odamlar faqat buyruq berish huquqiga, boshqa odamlar bu buyruqlarni bajarishga va bo`ysunishga majburdirlar. Darendorf konfliktlarni ijtimoiy hayotda bartaraf etib bo`lmaydigan va har qanday iyerarxik tizimga xos xususiyat deb hisoblaydi. Biroq, odamlar konfliktlarni tartibga solish imkoniyatiga egadirlar. Buning uchun uchta shartning bo`lishi zarur: birinchidan,

konfliktlashuvchilarning tafovutlanishini va qarama-qarshiligini tan olish ; ikkinchidan, taraflarning, shu jumladan, jamiyatning uyushganlik darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, bitimga kelishish shuncha yengil bo`ladi ; uchinchidan, konfliktda ishtirok etuvchi taraflar o`rtasidagi munosabatlarni saqlashga olib keluvchi muayyan qoidalarning o`zaro maqbulligi. Konfliktlarning umumiy nazariyasi deb nomlangan konsepsiyaga amerikalik sotsiolog va iqtisodchi Kennet Boulding asos solgan. U ham konfliktlar hamma yerda uchrashi, odamlar o`ziga o`xshaganlarga nisbatan doimiy dushmanlik qilishga va kurash olib borishga intilishlarini ko`rsatib, zo`rlik ishlatish eskalatsiyasi inson tabiatida yotadi deb bilgan. Shu bilan birga konfliktlar umumiy xususiyatlar bilan paydo bo`ladi va rivojlanadi, yagona elementlar orqali namoyon bo`ladi deb ko`rsatgan hamda ularni ijtimoiy sharoitlardan ajratib bo`lmasligini , ularning oldini olish va yengish mumkinligini ta`kidlagan. Boulding fikricha, konfliktlarni barham toptirishga qaratilgan “ijtimoiy terapiya“ asosini uchta narsa tashkil qiladi : yuzaga keluvchi qarama-qarshiliklar sababini tushunish ; ularni tugatishning kelishilgan usullarini oqilona tanlash ; insonlarning ma`naviy takomillashuvi . Konfliktning hozirgi zamon konsepsiyalarida kishilarning har qanday harakatlari, shu jumladan, konfliktli harakatlari ham ijtimoiy mohiyat kasb etishi, ularning u yoki bu darajada ijtimoiy muhit bilan bog`liqligi haqida fikr mavjud. Konfliktni, uning sababini, namoyon bo`lish sohasi va shaklini, tartibga solish usulini faqatgina jamiyat, ayniqsa, inson tabiatini, ijtimoiy munosabatlar mohiyatini va insonlarning o`zaro munosabatlarga kirishish qonuniyatlarini chuqur anglash asosida tushunish mumkin. “Inson“ mezoni, inson mohiyati, uning jamiyatda tutgan o`rni va ijtimoiy tayinlanishi haqidagi masalalar hozirda ham konfliktlarni tushunishda belgilovchi muhim asosdir. Hozirgi zamon konflikt tadqiqotlarida ikkita asosiy yo`nalish uzil-kesil shakllangan. Birinchi yo`nalish Farbiy Yevropada( Fransiya, Gollandiya, Italiya, Ispaniya) keng tarqalgan bo`lib, u konfliktlarni o`rganish bilan shug`ullanuvchi institutlar faoliyati bilan bog`liq. Ikkinchi yo`nalish AQShda keng tarqalgan bo`lib, tinchlik muammolarini tadqiq etuvchi institutlar faoliyati bilan bog`liq. Bu institutlarning maqsadlari bir-biriga juda o`xshash, biroq ularga turli metodologik yondoshuvlar asosida erishiladi. Bir xil tadqiqotlarda g`alabaga erishish yo`llari haqida fikrlar birlamchi ahamiyatga ega, ya`ni: “Tinchlikni xohlasang, urushni o`rgan“. Tinchlikni tadqiq qiluvchi institutlar xodimlari tinchlik va kelishuv muammolariga birinchi darajali ahamiyat beradilar. Konfliktlar va ularni hal qilish yo`llariga bo`lgan umumiy qiziqishning ortishi shu darajaga yetdiki, siyosiy fanlar Xalqaro assotsiatsiyasining Butun jahon kongressi (Seul,1997) mazkur masalaga bag`ishlandi.

Sobiq Sovet Ittifoqida ijtimoiy konflikt muammolari uzoq yillar davomida ijtimoiy fanlar uchun yopiq mavzu bo`lib keldi. Garchi turli darajadagi konfliktlarning muayyan turlarini huquqiy fanlar an`anaviy tarzda o`rgangan bo`lsalar-da ( xalqaro huquq - davlatlar o`rtasidagi konfliktlarni, fuqarolik huquqi – mulkiy nizolarni, jinoyat huquqi – jinoiy vaziyatlarni o`rgangan), yuridik konfliktologiya fan sifatida umuman rivojlanmagan. Hozirda dunyo mamlakatlarida va MDH davlatlarida konfliktning umumtan olingan nazariyasi uzil-kesil ishlab chiqilmagan, konfliktologiyaning ahamiyati va o`rnini tavsiflovchi metodologik yondoshuvlarda jiddiy tafovutlar mavjud. § 3. Yuridik konfliktologiya fanining metodlari Konfliktli vaziyatlarni hal etishda kuch ishlatishga bo`lgan yondoshuvning inkor etilishi. Har qanday fan muayyan metodga, ya`ni o`rganadigan hodisalar va jarayonlarni bilishning usuli (yoki usullari yig`indisi)ga ega. Yuridik konfliktologiya fan sifatida jadal shakllanish bosqichida. Shu bois unga tayyor, mukammal haqiqatlar va bilimlar majmui sifatida qarash mumkin emas. Unda hali davlat-huquqiy amaliyotning ko`p qiyin muammolarini hal qilishga yo`naltirilgan metodlar va yo`llarning keng tizimi uzil-kesil qaror topmagan. Yuridik konfliktologiya psixologiya, huquq nazariyasi, huquq sotsiologiyasi tamoyillari asosida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlarning kompleks yo`nalishi bo`lganligi sababli bu fanlarda mavjud bo`lgan ilmiy bilishning metodologik tamoyillari va usullaridan foydalanadi. O`z navbatida uning o`zi bu fanlarni o`z tadqiqotlarining natijalari va metodologik yutuqlari bilan boyitadi. Metodologiya demokratik jamiyat uchun eng maqbul bo`lgan hamkorlik strategiyasini, konfliktlarni kelishish orqali hal etish, konsensusga erishish yo`llarini nazarda tutadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, yuridik konfliktologiyaning muhim metodologik tamoyili - konfliktli vaziyatlarni hal qilishda kuch ishlatishni inkor etish ekanligini ta`kidlash o`ta muhimdir. Insoniyatning tarixiy o`tmishi zo`rlikning oqibatda behuda ekanligini tushunishga, maqbul va muqobil qarorlarni izlab topishga undaydi. Asosiy yondoshuvlar. Fan metodologiyasi. Ilmiy metodologiyaga falsafiy dunyoqarash bilan belgilanuvchi tadqiqotning muayyan bosh tamoyillari, mantiqiy usullari va maxsus metodlarini qo`llash sifatida qarash mumkin. Yuridik konfliktologiyaning metodologik asosi yetarli darajada murakkabdir. U umumlashganlik darajasi va bilish vazifalariga qarab turlicha usullarni o`z ichiga oladi, ya`ni:

barcha aniq fanlarda va ilmiy bilishning turli bosqichlarida qo`llaniladigan umumiy falsafiy metodlar ; muayyan huquqiy hodisalar va jarayonlarni bilishda foydalaniladigan maxsus yoki xususiy metodlar: statistik, aniq-sotsiologik, qiyosiy-huquqiy, psixologik, matematik metodlar. Falsafiy ta`limotga ko`ra, hissiy va nazariy yondoshuvlar ilmiy bilishning asosiy yondoshuvlari, ilmiy bilishning ikki bosh shakllaridir. Hissiy va nazariy yondoshuvlarning farqlanishi negizida ilmiy bilish, yuridik sohada esa huquq va davlat hodisalarini, shuningdek konfliktli jarayonlarni ajratib o`rganish yotadi. Birinchi yo`nalish bevosita obyektga yo`naltiriladi, kuzatuv va eksperiment ma`lumotlariga tayanadi, ikkinchisi konfliktologiyani o`rganish va tushunish jarayonini rivojlantirish hamda takomillashtirish bilan bog`liq va obyektiv borliqni har tomonlama va mukammal bilishni o`z maqsadi deb biladi. Ikkala yondoshuv o`zaro aloqador va biri ikkinchisini taqozo etadi. Hissiy yondoshuv kuzatuv va eksperiment natijasida yangi ma`lumotlarni aniqlashga qaratiladi, nazariy tadqiqotning rivojlanishiga turtki bo`ladi, uning oldiga yangi vazifalarni qo`yadi. Nazariy yondoshuv fanning nazariy mazmunini boyitadi va rivojlantiradi, yangi istiqbollarni belgilaydi, faktlarni izohlaydi, hissiy tadqiqotlarni umumlashtiradi va yo`naltiradi. Mantiqiy va tarixiy metodlar fanning mavhumlikdan aniqlikka o`tishi bilan bog`liq. Ular nazariyaning mazmunini tashkil etuvchi tushunchalar, ta`riflar, kategoriyalarni ishlab chiqishning tartibi va ketma-ketligini belgilaydi. Konfliktlarni o`rganishda qaysi metod yoki yondoshuv qo`llanilmasin, ular ijtimoiy-huquqiy hodisalarning rivojlanish dialektikasini e`tiborga olishi kerak. Fan kategoriyalari. Dialektika qonunlari huquqiy tadqiqotlarda muhim ahamiyat kasb etuvchi bilishning mantiqiy vositalari bilan uzviy aloqada bo`ladilar. Masalan, analiz yordamida yaxlit huquqiy tizim alohida tarkibiy qismlarga bo`linadi (huquq normalari, huquqbuzarlik, yuridik faktlar va h.) , ularning har biri mustaqil o`rganiladi, so`ng barcha qismlar sintez yordamida o`ziga xos jihatlari bilan umumlashtiriladi. Dialektikaning asosiy kategoriyalari - umumiy belgilar va aloqadorlikni aks ettiruvchi tushunchalardir, ya`ni bu belgilar va aloqadorlik ijtimoiy hayot hodisalari va predmetlariga hech bir istisnosiz taalluqli bo`ladi, demak, yuridik konfliktlarga ham xos xususiyatlardir. Serbiyalik olim R.Lukichning ta`kidlashicha, “Huquqqa xos maxsus metodlarni qo`llash uchun zarur bilimlarga ega bo`lmagan “sof“ dialektikdan yaxshi yurist chiqmaydi. Shuningdek, faqat maxsus, sof professional metodlar doirasida qolib huquqqa eng umumiy, dialektik metod nuqtai nazaridan yondoshmaslik ham yaxshi yurist uchun xos bo`lmagan xususiyat hisoblanadi“1.

Asosiy falsafiy kategoriyalar bo`lib, yakka va umumiy, sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl, mohiyat va hodisa, imkoniyat va borliq kabi juft kategoriyalar kiradi. Masalan, sabab va oqibat kategoriyalarini o`rganish shuni ko`rsatadiki, “ijtimoiy munosabatlar - huquq normalari“ nisbatida ijtimoiy munosabatlar - sabab, huquq normalari - oqibat sifatida namoyon bo`ladi. Huquqni qo`llash jarayonida insonning haqiqiy faktik xulq-atvori yuridik normani qo`llash uchun sabab (asos) bo`ladi. Huquq normasi va unda nazarda tutilgan yuridik oqibatlar xulq-atvorga nisbatan oqibat hisoblanadi. Metodlar. Yuridik konfliktologiya ilmiy bilishning maxsus va xususiy metodlaridan foydalanadi. Yuridik bilimning bir tarmog`i sifatida yuridik konfliktologiya tafakkurning mavhum faoliyati natijalari aks etgan huquq mohiyati, mazmuni va shakllari, bir butun huquqiy tizimni va qonunchilikni takomillashtirish, huquq ijod etishning umumiy ilmiy tushunchalarisiz, huquq tadbiq etish, uni sharhlash, huquqiy munosabatlar, qonuniylik va huquqiy tartibot, huquqiy xulq-atvor va yuridik javobgarlik, shuningdek, demokratiya, jamiyatning siyosiy tashkiloti, davlat, uning mohiyati, mazmuni va shakllari, mexanizmi va funksiyalari, huquq ijod etish va huquq qo`llash faoliyati kabi kategoriyalarsiz rivojlanishi mumkin emas. Fanning umumiy kategoriyalari xususiy metodlarni inkor etmay, balki taqozo etadi. Mantiqiy metod huquqni mantiqiy o`rganish, izohlash vositalari va usullarini o`z ichiga oladi, tafakkur shakllariga va dialektika, mantiq qonunlariga asoslanadi. Mantiq qonunlarining har biri (ayniyat, qarama-qarshilik, uchinchisini istisno etish, yetarli asoslantirish va h.) huquq xususiyatlarini ifodalash orqali huquqda o`zini to`la namoyon etadi. Barcha asosiy huquqiy va tartibga solish jarayonlari ( eng avvalo, huquq ijod etish va huquqni qo`llash) tushunchalar, xulosalarni tahlil etish qoidalari - tafakkur shakllari bilan qat`iy mos holda amalga oshiriladi. Huquqdagi konfliktli holatlarni o`rganishda va tushunishda mantiq vositalaridan foydalanish qonunchilikni shakllantirishda ziddiyatlarga yo`l qo`ymaslikka, mantiqan ziddiyatli bo`lmagan va shu bilan huquqning eng samarali tizimini bunyod etishga, yuridik normalarni to`g`ri va o`rinli qo`llashga imkon beradi. Qiyosiy metod yuridik tushunchalar, hodisalar va jarayonlarni taqqoslashni hamda ulardagi o`xshash yoki farqlanuvchi jihatlarni aniqlashni taqozo etadi. Taqqoslash natijasida yaxlit huquqiy tizimning yoki alohida huquqiy institutlar va normalarning, ularning uyg`unlik va muvofiqlik sifat holati aniqlanadi.

Sotsiologik(aniq-sotsiologik) metod yuridik konfliktlarning turli xillarini, qabul qilinadigan qarorlarning qanday natija berishligini, shuningdek, huquqiy tartibga solish yoki huquqiy muhofazaning ishonchliligi va o`z vaqtida bo`lishini o`rganishda samarali foyda berishi mumkin. Bunday metod ko`pgina an`anaviy muammolarga ijtimoiy amaliyot talablarini e`tiborga olgan holda chuqur yondoshib qolmay, balki shu bilan bir qatorda yangi muammolarni ham keltirib chiqaradi. Gap shundaki, bozor munosabatlariga o`tish jarayonida faqat davlat va huquqning xususiyatlari va rivojlanish tendensiyalarini, umumiy qoidalarini, tamoyillarini aniqlash yetarli emas. Bunda bu omillar real munosabatlarda qanday amal qilishi mumkin, davlat-huquqiy tizimning butun holida va tizim doirasida uni tashkil etuvchi elementlarning har birini samarali amal qilishini ta`minlash qanday yo`llar bilan erishiladi kabi masalalar yechimini topish kerak. Konflikt muammmosini o`rganishdagi ilmiy yondoshuv havola etilayotgan tavsiyalarning huquqiy sohadagi qarorlarning ijtimoiy ahamiyati va oqibatlarini to`la baholay olishga imkon beruvchi barcha - ijobiy yoki salbiy bo`lishi mumkin ijtimoiy omillarni atroflicha o`rganish va hisobga olish asosida ishlab chiqilishini talab etadi. Bu hollarda huquqiy material mavhum kategoriyalar darajasida emas, balki aniq faktlar asosida qaraladi. Huquqni o`rganishdagi sotsiologik metod statistik ma`lumotlar va turli xil hujjatlarni tahlil etish, ijtimoiy-huquqiy eksperiment, aholi o`rtasida so`rovnoma o`tkazish, ma`lumotlarni qayta ishlashning matematik va statistik metodlarini o`z ichiga oladi. Qonunchilikni rivojlantirish, huquqni qo`llash, jinoyatchilik bilan kurashish faoliyatini yaxshilash faqat kundalik huquqiy hayotning ishonchli faktlariga tayangan holda olib borilsagina asoslantirilgan va haqiqiy bo`ladi. Huquqiy sohada sotsiologik metodning qo`llanilishi yuridik fan tarkibida nisbatan mustaqil tarmoq bo`lgan huquq sotsiologiyasini shakllanishiga olib keldi. Sotsiologik maktab namoyondalarining fikricha, davlat huquqni ijod etmaydi, balki jamiyatning o`zida vujudga keladigan va rivojlanadigan huquqni “kashf etadi“, xolos. Bunday yondoshuv jamiyatda ro`y beruvchi haqiqiy jarayonlarni o`rganishga e`tiborni yo`naltiradi. Huquq sotsiologiyasi huquqiy hodisalarni o`rganishning bir qator metodlaridan foydalanadi, masalan, qonun chiqarish faoliyati va jarayoni (“qonunchilik sotsiologiyasi“), sudyalar korpusi va karyerasining sotsiologik jihatlarini, aholi alohida guruhining huquqqa va huquq institutlariga bo`lgan munosabatlarini o`rganish. Bunda yuridik konfliktologiya uchun kam ahamiyatli bo`lmagan huquqiy ma`lumotlar, shuningdek, huquq sohasida aniq tadqiqotlarni olib borishning metodologik tajribasi to`planadi.

Tadqiqot predmetining murakkablashuvi va kengayib borishi, amaliyot qo`yayotgan yangi talablar borgan sari tadqiqotning ishonchli va qat`iy metodlari bo`lgan matematik, matematik-statistik, modellashtirish kabi metodlarini qo`llashni taqozo etadi. Mantiqiy matematik va statistik metodlar har qanday, shu jumladan, huquq tizimlarida muayyan statistik qonuniyatlarning, miqdoriy ko`rsatkichlarning mavjudligi bilan bog`liqdir. Matematik metod huquqiy hodisalar va jarayonlarni nazariy (mantiqiy) va tarixiy tadqiq qilishning yuqori darajasini taqozo qiladi. Shunday qilib, muayyan aniq metodni tanlash, undan samarali foydalanish tadqiqot predmeti va vazifalari bilan uzviy bog`liqdir. Eng ko`proq tizimli metod huquqni, qonunni, uning jamiyat bilan konfliktlashuvini kompleks jarayon sifatida o`rganishga imkon beradi. Tadqiqot predmetiga nisbatan mavhum tanlangan metod bilimning ortishiga olib kelmaydi, biroq tadqiqot metodi to`g`ri tanlansa va undan oqilona foydalanilsa, u tadqiqotning bilish faoliyatiga sezilarli xizmat qiladi, uning ilmiy va amaliy samaradorligini oshiradi, to`plangan faktik ma`lumotlarni baholash va tizimlashtirishga, kelajak istiqbolni belgilashga yordam qiladi.

Tavsiya etilgan adabiyotlar ro`yxati Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O`zbekiston, 1996. – 364 b. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O`zbekiston, 1996. – 380 b. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O`zbekiston, 1996. – 366 b. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo`lidan. T. 4. – T.: O`zbekiston, 1996. – 394 b. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. – T.: O`zbekiston, 1997. – 384 b. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T. 6. – T.: O`zbekiston, 1998. – 429 b. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T. 7. – T.: O`zbekiston, 1999. – 413 b. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T. 8. – T.: O`zbekiston, 2000. – 525 b.

O'xshashlar

Yuridik konfliktologiya

Yuridik psixologiyaning dolzarb vazifalari va predmeti

Kriminologiya fanining metodlari

«O`zbekiston Respublikasida yuridik xizmat»o`quv fanining predmeti, uslublari va ahamiyati

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari