Kriminologiya fanining metodlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminologiya fanining metodlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

Kriminologiya fanining metodlari Reja: 1. Kriminologik bilish jarayonida 2. Kriminologik ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda

Kriminologiya fanining metodlari Metod grekcha «metodos» so‘zidan olingan bo‘lib, «biror narsaga erishish yo‘li», «bilish usuli» ma’nolarini anglatadi. Metod tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini o‘rganish, bilish, tadqiq etish usulidir. Ilmiy izlanishning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan foydalaniladigan usullarning samaradorligiga bog‘liq. Tadqiqot olib borishning usullari, vositalari, metodlarini doimo takomillashtirib borish yangi bilimlarga erishishning, taraqqiyot qonuniyatlarini ochishning ishonchli garovidir. Fanning metodi amaliyotni, hayotni o‘rganuvchi nazariyadir. O‘z navbatida, har qanday nazariya, metodning bilim hosil qiluvchi va yaratuvchanlik funksiyasining hosilasidir 1 . Fanda universal metodning o‘zi yo‘q. Har qaysi metod o‘ziga xos ijobiy va salbiy tomonlariga egadir. Shuning uchun metodlarni mustahkamlash prinsipiga asoslangan holda to‘ldirish va bir-birini nazorat qilish orqali tadqiqot olib borish maqsadga muvofiqdir. Faqat bitta metodga ahamiyat berib, boshqalarini nazardan chetda qoldirish noto‘g‘ri xulosalar chiqarishga olib kelishi mumkin. Bir qancha metodlardan foydalanishni bilish va ularni yetarli darajada asoslagan holda qo‘llash sifatli, har tomonlama to‘liq axborot olish imkonini beradi hamda xulosa, taklif va tavsiyalarning asoslantirilganligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. U yoki bu voqelikni tahlil etishda ushbu voqelikka xos bo‘lgan barcha ma’lumotlarni to‘plash shart emas. Eng asosiysi, voqelikni ilmiy bilishning to‘g‘ri yo‘lini topmoq kerak. Jinoyatchilikni ilmiy bilishda mavjud va tahlil etish mumkin bo‘lgan ma’lumotlar asosida ish ko‘rish maqsadga erishishdagi katta omil bo‘lishini inobatga olish lozim. Kriminologiyaning metodi deganda, kriminologik ijtimoiy hodisalarni o‘rganishga, ularning qonuniyatlarini ochishga yo‘naltirilgan ilmiy usullar, yo‘llar, tamoyillar va vositalar tushuniladi. 1 Давлат ва ҳуқуқ назарияси: Дарслик / Х.Т. Одилқориев, И.Т. Тультеев ва бошқ. – Т., 2009. – Б. 15–16.

Kriminologiya o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarishda barcha metodlarning bir butun tizimiga tayanadi. Shu bois kriminologiyaning metodlarini umumiy ilmiy va xususiy ilmiy metodlarga ajratish mumkin. Umumiy ilmiy metodlar – tabiat, jamiyat va tafakkur hodisalarini o‘rganishda qo‘llaniladigan eng umumiy yondashuvlar, usullar, bilishning umumiy prinsiplaridir. Kriminologik bilish jarayonida quyidagi umumiy ilmiy metodlar qo‘llaniladi: – dialektik metod; – abstraksiya metodi; – deduksiya metodi; – induksiya metodi; – analiz (tahlil) metodi; – sintez metodi; – umumlashtirish metodi; – qiyoslash metodi; – mantiqiy metod; – statistik-matematik metod; – tarixiy metod; – sotsiometriya metodi; – kibernetik metod; – Internetdan foydalanish metodi va boshqalar. Shu o‘rinda ushbu umumiy ilmiy metodlar mazmuniga kriminologiya nuqtai nazaridan qisqacha to‘xtalib o‘tish joiz. Dialektik metod – barcha fanlar uchun umumiy, universal metod. Dialektika nazariyasi – voqeliklarning umumiy aloqadorligi va doimiy rivojlanish holatida bo‘lishi to‘g‘risidagi ta’limot. Dialektik metod – o‘rganilayotgan masalalarni tarixiy voqealar bilan bog‘lab, ilmiy obyektivlik asosida o‘rganish usuli. Ilmiy

obyektivlik o‘rganilayotgan mavzuning jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida obyektiv zarurat tarzida vujudga kelganligi, uning rivojlanishi jamiyatning boshqa sohalari bilan o‘zaro bog‘liq va aloqadorlikda ekanligi, o‘z qonuniyatlari asosida rivojlanishini inobatga olishni taqozo etadi. Kriminologik ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda dialektika qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta’limotlar katta ahamiyatga ega. Jamiyatda jinoyatchilikning bo‘lishini belgilab beradigan, taqozo qiladigan sabab va shart-sharoitlarini ochib berishda dialektikaning qaramaqarshiliklar birligi qonuni muhim o‘rin egallaydi. Jinoyatchilikning sabab va shart-sharoitlarini bilish, avvalo, jamiyat rivojining obyektiv qonuni bo‘lgan ishlab chiqarish bilan iste’mol o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni o‘rganishdan va uning qanday oqibatlari jinoyatchilikning jamiyatda obyektiv hodisa sifatida bo‘lishini taqozo qilishini o‘rganishdan boshlanadi. Demak, jamiyatda jinoyatchilikning obyektiv hodisa sifatida bo‘lishini taqozo qiluvchi sabab va shart-sharoitlar rolini bajaruvchi hodisa va jarayonlarni dialektikaning qarama-qarshiliklar birligi qonuniga asoslangan holda to‘g‘ri tushuntirib berish joiz. Shuni ta’kidlash lozimki, dialektik qarama- qarshiliklar nafaqat jinoyatlar profilaktikasi tizimi yo‘naltirilgan sohalarda, balki shu tizimning ichida ham mavjuddir. Masalan, hozirgi kunda jinoyatlar profilaktikasi sohasidagi ilg‘or tajribalar bilan bu boradagi eskirib qolgan an’analar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar, jinoyatlar profilaktikasi vazifalarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatni amalga oshirish bilan bu faoliyatni tartibga soluvchi huquqiy normalar o‘rtasidagi ayrim qarama-qarshiliklar va boshqalar. Kriminologiya esa bu qarama-qarshiliklarni bartaraf qilishning ilmiy asoslangan yo‘llarini topishi lozim. Dialektikaning miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishiga o‘tish qonuni asosida kriminologiyada jinoyatchilik hamda jinoyatchi shaxsi o‘rganiladi. Dialektika kategoriyalari hisoblangan sabab va oqibat jinoyatchilik, uning alohida turlari, muayyan jinoyatning sabablarini tushuntirishda asos hisoblanadi. Kriminologiyada jinoyatchilik, uning alohida turlari, muayyan jinoyatning sababi sifatida jamiyat hayotidagi barcha sohalarda mavjud bo‘lgan salbiy hodisa, holat,

jarayonlar va ular ta’sirida shaxslarda shakllangan jamiyatga zid yo‘nalishlar qaralsa, oqibat sifatida jinoyatchilik, uning alohida turlari va muayyan jinoyat ko‘riladi. Kriminologiya o‘rganayotgan hodisa va jarayonlarni ta’riflashda, tushuntirishda va bashorat qilishda dialektik kategoriyalar bo‘lgan umumiylik, xususiylik va alohidalikka tayanadi. Ya’ni, jinoyatchilik – umumiy, jinoyatchilikning alohida turlari – xususiy, muayyan jinoyat – alohida. Bular o‘rtasida juda ham murakkab bo‘lgan dialektik bog‘liqlik (aloqa) mavjud, bu esa, yuqorida ko‘rsatilgan dialektika kategoriyalari haqidagi tushunchalarga tayangan holda o‘rganiladi va tushuntiriladi. Bundan tashqari, dialektikaning zarurat va tasodif kategoriyalariga asoslangan holda kriminologiya jinoyatchilikni zarurat, ya’ni har qanday jamiyatda, uning har qanday bosqichida jinoyatchilikning bo‘lishi obyektiv hodisa sifatida muqarrardir deb, muayyan jinoyat esa tasodif, chunki uning sodir etilishi ham yoki sodir etilmasligi ham ehtimol deb o‘rganadi. Kriminologiya dialektikaning imkoniyat va haqiqat kategoriyalariga ham tayanadi. Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida jinoyatchilik ayrim turlarining ko‘payishi kuzatilmoqda, uning miqdorini kamaytirish, alohida og‘ir turlarini yo‘q qilish imkoniyat sifatida mavjud, ammo uni haqiqatga aylantirish uchun esa belgilangan obyektiv shart-sharoitlar bo‘lishi talab qilinadi. Kriminologiya tomonidan o‘rganiladigan jinoyatchilikning sabab va shart-sharoitlari ayrim holatlarda hayotiy, haqiqat sifatida namoyon bo‘lsa, boshqa holatda muqarrar imkoniyatdek ko‘rinadi. Dialektikaning mazmun va shakl, mohiyat va hodisa kategoriyalari ham kriminologiyada muhim ahamiyatga ega. Abstraksiya metodi – kriminologik ijtimoiy hodisalarni ularning eng muhim xususiyat va munosabatlarini ajratib olish orqali o‘rganish usuli. Deduksiya metodi kriminologik ijtimoiy hodisalarni umumiy boshlang‘ich xulosalardan mantiqiy izchillik asosida yakuniy xulosaga kelish orqali o‘rganish usuli hisoblanadi.

Induksiya metodi – kriminologik ijtimoiy hodisalarni xususiy dalillardan ayrim farazlarga o‘tish yo‘li bilan aqliy xulosa chiqarish orqali o‘rganish usuli. Analiz (tahlil) metodi kriminologik ijtimoiy hodisalarni tarkibiy bo‘laklarga bo‘lish orqali o‘rganish usuli. Sintez metodi – kriminologik ijtimoiy hodisalarning turli elementlarini yagona bir butunga birlashtirish orqali o‘rganish usuli. Umumlashtirish metodi – tahlil qilinayotgan kriminologik ijtimoiy hodisalarning umumiy belgilarini aniqlash yo‘li bilan abstraktlashning yanada yuqori bosqichiga o‘tish orqali o‘rganish usuli. Qiyoslash metodi – kriminologik ijtimoiy hodisalarni belgilari, xususiyatlari, qonuniyatlari bo‘yicha taqqoslash, solishtirish, chog‘ishtirish orqali o‘rganish, ularning o‘ziga xos jihatlari va xususiyatlarini aniqlab olish usuli. Mantiqiy metod – kriminologik ijtimoiy hodisalarning mohiyatini, mazmunini nazariy, mavhumlashtirilgan tarzda, mantiq qonunlari asosida o‘rganish usuli. Mantiqiy metod kriminologik ijtimoiy hodisalar haqida oqilona, asoslantirilgan (isbotlangan), to‘g‘ri (haqqoniy) bilimlar hosil qilish va ularni asoslashda mantiq qonun-qoidalaridan foydalana bilishni o‘rgatadi. Shuningdek, mazkur metod turli fikrlarni mantiqiy tahlil qila olish, o‘z fikrini aniq, izchil, ziddiyatsiz, ishonarli, asosli, dalillar bilan ifodalash ko‘nikmalarini hosil qiladi. Statistik-matematik metodi jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotiga doir statistik ma’lumotlarni umumlashtirish orqali kriminologik ijtimoiy hodisalarning belgilari, xususiyatlari va qonuniyatlarini aniqlash va baholash usuli hisoblanadi. Bunda raqamli hisob-kitob yuritish asosida ma’lumotlar to‘planadi, tahlil qilinadi, baholanadi va mantiqiy-ilmiy xulosa chiqariladi. Raqamli ma’lumotlar jinoyatchilikning holati, dinamikasi hamda o‘sish tendensiyalarini obyektiv ifodalaydi. Statistik-matematik tadqiqotlar natijalari so‘z bilan anglashiladigan har qanday ifodalardan ishonchliroq chiqishini ta’minlaydi.

Tarixiy metod – jinoyatchilikni tarixiy rivojlanish shart-sharoitlariga bog‘lab, xronologik izchillikda, ketma-ketlikda o‘rganish usuli. Tarixiy metod vositasida jinoyatchilikning vaqt o‘lchovida harakatlanish, o‘zgarish jarayonini kuzatish mumkin. Sotsiometriya (lotin tilida «socius» – o‘rtoq ishtiroki va «metrum» – o‘lchov) metodi odamlar o‘rtasidagi emotsional-ruhiy aloqalarni o‘lchovlar orqali o‘rganishdan iborat. Sotsiometrik usul yordamida guruhning ichki aloqadorligi dinamikasi to‘g‘risida ma’lumot olish, guruhning ichida va guruhlar o‘rtasida muloqot qilish jarayonlariga sifat va miqdor jihatdan baho berish, ruhiy aloqalarning xususiyatini aniqlash, guruhdagi odamlar o‘rtasida bir-biriga nisbatan hurmat, guruhning mustahkamligi, guruhlarning mavqei, guruh rahbariga nisbatan munosabati, guruhdagi kelishmovchilik kabi vaziyatlar haqida aniq ma’lumotlar olish mumkin. Sotsiometrik usul asosida sotsiometrik so‘rov o‘tkazish yotadi. So‘rov olinayotgan shaxsga guruhning boshqa a’zolari bilan munosabatlarini aniqlash maqsadida bir qancha savollar beriladi. Sotsiometriya kriminologiyada bilish usuli sifatida ko‘proq oilaviy munosabatlarning kriminologik muammolarini o‘rganish uchun qo‘llaniladi. Shu bilan birga, sotsiometrik usuldan kriminologiyaning ayrim muammolarini, jumladan jinoiy jazoning (ozodlikdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari va boshq.) samaradorligini, jinoyatda ishtirokchilik institutini va boshqalarni tadqiq qilishda samarali foydalanish mumkin. Uning yordamida jinoiy jazoni ijro etish muassasalarida jazoni o‘tayotgan shaxslar guruhi tarkibini o‘zgartirish, nizoli vaziyatlarni bartaraf qilish, ruhiy ahvol muhitini sog‘lomlashtirish, jinoyat va jinoyat-ijroiya qonunchiligi normalariga munosabatlarni aniqlash mumkin. Kibernetik (grekcha – boshqarish san’ati) metod – kriminologik ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda hozirgi zamon texnik vositalari (elektron hisoblash mashinalari, kompyuter, multimedia va boshq.) orqali ma’lumotlarni to‘plash, ularga ishlov berish va umumlashtirish usuli.

Hozirgi kunda kriminologik ijtimoiy hodisalarni o‘rganish, tahlil qilish, umumlashtirish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishda Internetdan foydalanish metodi samarali usul sifatida namoyon bo‘lmoqda. Kriminologik ijtimoiy hodisalarni o‘rganishda quyidagi xususiy ilmiy metodlardan keng foydalaniladi: – jinoyatga oid statistik ma’lumotlar va hujjatlarni o‘rganish metodi; – anketa-so‘rov metodi; – intervyu metodi; – test metodi; – mutaxassislar bahosi metodi; – eksperiment (sinov, tajriba) metodi; – kuzatish metodi. Ushbu metodlar orqali kriminologik ijtimoiy hodisalarning amaliyotdagi holati haqida axborot to‘plash, tahlil qilish va qayta ishlash amalga oshiriladi. Olingan natijalar asosida kriminologik ijtimoiy hodisalar xususida nazariy umumlashmalar, xulosalar ishlab chiqiladi va jinoyatlar profilaktikasini takomillashtirishga oid qarorlar qabul qilinadi. Jinoyatga oid statistik ma’lumotlar va hujjatlarni o‘rganish metodi dastlabki tergovga qadar to‘plangan tekshiruv hujjatlari, jinoyat ishlarining materiallari, statistik hisobotlar, ommaviy axborot vositalari va kriminologik ijtimoiy hodisalar haqida ma’lumot beruvchi boshqa hujjatlarni o‘rganish, tahlil qilish, umumlashtirish natijasida xulosalar ishlab chiqish usulidir. Anketa-so‘rov metodida respondent (inglizcha – javob beruvchi)lar uchun savollar ro‘yxati yozilgan anketalar ishlab chiqiladi. Bunda jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti yoki nazariyasi xodimlari, jinoyatchi, jabrlanuvchi, jamoatchilik va boshqalar respondent bo‘lishi mumkin. Anketa-so‘rov metodi asosan anonim tarzda amalga oshiriladi.

Intervyu metodi – yuzma-yuz uchrashuv asosida muayyan maqsadga yo‘naltirilgan axborot almashuvi, so‘zlashuv usuli. Intervyu metodi intervyu beruvchi bilan suhbat shaklida o‘tkaziladi, suhbat jarayonida tadqiqotchini qiziqtiradigan holatlar va xususiyatlar aniqlanadi hamda hujjatda qayd qilinadi. Intervyu jinoyat sodir qilgan shaxs yoki uning yaqin kishilari bilan yoxud huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari bilan, shuningdek, boshqa shaxslar bilan ham o‘tkazilishi mumkin. Kriminologik tadqiqotlarda mahkumlardan yakka tartibda olinadigan intervyu anketa so‘roviga nisbatan ancha yaxshi natija beradi. Chunki yakka tartibda olinadigan intervyuda jinoiy xulqning motivi va maqsadi, uning sabablari, shaxs tarbiyalangan muhit, uning turmush sharoiti va boshqa bir qancha holatlar aniqlanadi. Intervyuning quyidagi turlaridan ko‘proq foydalaniladi: rasmiy intervyu, muayyan ijtimoiy hodisa haqidagi intervyu, erkin intervyu. Test metodi tadqiqotchi tomonidan ishlab chiqilgan, tadqiq qilinuvchiga berilgan va uning javob berishi kerak bo‘lgan masala, savol, vaziyatlar bo‘lib, uning maqsadi jinoyatchining ruhiy tavsifini aniqlash, uning individ sifatida tafakkur imkoniyatlari, ijodiy qobiliyati, tavakkal qilishga moyilligi, o‘zini nazorat qila olishi, qahri qattiqligi, favqulodda hodisalar va vaziyatlarni idrok qilish tezligi va boshqalarni aniqlashdan iborat. Test metodi tekshiruvi ilmiy asosga qurilgan bo‘lib, jinoyatchi shaxsini chuqurroq va batafsil o‘rganish imkonini beradi. Test metodi, o‘zining bir qator murakkab jihatlariga qaramasdan (ayrim hollarda, ko‘plab savollar qo‘yilgan bo‘ladi), qisqa vaqt ichida ko‘plab odamlar o‘rtasida tadqiqot o‘tkazish imkoniyati borligi bilan muhimdir. Mutaxassislar bahosi metodida o‘rganilayotgan masala bo‘yicha jinoyatlar profilaktikasi sohasida chuqur bilimga ega mutaxassislarning bahosi (fikrlari) aniqlanadi va shu asosda tadqiq etilayotgan masala yoritiladi.

Eksperiment metodi – jinoyatlar profilaktikasiga oid biror-bir institut, organ yoki normani hayotga joriy etishdan avval, ularni tajriba o‘tkazish yo‘li bilan sinab ko‘rish usuli. Kuzatish metodi oldindan puxta o‘ylanib, tafakkur, ong, ruhiy-hissiy bilimga asoslangan holda, turli shakl va hajmda hamda turli vositalar yordamida olib boriladigan kriminologik ijtimoiy hodisalarga doir ma’lumotlarni yig‘ish usuli hisoblanadi. Ilmiy kuzatishlar kriminologik ijtimoiy hodisalarga doir muayyan xulosani tasdiqlash, to‘ldirish, yangilash yoki rad etish maqsadida olib boriladi. Ilmiy kuzatish ma’lumotlari obyektiv xolis va hayotiy bo‘lishi bilan ilmiy qimmatga ega. Tadqiqotchi ham hayotiy tajribasiga, ham ilmiy nazariyalarga tayanib kuzatishni olib boradi. Kuzatishning ikki turi, ya’ni yashirin va ochiq kuzatish farqlanadi. Amaliyotda yuqorida ta’kidlangan metodlar ko‘proq birgalikda qo‘llaniladi. Ularning qaysilari va qanchasidan foydalanish tadqiqotning predmeti, obyekti va maqsadlariga bog‘liq. Biroq, tadqiqot natijalari sifatli, to‘g‘ri, ishonarli, ilmiy asoslangan va samaradorligi yuqori bo‘lishi lozim. Kriminologiyada ilmiy bilishning usul va vositalaridan o‘rinli va aniq maqsadga yo‘naltirilgan holda foydalanish jinoyatchilikdek ijtimoiy salbiy illatga qarshi kurashishda samarali natijalarga erishish imkonini beradi. Kriminologiyaning predmetini o‘rganish va tahlil qilishda qo‘llaniladigan metodlar yig‘indisi, hosil qilinadigan bilimlarni umumlashtirish, tizimlashtirish va tasniflash tamoyillari ushbu fanning metodologiyasini tashkil etadi. Kriminologik ijtimoiy hodisalarni tadqiq etishda tahlil tamoyillarining ilmiyligi va yondashuvlarning falsafiyligiga tayanish lozim. Falsafaning kategoriya va qonunlari kriminologiya metodologiyasining poydevorini tashkil etadi. Aynan falsafiy poydevor tadqiq etilayotgan voqeliklar haqidagi bilimlarning ilmiy asoslantirilganligi, obyektivligi, to‘laqonliligi hamda kompleksliligini ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76).

O'xshashlar

Kriminologiya fanidagi tadqiqot metodlari

Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari

Kriminologiya fan sifatida

Yuridik konfliktologiya fanining predmeti, shakllanishi va metodlari