Hozirgi zamon fuqarolik huquqining o`ziga xos xususiyatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Hozirgi zamon fuqarolik huquqining o`ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Hozirgi zamonda amal qiluvchi asosiy fuqarolik-huquqiy tizimlar 2. Fuqarolik-huquqiy munosabatlarni musulmon huquqi tizimida tartibga solishning o`ziga xos xususiyatlari

www.arxiv.uz Hozirgi zamonda amal qiluvchi asosiy fuqarolik-huquqiy tizimlar Hech qaysi mamlakat, davlat, xalq hozirgi zamon sharoit-larida fuqarolik huquqisiz ijtimoiy munosabatlarni samarali tartibga sola olmaydi. Hatto dunyoni qaysi bir ovloq chekkasida hali ham o`rmonlar, chakalakzorlarda istiqomat qiluvchi yovvoyi qabilalarda ham o`zaro mahsulotlar, buyumlar ayirboshlash, savdo-sotiq munosabatlari eng ibtidoiy ko`rinishlarda ro`y beradi va ularni tartibga soluvchi odat, patriarxal huquq qoidalarining anchagina qismi fuqarolik-huquqiy xarakterga ega. Hozirgi vaqtda dunyoda amal qiluvchi uch asosiy huquq tizim-lari – qit`a huquq tizimi, umumiy huquqi tizimi va musulmon huquqi tizimida fuqarolik huquqi o`ziga xosliklarga ega. Albatta, fuqarolik-huquqiy tizim shartlari tushunchasi asli-da fuqarolik-huquqiy tizim mavjud huquq tizimidan kelib chiqa-di. Shu bilan birga, mavjud fuqarolik- huquqiy tizimlar o`rtasida yaqinlik, o`zaro uzviylik ham borligini inkor etib bo`lmaydi. Bunday yaqinlik, uzviylik kishilar, davlatlar o`rtasidagi mustah-kam iqtisodiy, madaniy aloqalar tufayli vujudga kelgan, huquq tizimlari esa, bir- birlaridan andoza olishgan, o`zaro boyishgan. Har qanday tizim kabi fuqarolik-huquqiy tizimlar ham muayyan tarkibiy qismlardan iborat. Fuqarolik-huquqiy tizim tar-kibiy qismlariga huquq manbalari, ularning tarkibi, fuqarolik huquqining ichki tuzilishi, me`yorlarning qismlar, bo`limlar, bob-lar, quyi sohalar, institutlar bo`yicha taqsimlanishi, huquqni qo`l- lash amaliyoti, huquqqa va uning amaliyotiga nisbatan doktrinalar kiradi. Yuqoridagi tarkibiy qismlar musulmon, qit`a (roman-german) va umumiy (anglo- amerika) huquq tizimlarida yaqqol namoyon bo`lsa, patriarxal huquq tizimida zaif tarzda aks etadi. Qit`a huquq tizimi asosan Yevropa qit`asi mamlakatlarini (Buyuk Britaniyadan tashqari) qamrab olgan, shuning uchun ham u qit`a huquq tizimi nomini olgan. Bundan tashqari bu tizimga Lotin Ame-rikasining ko`p mamlakatlari, Koreya, Xitoy va boshqa rivojlanayot-gan mamlakatlar kiradi. Umumiy huquq tizimi AQSH, Buyuk Bri-taniya, Kanada, Avstraliya, Hindiston, Yangi Zelandiyada qo`llanadi. Musulmon huquq tizimi Yaqin va O`rta Sharq

www.arxiv.uz mamlakatlari – Eron, Saudiya Arabistoni, Afg`oniston, Liviya, Malayziya, Iordaniya va shu kabi davlatlarda qo`llaniladi. Tropik Afrika mamlakatlarida, Arabiston yarim orolining sharqiy qismidagi ko`chmanchi qabilala-rida, Janubiy Sharqiy Osiyoning milliy ozchiligini tashkil etuvchi xalqlarida patriarxal hayot tarzi sababli patriarxal huquq tizimi qo`llaniladi. MDH mamlakatlari, shu jumladan, O`zbekiston fuqarolik huquqi tizimi qit`a huquq tizimiga mansub, deb hisoblash joiz. Hozirgi zamonda barcha fuqarolik huquqi tizimlari o`rtasida o`zaro yaqinlashuv, bir-biridan andoza olish, implantatsiya jarayoni kechmoqda. Bu jarayon asosan, iqtisodiy, ilmiy-ijodiy, madaniy sohalardagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalarda yaqqol namoyon bo`lmoqda. Fuqarolik-huquqiy munosabat-larning ayrim sohalari bo`yicha xalqaro Konvensiya, davlatlararo bitimlar, Butunjahon Savdo Tashkiloti, Yevropa iqtisodiy hamjamiyati, Butunjahon Intellektual mulk Tashkiloti, Xalqaro tadbirkorlik Palatasi va boshqa qator umumjahon, mintaqaviy va davlatlararo tuzilmalarning faoliyati bu sohada o`ziga xos turtki bermoqda, uni maqsadga muvofiq tarzda yo`naltirmoqda. Ayni vaqtda ayrim sohalarda (masalan, meros, ayrim turdagi bitimlar va shu kabi) bunday yaqinlashuv jarayoni kuzatilmayapti. Shu sababli ham turli fuqarolik huquq tizimlari o`rtasida tafovutlar yaqin kelajakda bartaraf etilishiga umid qilish qiyin. Biz quyida qit`a, umumiy va musulmon fuqarolik huquq tizimlarini ko`rib chiqamiz. Qit`a huquq tizimi. Qit`a huquq tizimining tarixiy ildizlari Rim xususiy huquqiga borib taqaladi. Yevropa huquqshunos olimlari tomonidan rim xususiy huquqi normalarini takomillashtirish asosida qit`a davlatlarida milliy fuqarolik huquqi tizimlari vujudga keldi. Biroq ushbu milliy huquq tizimlarida qadimgi Rim xususiy huqu-

www.arxiv.uz qining juda ko`p tushunchalari, institutlari, iboralari va ba`zan huquq normasi novellalari aynan saqlanib qolganini ko`rish mumkin. Qit`a huquq tizimida huquqni ommaviy va xususiy huquq sohalariga ajratish xarakterli belgidir. Ommaviy huquq – bu siyosiy hokimiyatni tashkil etish va amalga oshirishni tartibga soladi, u jamiyat manfaatlarini ifodalaydi, uning asosida davlat hokimiyati turadi. Xususiy huquq – sivil huquqi (fuqarolik huquqi) alohida kishilar, xususiy shaxslar manfaatlariga xizmat qiladi. Bu shaxslar fuqarolik- huquqiy munosabatlarida teng huquqqa egadir va ularning hech biri alohida imtiyozlarga ega emas. Qit`a huquq tizimida ham yagonalik, bir xillik mavjud emas. Unda ikki asosiy yo`nalish Germaniya va Fransiya fuqarolik qonunchiligi farqlanadi. Yevropa davlatlari o`z fuqarolik qonun-chiligini shakllantirganda ushbu davlatlarning yo unisi yoki buni-sidan andoza olganlar. Fuqarolik huquqining roman guruhi asosida 1804 yilda qabul qilingan Fransiya fuqarolik kodeksi (u Napaleon fuqarolik kodeksi degan nom bilan ham mashhur), german guruhi asosida esa 1896 yilda qabul qilingan Germaniya fuqarolik tuzuklari yotadi. Fransiya fuqarolik kodeksi institutsiyaviy deb nomlanadi (u Yustinian kodifikatsiyasining bir qismi bo`lgan rim huquqi bo`yicha oddiy darslikning institutsiyalaridan o`zlashtirilgan). Institu-siyaviy tizim fuqarolik-huquqiy normalarni quyidagi qismlarga guruhlashtiradi: 1) shaxslar (ya`ni huquq subyektlari); 2) ashyolar (huquq obyektlari) va ashyoviy huquqlar; 3) da`volar va ushbu da`volar bo`yicha majburiyatlar. Keyinchalik bu tizim takomilla-shuvi natijasida undan protsessual normalar chiqarilib, sof moddiy huquq normalari qoldi, umumiy qoidalar va boshqa bo`limlar bilan boyitildi. Fuqarolik huquqi tizimining germaniya yo`nalishi “german guruhi kodeksi” deb ataladi, chunki u yustinion kodifikatsiyasining Degest (kodeks) lariga asoslanadi. Uning mohiyati shundaki, xususiy huquq normalari avval boshdanoq moddiy va protsessual huquq normalariga bo`linadi hamda protsessual huquq normalari alohida holda mavjud bo`ladi. Ayni vaqtda barcha moddiy huquq normalari fuqarolik huquqining barcha institutlariga taalluqli bo`lgan normalar (ular

www.arxiv.uz «Umumiy qism» deb atalib, unda huquq subyektlari, huquq obyektlari, huquqlarning mazmuni, shu jumla-dan ularni amalga oshirish va himoya qilishga doir umumiy qoida-lar o`z aksini topgan) bilan alohida institutlarga – ashyoviy huquqlar, majburiyatlar, oila va meros huquqlariga bag`ishlangan normalar (maxsus qism)ga bo`lingan. Foydalanishga qulayligi jihatidan hamda yuridik texnikasi nuqtai nazaridan olganda, pandekt tizimi institutsional tizimdan afzalroqdir. Bunday qulaylik umumiy va maxsus qismlarga bo`linishda ham yaqqol namoyon bo`ladi (institutsional tizimda esa umumiy qoidalar har bir institut bo`yicha qayta-qayta takrorlanishi mumkin). Biroq uzoq davrlik taraqqiyot davomida bu tizimlar o`rtasida yaqinlashuv jarayoni ketganini va hozir bular mustaqil tizim sifatida xususiyatini yo`qotganligini bugungi kunda e`tirof etish mumkin. Yevropa mamlakatlari o`rtasida faol hamkorlik kuchaygan shart- sharoitlarda pandekt va institutsion yo`nalishlari yagona qit`a huquq tizimining tarkibiy qismlariga aylanib qoldi. Qit`a huquqi tizimi manbalari haqida so`z ketganda, uni muayyan huquqiy ta`limotlar (doktrinalar), eng avvalo, Rim huquqi ta`siri ostida rivojlanginini qayd etish lozim. Bu huquq tizimi normalarini shakllantirishda ilmiy mavhumlashtirish, inson aql-idroki va omillar faoliyati hal qiluvchi rol o`ynaganini ta`kidlash lozim. Ko`pchilik hayotiy voqealar, vaziyatlar huquqiy ta`limot orqali qarab chiqiladi va unga moslashtiriladi. Qit`a huquq tizimi yondashuvining mohiyati u yoki bu amaliy yechimni topish va uni qiyomiga yetkazish emas, balki asosiysi umumiy namunaviy tamoyilni ishlab chiqish, keyin uning yordamida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish hisoblanadi. Demak, qit`a huquq tizimida asosiy manba qonunlar hisobla-nadi va ular ichida Fuqarolik kodeksi markaziy o`rinni egallaydi. Fuqarolik kodeksi va qonunlarning normalari umumiylikdan xususiylikka, mavhumlikdan aniqlikka yo`naltiriladi. Bunda yuristning asosiy vazifasi – muayyan holatni, vaziyatni pozitiv huquqning u yoki bu normasi ta`siri ostiga tushirish hisoblanadi. Alohida qonunlar Fuqarolik kodeksiga bo`ysundirilgan holda yaratiladi va qo`llanadi.

www.arxiv.uz Qit`a huquq tizimida odat huquqi manbalar sifatida juda kam ahamiyatga ega. Huquqiy tartibga solishda asosiy tayanch markazi qonun hisoblanadi. Mohiyatan olganda, odatlar amaldagi pozitiv huquqni to`ldiruvchi ish muomalasi odatlari ko`rinishida namoyon bo`ladi. Ma`lumki, qit`a huquq tizimida pretsedent huquqi mavjud emas. To`g`ri, ba`zi mamlakatlarda sud amaliyoti huquq manbai sifatida e`tirof etilsa ham, bu faqat tor doirada, qonun bilan tartibga solinmagan yoxud to`liq tartibga solinmagan munosabat-larga nisbatangina qo`llanadi. Ayni vaqtda huquqdagi kamchilik-larni qonunchilik yordamida bartaraf etishning aniq yo`llari mavjud, bu esa kamchiliklarni amaliyot orqali bartaraf etishga zarurat qoldirmaydi. Qit`a huquq tizimida shaxslar to`g`risidagi normalar ikki qismga bo`linadi: 1) jismoniy shaxslar to`g`risida; 2) yuridik shaxslar to`g`risida. Jismoniy shaxslarning huquq layoqati ularning huquq va burchlarga ega bo`lish layoqati, muomala layoqati, qobiliyati sifatida ta`riflanadi. Huquq layoqati barcha uchun teng bo`lib, uning mazmuni pozitiv huquq bilan belgilab qo`yilgan. Insonning sog`lig`i va yoshiga qarab muomala layoqatining bir qancha daraja-lari belgilangan. Muomala layoqatining hajmi pozitiv huquq bilan belgilanadi. Qit`a huquqida yuridik shaxslar haqida batafsil ishlab chiqilgan ta`limot (doktrina) mavjud. Yuridik shaxs o`ziga xos mavhumlashtirilgan toifa (kategoriya) bo`lib, yuridik shaxslarning ehtimol tutilgan, mumkin bo`lgan barcha turlarini qamrab oladi. Yuridik shaxslarning mohiyati va belgilariga (ular qonunlarda belgilab qo`yilgan), shuningdek ularni tasniflash – turkumlashga alohida ahamiyat beriladi. Ushbu turlar ro`yxati qat`iy tizimga solingan. Yuridik shaxslarni vujudga keltirish, qayta tashkil etish va tugatishning barchasi uchun umumiy bo`lgan qoidalari bel-gilab qo`yilgan. Yuridik shaxslarning vujudga kelishi, o`zgarishi va bekor bo`lishi normativ-murojaat tartibida amalga oshiriladi va davlat ro`yxatidan o`tkaziladi. Tijorat yuridik shaxslari umumiy (universal) huquq layoqatiga ega. Notijorat yuridik shaxslar uchun maxsus huquq layoqati belgilangan. Barcha yuridik shaxslar uyushma-lar va muassasalarga bo`linadi. Uyushmalar (korporatsiyalar) turli jamiyatlar va shirkatlarga – to`liq shirkat (ba`zi

www.arxiv.uz mamlakatlarda to`liq shirkat yuridik shaxs hisoblanmaydi), kommandit shirkati, mas`uliyati cheklangan jamiyat, aksiyadorlik jamiyatlariga bo`lina-di. Shirkatlarning (jamiyatlarning) turlarga bo`linishi asosida ularning ishtirokchilarini korporatsiya majburiyatlari uchun javobgarlik xarakteri asosiy mezon bo`lib hisoblanadi. To`liq shirkatda barcha ishtirokchilar o`zlarining barcha mol-mulklari bilan solidar javob beradilar. Kommandit shirkatda esa bir xil ishtirokchilar (kommanditchilar) ustav fondiga qo`shgan ulushlari hajmida, boshqalar, ya`ni to`liq a`zolar (komplimentarlar) o`zla-rining barcha mol-mulklari bilan solidar javob beradilar. Shir-kat a`zolaridan farqli ravishda jamiyat a`zolarining javobgar- ligi ularning ustav fondlariga kiritilgan ulushlar bilan chekla-nadi. Mas`uliyati cheklangan jamiyat bilan aksiyadorlik jamiyat-lari o`rtasidagi farq ularning ishtirokchilariga ulushlar (hissa-lar, paylar) yoki qimmatbaho qog`oz sifatidagi aksiyalar tegishli bo`lishida namoyon bo`ladi. Korporatsiyalar tashkil etishda qit`a qonunchiligi boshlang`ich ustav kapitali hajmi va shakllantirish tartibiga nisbatan juda qattiq talablar qo`yadi. Muassasalarda esa muassis o`z mol-mulkidan muassasa uchun alohida ajratib, biriktirib qo`yadi, muassasa ma`muriyati muassasa maqsadlarini amalga oshirishda ushbu mol-mulkni boshqaradi. Odatda, muassasa uning mol-mulkining mulkdori, a`zolari va boshqaruvchilari bo`lmagan shaxslarning manfaatlari uchun faoliyat yuritadi. Bu shaxslar destinatorlar deb ataladi. Davlat g`aznasi (fisk), davlat korxonalari va boshqa muassasalar, diniy tashki-lotlar va xayriya jamg`armalari (fondlari) muassasa ko`rinishida namoyon bo`ladi. Ashyoviy huquqlar. Qit`a huquq tizimida ashyoviy huquqlar turkumi mavjud. Bu huquqning mohiyati ashyoning shaxs bilan bog`liq-ligida yotadi, shaxsning shaxslar bilan bog`liqligida emas. Ashyoviy huquqlarning alohida turlari mavjud bo`lishi bilan birga, barcha ashyoviy huquqlar uchun umumiy qoidalar ham mavjud. Ashyoviy huquqlar shaxsning o`z ashyolariga bo`lgan huquqlariga (bular jumlasiga mulk huquqi ham kiradi) va shaxsning o`zgalar ashyolariga bo`lgan

www.arxiv.uz huquqlariga (bular jumlasiga servitutlar, emfitevzis, garov, qurilish qilish huquqi va shu kabilar kiradi) bo`linadi. O`zgalar ashyolariga bo`lgan huquqlar begonaning mol-mulkiga bo`lgan ta`sirning usullari, hajmlari, quvvati va boshqa jihatlari bo`yicha farqlanadi. O`zgalar ashyolariga bo`lgan huquqlar mulkdorga burchlar yuklagani sababli ashyoviy huquqlar doirasi qat`iy belgilab qo`yilgan (numenis clausus). Bu esa ro`yxatdan tash-qari o`zboshimchalik bilan ashyoviy huquqlar vujudga kelmasligini bildiradi. Har qanday holda ham ashyoviy huquq mazmuni pozitiv huquq bilan belgilanadi. Ashyoviy huquqlarning alohida turlari bilan birga egallash shaxsni ashyo bilan bog`langanligi faktik holati (shaxsni ashyo ustidan hukmronligi) ekanligiga katta e`tibor qaratiladi. Qit`a huquqi doirasida egallash maxsus egalik qilishni ta`minlash da`volari bilan himoya qilinadi, muayyan mezonlarga javob beradigan egalik qilish buzilganda, huquqbuzarni aybidan qat`i nazar bunday da`volarni qo`llash mumkin. Tabiiyki, mulk huquqi asosiy ashyoviy huquq bo`lib hisobla-nadi. Ashyoviy huquq normalarining asosiy qismi unga bag`ishlangan. Har bir mamlakatda mulk huquqining mazmuni o`ziga xos bo`lishiga qaramasdan, ularning barchasi uchun umumiy bo`lgan jihatlar ham mavjud. Qit`a huquq tizimida mulk huquqini talqin etishda Rim an`analariga va eng avvalo, «bir ashyoga nisbatan ikkita to`liq mulk huquqi bo`lishi mumkin emas» degan asosiy tamoyildan kelib chiqiladi. Mulk huquqi yagona va bo`linmasdir. Bo`lingan yoki ikki-langan mulk bo`lishi mumkin emas. Mulk huquqini ushbu doirasiga sig`maydigan hayotiy vaziyatlarning xususiyatlari yo o`zgalar mulkiga bo`lgan huquqlarda yoki u yoki bu obyektga nisbatan u yoki bu subyektning mulk huquqining o`ziga xosliklarini belgilab ko`yishda ifodalanishi mumkin. Garchi keyingi vaqtlarda qit`a huquqi tomonidan anglo-amerika huquqining mutlaqo qarama-qarshi tamoyillaridan (masalan, trast yoki ishonib topshirilgan mulk) kelib chiquvchi konstruksiyalar o`zlashtirilayotgan bo`lsa ham, biroq ular o`rnashib qolgan an`analarni buzmagan holda moslashtiril-moqda (masalan, ishonib

www.arxiv.uz topshirilgan mulk o`rniga o`zganing mol-mulkini ishonchli boshqarish belgilangan). Qit`a huquq tizimi amal qilayotgan tamoyillardan yana biri – bu mulk huquqining eng to`laqonligi tamoyilidir (plena in re potestas). Yevropa mamlakatlarining qonunchiligida mulk huquqi-ning tarkibiy qismlari (mulkdor vakolatlari – egallash, tasarruf etish, daromad olish huquqi va shu kabilar) turlicha ifodalani-ladi, ba`zan esa hatto g`aroyib vakolat ham (masalan, mol-mulkni yo`q qilib tashlash huquqi) belgilab qo`yilgan. Biroq ayni vaqtda ushbu vakolatlar bilan mulk huquqi mazmuni chegaralanmasligi, bu vakolatlar «eng mutlaq tarzda», «mulkdorning xohishiga ko`ra», «mustaqil tarzda» amalga oshirilishi belgilab qo`yilgan. Xuddi shu bilan mulk huquqining maxsus xarakteri, uning boshqa huquqlardan farqi, uni boshqa ashyoviy yoxud majburiyat huquqi bilan taqqosla- ganda mazmunan har doim keng va mustaqil ekanligi ta`kidlanadi. O`zgalar mulkiga bo`lgan huquqlar (iura in re aliena) ham nihoyatda turlicha va xilma-xil, biroq bu huquqlar ta`siridagi ashyoning mulkdori mavjudligi ularni yagona guruhga birlashtirib turadi. Umumiy qoidaga ko`ra, mulkdor uning ashyosiga nisbatan ta`sirlarga toqat qilishi lozim, biroq so`nggi vaqtlarda shunday ashyoviy huquqlar ham vujudga kelmoqdaki, uning asosida mulkdor u yoki bu faol harakatlarni sodir etishi lozim. Mulkdorning qaysi vakolatlari cheklanganligiga qarab ashyoviy huquq egalariga o`zgalar ashyosiga nisbatan berilgan imkoniyatlar bo`yicha ashyoviy huquqlar quyidagi turlarga bo`linadi: 1) faqat foydalanish huquqi (servitut); 2) faqat tasarruf etish (garov huquqi); 3) egallash va foydalanish (masalan, uy-joylarni va yer uchastkalarning ba`zi ijarachilari); 4) egallash, foydalanish va cheklangan doiralarda tasarruf etish (emfitevzis – ishonchli boshqarish) o`rtasidagi har qanday xususiy huquqiy munosabatlarga mo`ljallangan universal konstruksiya bo`lgan majburiyat (obligatio) markaziy o`rinni egal-laydi. Majburiyat huquqi shaxslar o`rtasidagi munosabatlarni tar-tibga solishga mo`ljallangan huquq normalari tizimidan iborat. Majburiyat doirasida bir shaxsga boshqa shaxsdan (iug in personal) qandaydir harakatlarni sodir etish (taqdim etish) yoki muayyan harakatlarni sodir etishdan saqlanishni talab qilish huquqi tegishli

www.arxiv.uz bo`ladi. Majburiyat taraflari bo`lib kreditor (talab qilish huquqiga ega bo`lgan shaxs) va qarzdor (zimmasiga burch, majburiyat yuklatilgan shaxs) hisoblanadi, majburiyat predmeti fuqarolik huquqining har qanday obyekti bo`la oladi, majburiyat-ning mazmunini taraflarning huquq va majburiyatlari tashkil etadi. Bunda majburiyat mazmuni nafaqat pozitiv huquqqa, balki taraflarning erki, irodasiga ham bog`liq bo`ladi. Majburiyat huquqining g`oyat keng rivojlangan umumiy qismi mavjud bo`lib, unda barcha turdagi majburiyatlarga qo`llanadigan normalar mujassamlangan. Majburiyat huquqining maxsus qismi majburiyatlarning alohida turlariga bag`ishlanadi. Majburiyatlar, eng avvalo, ularning kelib chiqish asoslari bo`yicha turkumlanadi. Majburiyatlar vujudga kelishining bir qancha bosh asoslari farqlanadi – shartnoma, bir tomonlama bitim, zarar yetkazish (delikt), topshiriqsiz boshqalarning ishlarini yuritish, asossiz boyish va qonun. Shartnoma ikki va undan ortiq shaxslarning o`zaro huquq hamda majburiyatlarini belgilovchi kelishuvi sifatida tan olinadi. Shartnoma tuzilgandan keyin qat`iy bajarilishi lozim (pacta sunt sertsonda), uning ijrosi majburiyligi ta`minlanadi. Jabrlanuvchining shaxsiga yoxud mol-mulkiga qandaydir mua-yyan shartnoma bilan bog`liq bo`lmagan holda ziyon yetkazish delikt hisoblanadi. Shartnomani buzgani uchun va delikt uchun javobgarlik ayblilik tamoyili asosida belgilanadi, ayni vaqtda zarar yetkazuvchining aybdorligi prezumpsiyasi belgilab qo`yilgan. Biroq bu umumiy tamoyildan istisnolar ham mavjud. Shartnomalar, eng avvalo, ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni bo`yi-cha turlarga bo`linadi – mol-mulkni mulk sifatida topshirish, foy-dalanishga topshirilgan shartnomalar, ishlar bajarish va xizmat-lar ko`rsatish to`g`risidagi shartnomalar va h.k. Shartnoma huquqida shartnomalarning barcha turlari uchun qo`llaniladigan umumiy qoidalar ham mavjud.

www.arxiv.uz Deliktlar bosh va maxsus deliktlarga bo`linadi. Bosh delikt standart qoidalarga kiritilgan har qanday ziyonni qoplash uchun asos bo`ladigan umumiy qoidalardan iborat. Maxsus deliktlar ziyonning alohida xarakteri (mulkiy ziyon, ma`naviy ziyon, shaxsga yetkazilgan ziyon, sog`liqqa yetkazilgan ziyon), zarar yetkazish manbai (oshirilgan xavf manbai), aybi (aybli yoxud aybsiz javobgarlik), zarar yetkazuvchining shaxsi (masalan, yollanma xodim, davlat xiz-matchisi) va boshqa holatlar bo`yicha o`z xususiyatiga ega. Mutlaq huquqlar (intellektual mulk) inson tafakkuri, ijo-diy faoliyat natijalari qator xalqaro konvensiyalar – muallif-lik huquqiga bag`ishlangan Bern va Jeneva, patent tartibga soluvchi Parij va boshqa xalqaro konvensiyalar asosida yaratilgan, rivojlangan qonunchilikda mustahkamlab qo`yilgan. Shu sababli ham, bu masalada qit`a yoki anglo-amerika huquq tizimi bilan bog`liq o`ziga xos xoslik mavjud emas. Har ikkala tizimga kiruvchi mamlakatlar qonunchiligi bir asr mobaynida yuqorida ko`rsatilgan konvensiyalar asosida bir xildagi modellar (qoliplar, andozalar) asosida tarkib topdi. Ushbu institutlar doirasida mavjud bo`lgan tushunchalar o`rtasidagina ayrim juz`iy farqlar mavjud. Qit`a huquq tizimida odatda, mualliflik yoki patent huquqlari tushunchalaridan foyda-laniladi, ba`zan ular «mutlaq huquqlar» nomi bilan umumlash-tiriladi. Anglo-amerika huquqida esa adabiy (badiiy) va sanoat mulki degan iboralar qo`llanadi, intellektual mulk tushunchasi ularni birlashtiruvchi ibora hisoblanadi. Bunday talqin mulk tushunchasi doirasini kengaytirishga moyil bo`lgan mavjud doktri-naga mos keladi. Shuni ham e`tirof etish o`rinliki, bunday ibora-larni qo`llash xalqaro konvensiyalarda ham, qit`a huquq tizimi-ning ba`zi mamlakatlarida (masalan, Fransiyada) ham rusm bo`lgan. Biroq bunday holda ham «mulk» atamasidan shartli ravishda foy-dalaniladi (bunday huquqlarning himoyasi mutlaq ekanligini ta`-kidlash ma`nosida). Qit`a huquqi va anglo-amerika huquq tizimlarining oila huquqi bir-biridan kam farq qiladi, shu sababli bu haqda alohida to`xtalish maqsadga muvofiq emas.

www.arxiv.uz Vorislik huquqi. Marhum mol-mulkining merosxo`rlariga o`tishini tartibga soluvchi normalar tizimiga vorislik huquqi deyiladi. Vorislik bu universal huquqiy vorislik bo`lib, uning doirasida meros qoldiruvchidan vorislarga barcha mol- mulklar, chunonchi aktivi (huquqlari) va passivi (burchlari) ham o`tadi. Ayni vaqtda mol-mulkni meros bo`yicha o`tkazishning shunday shakli ham mavjudki, bunda mol-mulkni oluvchi meros qoldiruvchining qarz-lari uchun javobgarlikdan ozod bo`ladi (vasiyat majburiyati yoxud legat). Odatda, legat meros qoldiruvchiga majburiyatlari bo`yicha emas, faqat huquqlari bo`yicha singulyar (qisman) huquqiy vorislik-ni bildiradi. Vasiyat bo`yicha va qonun bo`yicha vorislik farqlanadi. Vasiyat bo`yicha vorislikda meros vasiyatda ko`rsatilgan shaxslarga o`tadi. Vasiyatnoma turli shakllarda tuzilishi mumkin – meros qoldiruv-chini o`z qo`li bilan yozilgan yozma vasiyatnoma, davlat mansabdor shaxsi (notarius) huzurida (ishtirokida) tantanali ravishda e`lon qilgan vasiyatnoma, guvohlar huzurida saqlash uchun qonun bo`yicha vorislikda merosxo`rlarning muayyan navbati belgilanadi (razryad-lar, porotellar), demak, meros qoldiruvchiga yaqinroq bo`lgan vorislar navbati mavjud bo`lganda, qolgan merosxo`rlar merosga chaqirilmaydi. Anglo-Amerika huquq tizimi. Anglo-amerika huquq tizimi umumiy tavsifnomasi. Ushbu huquq tizimi negizida umumiy huquq (common lawe) yotadi, umumiy huquq Buyuk Britaniyada qirollik sudlari faoliyati natijasida vujudga kelib, bunda qirollik sudlari uchun majburiy bo`lgan. Sudlar tomonidan yangidan yangi qarorlar qabul qilish asosida oldin umumiy huquqning rivojlanishi ta`minlanadi, uning rivoji to`xtagach esa, kansler sudi faoliyati natijasida tarkib topgan adolat huquqi (equity) rivoji ta`minlandi. Bunday dualizm Rim xususiy huquqi doirasidagi sivil va pretor huquqlari dualizmiga o`xshaydi. Keyinchalik umumiy huquq va adolat huquqi yig`indisidan pretsendent huquqi vujudga keldi va unga parlament tomonidan qabul qilinadigan statut huquqi (statute law) qo`shildi. Biroq pretsendent huquqi

www.arxiv.uz statut huquqiga nisbatan mustaqil rivojlanishga ega bo`ldi va hatto butunlay statut huquqining ham qo`llanish tartibini belgilay boshladi. Xuddi shunday ko`rinishdagi ingliz huquqi Buyuk Britaniya koloniyalariga – AQSH, Kanada, Avstraliya, Yangi Zellandiyaga, boshqa mamlakatlarga ham o`tkazildi va bu mamlakatlarda modifikatsiya-lashtirildi. Ingliz huquqi AQShda eng ko`p darajada o`zgarishlarga duchor bo`ldi. Shu sababli ham u anglo-amerika huquqi tizimi degan nomni oldi. Bu o`zgarishlar eng avvalo, AQShning federativ tuzi-lishi bilan bog`liq. AQSH tarkibiga kiruvchi shtatlar fuqarolik qonunchiligini yaratish sohasida katta mustaqillikka ega bo`lganlar va hozir ham egalar. Shu sababli shtatlarnng qonun ijodkorligi faoliyatini unifikatsiyalash (birxillashtirish) uchun federatsiya darajasida to`laqonli qonunlar qabul qilingan yoxud tavsiyaviy (modellashtirilgan) namunaviy kodifikatsiyalar yaratilgan. Biroq AQSH huquqi o`z xususiyatlariga ega bo`lishiga qaramasdan ingliz huquqi bilan yagona tizimni tashkil etadi. Huquq manbalari. Ingliz-amerika tizimida manbalarning umumiy doirasi bir xil – qonunlar, sud amaliyoti, odatlar bo`lsa ham, ularning nisbati o`zgarib turadi. Garchi keyingi vaqtlarda qonunlar ko`proq qabul qilinayotga-niga qaramasdan, ular ingliz-amerika huquq tizimida qit`a huquq tizimidagidek rol o`ynamaydi. Bu o`rinda shuni ta`kidlash lozim-ki, fuqarolik qonunchiligini kodifikatsiyalashtirilgan hujjat-lari – kodekslar mavjud emas. Qonunlar fuqarolik huquqining alohida institutlari – yuridik shaxslar, mulk huquqi, oldi-sotdi va shu kabilarga nisbatan, ya`ni ular to`g`risida qabul qilingan, lekin ular tizimga solinmagan. Faqat u yoki bu darajada tizimga solingan hujjatlar mavjud, biroq baribir ular fuqarolik huquqining ayrim institutlariga taalluqli xolos (masalan, AQShning Namunaviy Savdo kodeksi). Fuqarolik huquqi mazmunini belgilashda pretsedent huquqi shaklida namoyon bo`ladigan sud amaliyoti hal qiluvchi ahamiyatga ega. Pretsedent huquqi – yuqori sud instansiyalari hal qiluv qarorlari yig`indisining tizimlashtirilgan doktrinasi bo`lib, ular xuddi shunday o`xshash ishlarda qo`llanishi lozim bo`ladi. Shunday qilib, pretsedentlar huquq manbai bo`lib qoladi. Sud hal qiluv qarorlarini

www.arxiv.uz o`zgartirib boradi. Huquq foydali an`analari-ni saqlagan holda asta-sekin rivojlanadi. Chunki ishni hal etishda qo`llanishi mumkin bo`lgan manbalar doirasi haddan tashqari keng va katta hajmli bo`ladi. Biroq ilmiy-texnika taraqqiyoti bu bora-da ham o`z ta`sirini o`tkazmoqda. Hozirgi vaqtda mashinali o`qila-digan pretsedentlar to`plamlari mavjud bo`lib, bu esa ulardan foydalanishni ancha yengillashtiradi. Odatlarda ham, ayniqsa, yangi pretsedentlarni shakllantirish-da yetarli darajada katta e`tibor beriladi. Ish muomalasi odatlariga kelganda shuni qayd etish o`rinliki, AQShda ularning ahamiyati yetarli darajada katta, bunda ular xususiy xarakterdagi tavsiyaviy hujjatlar asosini tashkil etadi (shartnoma huquqi, agentlar, ishonib qo`yilgan mulk va shu kabilarga bag`ishlangan), ular alohida shtatlar uchun model vazifasini o`taydi. Ingliz-amerika doktrinasi pretsedent huquqining hal qiluvchi ta`siri ostida rivojlanmoqda. Agarda qit`a yuristi uchun amaliyot ehtiyojlariga unchalik to`g`ri bo`lmasa ham mintaqaviy va qat`iy tizimli normalar yaratish hisoblanadi, ingliz- amerika tizimi yuristi esa amaliyotning har bir so`qmog`i bo`yicha borishga tayyor. Doktrina alohida pretsedentlarni umumlashtirish yo`li bilan ka-zuistik ravishda rivojlanadi. Qaysi usul yaxshi ekanligini aytish qiyin. Hozirgi bosqichda bu huquqiy tizimlarning yaqinlashuvi ro`y berayotgani tasodifiy emas, bu Yevropa hamjamiyati misolida yaqqol namoyon bo`lmoqda. Shaxslar. Ingliz-amerika huquqida ham shaxslar haqidagi qoidalar jismoniy va yuridik shaxslarga bag`ishlangan normalarga bo`linadi. Shaxslarning huquq subyektligini tartibga solish pozi-tiv huquqda unchalik aniq emas. Asosiy e`tibor huquq subyektli-gini amaliyotda ehtiyoj sezilgan tarkibiy qismlari mazmuniga qaratiladi. Huquq layoqati va muomala layoqatini farqlash amalga oshiril-maydi. Uning o`rniga huquq subyektligining yagona tushunchasi (legal capacity) amal qiadi. To`g`ri, amaliyotda passiv va aktiv muomala layoqati mavjud. Boshqacha aytganda, huquqiy harakatlarni mustaqil sodir etish layoqati sifatida talqin etiladi. Huquq subyektligi formal jihatdan teng hisoblanib, umumiy qoidaga ko`ra shaxs

www.arxiv.uz tug`ilishi bilan boshlanib, o`limi bilan tugaydi. Ingliz-amerika huquq tizimida shaxsni bedarak yo`qolgan deb topish va o`lgan deb e`lon qilish mustaqil huquqiy institutlar sifatida mavjud emas. Yuridik shaxslarga kelganda shuni ta`kidlash o`rinliki, ular-ning mohiyati yetarli ishlanmagan. Universal kategoriyadagi yuri-dik shaxslar o`rniga yuridik shaxslarning ikki asosiy turi, shirkat-lar (partships) va kompaniyalar (Buyuk Britaniyada) yoki korporatsiya-lar (AQShda, Buyuk Britaniyada ommaviy korporatsiyalar) mavjud. Shirkatlarning bir necha turi bo`lib, ular asosan bir- biridan shir-kat majburiyatlari, qarzlari bo`yicha, sheriklarning (ishtirokchi- larning) javobgarlik belgilari bo`yicha farqlanadi. To`liq shir-katlar yuridik shaxs hisoblanmaydi. Shirkatlarning turlaridan biri kommandit (limited partnerships) shirkat yuridik shaxs hisoblanadi. Biroq yuridik shaxslar to`g`risidagi asosiy normalar kompa-niyalar (korporatsiya)larga bag`ishlangan hujjatlarda o`z aksini topganini qayd etish lozim. Qit`a huquq tizimida bunday yuridik shaxslarning o`xshashlari bo`lib mas`uliyati cheklangan jamiyat, aksiyadorlik jamiyatlari hisoblanadi. Biroq kompaniyalar ham, korporatsiyalar ham ularning ishtirokchilariga qanday hissa (ulush) yoki aksiyalar tegishli bo`lishiga qarab farqlanmaydi. Ular yagona atama – shares bilan almashtiriladi. Korporatsiyalarni tashkil etishda dastlabki ustav kapitalini shakllantirishga qit`a huquq tizimidagi kabi ahamiyat berilmaydi. Formal jihatdan haliga qadar yuridik shaxslarning huquqiy layoqati umumiyligi e`tirof etilmagan. Yuridik shaxslarning maxsus huquq layoqati to`g`risidagi normalar (ultra vires doktrinasi) hozircha bekor qilin-magan, biroq amaliyotda uning ahamiyati tobora pasayib bormoqda. Ingliz-amerika huquqida mulkdor tomonidan tashkil etiladigan muassasa kabi yuridik shaxs turi mavjud emas. Korporatsiyalar (ular foyda, daromad olish maqsadisiz ham tashkil etilishi mum-kin) yoxud ishonilgan mulkdorlar (mol-mulkni ishonchli boshqaruv-chilar) uning o`rnini bosadi. Mulk (property, ownership). Bu ingliz-amerika huquqining eng asosiy, muhim tushunchalaridan biridir. Shaxslarning ashyoga nisba-tan munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan normalar tizi-mi sifatida ashyoviy huquq mavjud emas.

www.arxiv.uz «Ashyoviy huquq» o`rnini «mulk» kategoriyasi egallaydi. Mulkdorning o`zining ashyolari va o`zganing ashyosiga nisbatan huquqlari ham mulk huquqi tarkibiga kiradi. Qit`a huquq tizimi bo`yicha ko`chmas mulk ham o`z ashyosiga nisbatan bo`lgan huquq hisoblanmaydi, chunki yerni oliy mulkdori bo`lib davlat (tojdor) hisoblanadi. Shu ma`noda olganda yerning har bir egasi mulkdor emas. Amaliyotda esa bunday emas, chunki «tojdor»ning vakolatlari nomiga xolos. Ingliz-amerika huquqida mulkni talqin etishning asosiy belgisi bo`lingan (ikkilangan) mulkni mavjudligiga yo`l qo`yish hisoblanadi. «Bir ashyoga – bir mulk huquqi» tamoyili bu o`rinda amal qilmaydi. Buning o`rniga bir necha shaxslarni bir ashyoga nisbatan mulk huquqini mazmuni va miqdori ishtirokchilarni keli-shuvi (erki, irodasi) orqali belgilanish tamoyili belgilangan. Qit`a huquqida esa ashyoviy huquqlar turlari va mazmuni obyektiv huquqda qayd etib qo`yilgan bo`lib, bu esa har ikkala huquq tizimi o`rtasidagi farqni yaqqol ko`rsatadi. Mulk huquqini bo`lish nafaqat gorizontal holatda – makonda, balki vertikal holatda – zamonda ham yo`l qo`yiladi. Masalan, bir mulkdor yer uchastkasini ijaraga berishdan daromad olish huquqiga ega bo`lsa, boshqasi undan foydalanishdan daromad olish huquqiga ega. Qandaydir ashyo bir mulkdorga umrbod berilishi mumkin, u vafot etgandan keyingina boshqa mulkdorga berilishi mumkin, har ikkala holatda ham hozirgi va kelgusi mulkdorlar o`rtasida taqsimlanadigan mulk huquqi to`g`risida gap boradi. Demak, ushbu turlicha mulk huquqining mazmuni dastlabki mulkdor erki yoki mulkdorlar kelishuvi bo`yicha belgilanadi. Mulk (property) juda ham keng ma`noda talqin etiladi. An`-anaviy huquqlardan tashqari unga ba`zi talab qilish huquqlarini (masalan, pensiyalar, nafaqalar, alimentlarga va sh.k. bo`lgan huquqlar), mutlaq huquqlar ayniqsa, ular begonalashtirilishi mumkin bo`lsa (intellektual mulk) ham kiritiladi. Bu o`rinda fikr yuritish quyidagi mantiqiy xolatlar bilan bog`liq: agarda huquq begonalashtirilishi mumkin bo`lsa, garchi o`ziga xos xususiyatli bo`lsa ham, ashyo hisoblanadi, demak, mulk obyekti bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Ingliz-amerika huquq tizimidagi mulk talqinini yuqorida ko`rsatilgan xususiyatlari ishonilgan mulkda (trust) yaqqol namoyon bo`ladi. Ishonilgan mulkning mohiyati shundan iboratki, trast muassisi – dastlabki mulkdor (setilor) ashyoni ishonilgan mulkdor (trustee) boshqaruviga topshiradi, ishonchli boshqaruvchi bu mulkdan foydalanish natijasida olingan ashyolar yoxud daromadlarni manfaat ko`ruvchiga (beneficiary) topshirishi lozim. Manfaat ko`ruv- chi sifatida trast muassisi ham uchinchi shaxslar (keng ma`nodagi omma, olomon ham) bo`lishi mumkin. Ishonilgan mulkdor ham, man-faat ko`ruvchi ham mulkdorlar hisoblanadi, biroq ularning huquq-lari hajman farq qiladi, ishonilgan mulkdor o`ziga topshirilgan mol-mulkni boshqarishni (foydalanish) amalga oshirsa, manfaat ko`ruvchi daromad olishga va ashyoni qaytarib olishga bo`lgan huquq-larga ega bo`ladi. Har bir mulkdorning huquqlari hajmi trast qanday shartlarda ta`sis etilganiga qarab (u qonunda, shartnomada yoxud bir tomonlama bitimda belgilab qo`yilishi mumkin) o`zgarishi mumkin. Masalan, ishonilgan mulkdorga manfaat ko`ruvchiga daro-maddan ulush ajratish yoki ajratmaslik huquqi berilishi mumkin. Ayni vaqtda shunday ishonilgan mulk bo`lishi ham mumkinki, uning doirasida har qanday vaqtda bu huquqni tugatish va ashyoni o`ziga qaytarib olishi mumkin. Binobarin, trastning bunday «rezina» konstruksiyasi turlicha shakllarga kiritilishi va modifikatsiya-lashtirilishi mumkin. Shu sababli ham uni eng kutilmagan vaziyat-larda – asossiz boyish hollarida, kompaniya va uning direktor-lari, prinsipal va agenti o`rtasidagi, vorislik va shu kabi munosabatlarda qo`llaydilar. Biroq uning eng asosiy tayinlanish, vazifasi – o`z mol-mulkini boshqarishni xohlamaydigan yoxud unga qodir bo`lmagan shaxslar mol-mulkini boshqalar tomonidan samarali boshqarishni ta`minlash hisoblanadi. Xuddi shu ma`noda va xuddi shu sabablarga ko`ra ham ushbu konstruksiya boshqa huquqiy tizimlar tomonidan ham o`zlashtirilmoqda. Ingliz-amerika huquqi doirasida mol-mulkni egallash shaxsni ashyo bilan faktik, amaliy bog`liqlik holati sifatida talqin etiladi, biroq egallashni himoya qilishda

www.arxiv.uz maxsus egallash da`vo-lari emas, balki zarar yetkazishdan kelib chiqadigan (traspase u nuissance) da`volar qo`llanadi. Bu esa mol-mulkni egallashni himoya qilish uni buzishda aybning borligi yoki yo`qligiga bog`liqligidan dalolat beradi. O`zgalar mulkiga bo`lgan huquqlarga kelganda esa, shuni qayd etish lozimki, u mustaqil kategoriya sifatida mavjud emas. Biroq bu uning amaliyotda qo`llanmasligini anglatmaydi. Masalan, ashyo-viy huquqlar jumlasiga garov huquqi va servitutlarni kiritish mumkin. Shartnoma va delikt huquqi. Ingliz-amerika huquq tizimi-da shartnoma (contract) hamda delikt (tort) muhim va asosiy tushun-chalardan hisoblanadi. Har qanday majburiyatlarga qo`llanadigan majburiyat huquqining umumiy qismi mavjud emas. Umumiy qism shunda ham legal ko`rinishda emas, balki doktrinal ko`rinishda faqat shartnoma va delikt huquqida mavjud. Majburiyatning mavhumlashtirilgan (formallashtirilgan) tushunchasi ham mavjud emas. Asosiy e`tibor delikt va shartnomaga qaratilgan. Majburiyatlarning legal klassifikatsisi (tasnifi) ham yo`q. Majburiyatlarning vujudga kelish asoslari bo`lib shartno-ma, kvazishartnoma (shartnomasifat) majburiyatlar – asossiz boyish, o`zgalar manfaatini ko`zlab topshiriqsiz harakat qilish va delikt hisoblanadi. Ingliz-amerika huquqi bo`yicha shartnoma – bu sanksiya bilan ta`minlangan (sudga himoya so`rab murojaat qilish imkoniyati naza-rda tutilgan) taqdim etish (qanoatlantirish) evaziga berilgan va`-da hisoblanadi. Demak, shartnoma muqobil talablarni qanoatlan-tirishni (consideration) nazarda tutadi: talab qilish huquqini olish uchun kreditor oldin qarzdorga u yoki bu haqda va`da bergan bo`lishi lozim. Bundan oferta (shartnoma tuzish haqidagi taklif) akseptlanmaguncha taraflarni bir- biri bilan bog`lamaydi degan qoida kelib chiqadi (ba`zi istisno holatlardan tashqari). To akseptlanmaguncha oferta erkin ravishda chaqirib olinishi mumkin. Qit`a huquq tizimida esa boshqa holatni ko`ramiz: oferta qilgan shaxs u yoki bu darajada ushbu oferta bilan bog`liq. Muqobil ijrolarning shartligi haqsiz, tekin tuziladigan shartnomalarni mavjud bo`lishiga to`sqinlik qiladi. Shu sababli ham «muhr bilan» degan alohida shartnomalar konstruksiyasi tuzilgan bo`lib, bunda

www.arxiv.uz muqobil ijro bo`lmagan hollarda ham qarzdorlarga majburiyat yuklash imkonini beradi. Albatta, o`zaro taqdim etishlar (muqobil ijrolar) faqat taraflarning kelishuvi asosidagina amalga oshirilishi mumkin, biroq bunda kelishuvga emas, balki muqobil ijro mavjudligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`ladi. Shartnoma huquqi amaliyot ehtiyojlariga javob tariqasida rivojlanib bordi. Shartnomalarni legal turkumlash mavjud emas. Amaliy ehtiyojlarga ko`ra vujudga kelgan shartnomalarning alohi-da turlari alohida qonunlar (masalan, tovarlar oldi- sotdisi to`g`risidagi qonun) bilan tartibga solinadi, u yoki bu aniq va bir xil mezonlar yordamida ularni ajratish mumkin emas. Shartnomani buzganlik uchun javobgarlik zarar yetkazganlik tamoyili asosida belgilanadi: qarzdor o`zi tomonidan yo`l qo`yil-gan buzilish uchun aybidan qat`i nazar, javob beradi. Bu ingliz-amerika huquqidagi muhim bir qoidadan kelib chiqadiki, ushbu qoidaga asosan qarzdor kreditorga yetkazilgan zararlarni to`liq qoplagan holda shartnomadan har qanday vaqtda voz kechishi mumkin. Ingliz-amerika huquqi shartnoma huquqiga asosiy e`tiborning qaratganligini yana bir sababi shundaki, bu huquq tizimida muayyan darajada rivojlantirilgan bitimlar haqidagi ta`limotlar mav-jud emas. Shu sababli ham bitimlar to`g`risidagi normalar shart-noma huquqida ifodalangan. Delikt huquqi sud amaliyoti tomonidan ishlab chiqilgan maxsus deliktlar yig`indisi sifatida namoyon bo`ladi. Bosh (general) de-likt mavjud emas, faqat uning doktrinal modellarigina mavjud. Delikt deyilganda, shaxsga yoki mol- mulkka ziyon yetkazish tushuni-ladi. Maxsus deliktlarning legal tasnifi ham mavjud emas. Deliktlarning quyidagi turlari farqlanadi: shaxsga ham, uning mol-mulkiga ham ziyon yetkazishga taalluqli bo`lgan bostirib kirish, tajovuz (trespass); muayyan shaxs yoxud nomuayyan doiradagi shaxslarni mol-mulkdan hotirjam foydalanishni buzadigan yomon ziyonkorlik (nuissance); o`zgalar biznesiga ziyon yetkazish maqsadini ko`zlaydigan bo`hton (libel la stander), fitna (conspiracy); boshqalar- ning haq-huquqlariga loqaydlik bilan munosabatda bo`linganini ifodalovchi

www.arxiv.uz beparvolik (negligance) va shu kabilar. Umumiy qoi-daga ko`ra, ushbu deliktlar uchun javobgarlik ziyon yetkazuvchining aybi bo`lgan taqdirda ro`y beradi. Vorislik huquqi. Ingliz-amerika huquq tizimida u qator o`ziga xos belgilarga ega. Ingliz-amerika huquq tizimi bo`yicha vo-rislik o`z mohiyatiga ko`ra universal huquqiy vorislik hisoblan-maydi, chunki meros qoldiruvchining barcha huquq va majburiyatlari uchinchi shaxsning ishonilgan mulkiga (trast) o`tadi, ishonilgan mulkdorning asosiy vazifasi meros qoldiruvchining (bevosita ifodalangan yoki taxmin qilingan) erki-irodasini bajarish hisoblanadi. Vasiyat bo`yicha vorislikda executor va qonun bo`yicha vorislikda administrator deb ataladigan bu ijrochining vazifasi meros qoldiruvchining qarzlarini to`lash, qolgan mol-mulkni merosxo`rlarga berish, merosxo`rlar manfaatini ko`zlab harakat qilishdir. Merosxo`rlar mol-mulkni qarzlardan tozalangan holda olganlari uchun ular meros qoldiruvchining qarzlari uchun javobgar emaslar. Shunday qilib meros bilan legat o`rtasida farq yo`q va shu sababli ham legat konstruksiyasi mavjud emas. Ingliz-amerika huquqida qonun bo`yicha va vasiyat bo`yicha vorislik farqlanadi. Biroq vasiyatnomaning faqat bir shakliga yo`l qo`yiladi – vasiyatnoma yozma bo`lishi, meros qoldiruvchi tomoni-dan imzolanishi va eng kamida ikki guvoh hozirligida tasdiq-langan bo`lishi shart. Fuqarolik-huquqiy munosabatlarni musulmon huquqi tizimida tartibga solishning o`ziga xos xususiyatlari Afrika va Osiyoning ba`zi mamlakatlarida musulmon huquq tizimi o`zining hukmron mavqeini saqlab turibdi. Biroq bu degani musulmonlikning ilk davrida yoxud o`rta asrlarda amal qilgan musulmon huquqi hali ham o`sha shakl va mazmunda qat`iy saqlanib qoldi degani emas. Boshqa huquq tizimlari ta`sirida, fan-texnika taraqqiyoti musulmon huquq tizimiga nisbatan ham o`z ta`sirini o`tkazgan. Albatta, fuqarolik huquqining hamma sohalarida ham bu ta`sir bir xilda deb bo`lmaydi. Agarda zamonaviy fan va texnika, yangi obyektlar bilan bog`liq yangi bitimlar musulmon huquqi normalari bilan uyg`unlashgan bo`lsa, musulmon huquqining ilk davri normalari odat huquqi bilan birgalikda oila, vorislik – meros va mulk huquqining ba`zi sohalarida o`z ta`siri daraja-sini saqlab turibdi, deb

www.arxiv.uz aytish mumkin. Shaxsiy-diniy tizim – musulmon huquqi ko`p mamlakatlarda (Jazoir, Sudan, Somali, Keniya, Kamerun, Tanzaniya, Iroq, Iordaniya va hokazo) Yevropa hu-quqiy tizimlari bilan uyg`unlashgan holda milliy-huquqiy tizim- larning xilma-xilligini tashkil etgan. Ba`zan bir fuqarolik-huquqiy munosabat bir vaqtning o`zida ikki va undan ortiq huquq tizimi normalari bilan tartibga solinishini ko`rish mumkin. Bunday dualizm va plyuralizm (xilma-xillik) amaliyotda muammo-larni keltirib chiqarishi tabiiy. Musulmon huquqiga amal qilayotgan mamlakatlarda bu huquq tizimining ta`siri turlichadir. Masalan, Saudiya Arabistoni ham-da Eronda u qat`iy va mutlaq ta`sirga ega. Ba`zi mamlakatlarda, yuqorida ta`kidlaganimizdek, dualizm va plyuralizmga yo`l qo`yi-ladi. Ba`zi mamlakatlarda (Suriya) musulmon huquqi qonunchilik-ning asosiy manbai sifatida Konstitutsiyaviy asosga ega bo`lsa, boshqa mamlakatlarda uni qo`llash shariat sudlari tizimi bilan ta`minlanadi (Iroq, Malayziya, Iordaniya). Musulmon huquqi normalari turli mazhablar bo`yicha bir oz farq qilishi mumkin. Eng yirik mazhablar bo`lib malikiylar (asoschisi – Malik ibn Anas), Hanafiylar (asoschisi Abu Hanifa), Shafiiylar (asoschisi – ash-Shofiy), Xanbaliylar (asoschisi – Ahmad ibn Xanbaliy) hisoblanadi. Yaqin Sharq mamlakatlari qonun- chiligida va yuridik ta`limotlar (doktrinalar) da fuqarolik-huquqiy munosabatlar sohasida musulmon huquqini qo`llashda musulmonlarning shaxsiy maqomi mavjud bo`lib, u asosan oila-nikoh va vorislik munosabatlarida qo`llanadi. Ushbu doktrina XIX asrda Misrda yirik olim va davlat arbobi Muhammad Qadri (1821- 1888) tomonidan ishlab chiqilgan va Suriya, Marokash, Iroq, Tunis, Iordaniya qonunlarida o`z ifodasini topgan. Ushbu doktrinaning qo`llanish doirasi ba`zi mamlakatlarda oila-nikoh, vorislik – meros masalalaridan tashqari hadya, vaqf mulkidan foydalanish masalalarini ham qamrab oladi. Hindistonda musulmon huquqi musulmon jamoasi a`zolariga tegishli shaxsiy huquq sifatida qaraladi. Agarda Sharqning Arab mamlakatlarida musulmon huquqi davlat ta`siri ostida yangilanib, modifikatsiyalashtirilgan bo`lsa, Hindistonda an`anaviy, musulmon huquqi manbalari – Qur`on, Sunna, Ijmo`, Qiyos qo`llaniladi. Hindistonning

www.arxiv.uz Buyuk Britaniya mustamlakasi bo`lgan davrda qabul qilingan Musulmonlarning shaxsiy huquqlari to`g`risidagi qonun (1937 yil) va musulmoncha nikohlarda ajralish to`g`risidagi qonuni (1939 yil) amal qiladi. Musulmon mamlakatlarida fuqarolik huquqining manbalari ichida kodifikatsiyalashtirilgan me`yoriy hujjatlar markaziy o`rinni egallaydi. Masalan, Misr FK (1949 yil)da musulmon huquqining barcha mazhablari mujassamlangan. Ushbu FK Iroq, Eron FK mazmuniga ham o`z ta`sirini o`tkazgan. Islom davlatlari qonunchiligi va huquqiy doktrinalari mulk-chilik masalalarida ingliz-amerika yoxud qit`a huquq tizimlari asosiy institutlarini o`zlashtirgan. Ayni vaqtda sof musulmon huquqi ta`siri ostida qolgan munosabatlar ham mavjud. Bu asosan musulmonlarning shaxsiy maqomi va vaqf mulki bilan bog`liq. Vaqf mulki diniy-xayriya vazifalarini bajarib, islom davlat-lari sotsial-iqtisodiy hayotida jiddiy rol o`ynamaydi. Biroq shunga qaramay, u musulmon mulk huquqining o`ziga xosligini namoyon qiladi. Musulmon–huquqiy doktrinada mulkchilik munosabatlariga kuchaytirilgan e`tibor mavjud, unga alohida g`oyaviy-siyosiy tus beriladi. Bu, ayniqsa, yerga nisbatan mulkchilikda yaqqol ko`rinadi. Islom mamlakatlarida yer xo`jasiz, egasiz, qarovsiz qolmasligiga e`tibor qaratiladi. Agarda yer muayyan muddat (odatda, 5 yil) davomida ishlanmasa, mulkdor yerdan mahrum etilishi mumkin. Musulmon huquqida yerga nisbatan davlat mulkchiligi ustuvor tarzda mustahkamlab qo`yilgan, bu esa agrar munosabatlarni tartibga solishda muhim ahamiyatga ega. Garchi yerga nisbatan xususiy mulkchilikning «muqaddas va daxlsizligi» rad etilsa ham, umuman olganda, xususiy mulk aslo inkor etilmaydi, balki o`zining mustahkam asosiga ega. Bunda faqat mulkdorning mutlaq, hech narsa bilan chegaralanmaydigan vakolatlarigina inkor etiladi, xolos. Ko`pgina musulmon mamlakatlari kolonial qaramlikni boshdan kechirgan. Shu sababli ham majburiyat – huquqiy munosabatlariga umumiy huquq va qit`a huquqi o`z ta`sirini o`tkazgan. Majburiyat-ning vujudga kelish asoslari orasida shartnoma markaziy o`rinni egallaydi. Shartnoma uni tuzuvchi shaxslar erki-irodasining mos kelishuvi natijasida vujudga keladi, albatta, bunday erk-iroda huquqiy

www.arxiv.uz ko`rsatmalarni buzmasligi lozim. Shartnoma uni tuzgan shaxslar uchun qonun bo`lib qoladi, u faqat taraflarning kelishuvi yoxud qonunda nazarda tutilgan asoslar bo`yichagina o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin (Jazoirning 1975 yilda qabul qilingan FKning 59 va 106-moddalari). Eron FKda majburiyat huquqining o`ziga xosliklari o`z ifoda-sini topgan. Undagi shartnomalarning turkumlanish mezoni bo`lib shartnomaning taraflar uchun qay darajada majburiyligi hisobla-nadi. FKda shartnomalarning quyidagi turlari belgilab qo`yilgan: chaqirib olinmaydigan (favqulodda holatlardan tashqari hech qaysi taraf tomonidan bekor qilinishi mumkin emas), chaqirib olinadigan (har qaysi taraf o`z xohishiga ko`ra xohlagan vaqtda bekor qila oladi, masalan, topshiriq, omonat), bekor qilinishi mumkin bo`lgan (bunday shartnoma nafaqat taraflar xohishiga ko`ra, balki uchinchi shaxslar tashabbusi bilan ham bekor bo`lishi mumkin), qat`iy (tasodifiy tashqi omillarga hech qanday bog`liq emas), shartli (qit`a huquq tizimidagi sharti kechiktirilgan yoki bekor bo`lish sharti bilan tuzilgan bitimlarga o`xshash) shartnomalar. Ma`lumki, qit`a huquq tizimida xususiy va ommaviy huquq farqlanadi, xususiy huquq dualizmi mavjud bo`lgan va savdo huquq-lariga bo`linadi. Musulmon huquqi amal qiladigan mamlakatda bunday bo`linish sezilmaydi. To`g`ri, Misr qonunchiligida savdo, shirkat, dengiz kemalarini qurish pudrati, shuningdek ta`minlovchi bitimlar savdo qonunchiligi bilan tartibga solinishi ko`rsatilgan (bunday shartnomalarda savdo-sotiq odatlari qo`llaniladi, shakliga nisbatan formal talablar qo`yilmaydi va h.k.). Shartnomalarni tuzish tartibi (protsedurasi) ham qit`a huquq tizimiga o`xshash. Kelishuv qachon sodir bo`lgani bo`yicha «hozir bo`lgan shaxslar» o`rtasida shartnoma (bunda taraflar bevosita va doimiy muloqotda bo`ladilar), “rozilikni izhor qilish” shartno-malari (bunda aksept «sodir bo`lgandan keyin» shartnoma tuzilgan hisoblanadi) va «rozilikni olish» shartnomalari (bunda aksept offerentga ochiq-ravshan yetkazilishi lozim, tuzish tartibi farqlanadi (Jazoir FKning 64-67- moddalari).

www.arxiv.uz Tuzilgan shartnomalarning haqiqiylik shartlari deyarli o`xshashdir. Masalan, Jazoir FKning 96-moddasiga asosan ommaviy tartibga va xushxulq axloqqa zid shartnomalar haqiqiy emas. Shuningdek, shartnoma predmeti jismoniy jihatdan mumkin bo`lmagan harakatlar sodir etilishini talab etsa, zo`rlik, aldash, yanglishuv ta`sirida tuzilgan bo`lsa ham shartnoma haqiqiy hisob-lanmaydi. Ba`zi mamlakatlarda ushbu talablar bevosita FKda emas, balki joriy shartnomaga qo`yilgan talablar (taraflarning o`z erki-irodasiga shartnoma predmetining belgilab qo`yilganligi va shartnoma asosining qonuniyligi) ichida shartnoma shakliga qo`yi- ladigan talablar mavjud emas. Shakl bo`yicha talablar, masalan, notarial guvohlantirish shartligi bitimlarni qayd etish to`g`risi-dagi Qonunda turli shirkatlar tuzish, hadya, ko`chmas mulklar bo`yicha bitimlar uchun belgilab qo`yilgan (Qonunning 46-47-moddalari). Shartnomalarning predmeti bo`lib muomaladan chiqarilmagan har qanday ashyolar, shu jumladan, shartnoma tuzilgan vaqtda natura holida mavjud bo`lmagan ashyolar ham, shuningdek boshqa shaxslarga o`tkazish mumkin bo`lmagan huquqlardan tashqari har qanday huquqlar bo`lishi mumkin. Biroq kelajakda olinishi kuti-layotgan meros shartnoma predmeti bo`la olmaydi (Jazoir FKning 92-moddasi). Ba`zi holatlarda musulmon mamlakatlari FKlari shaxsiy hu-quqiy tizimlarni belgilashda hududiy huquq qoidalari ta`sirini aks ettiradi. Masalan, Eron FK (247- 263-moddalari) shariat normalarini o`zida mujassamlashgan holda predmeti uchinchi shaxs-larning mol-mulki bo`lgan shartnomalarni tuzish imkoniyatlarini nazarda tutadi. Fuqarolik qonunlarida shartnomalarni ijro etish va ularni ijro etmaslik oqibatlari, shuningdek lozim darajada ijro etmaslik masalalari batafsil tartibga solingan. Osiyo va Arab Sharqi mamlakatlarining qit`a huquqi tizimini qabul qilgan huquq tizimlarida majburiyatlarning natura shaklida bajarilishi shartligi belgilab qo`yilgan. Bu esa shartnomalarni natura shaklida ijro etish lozimligini anglatadi.

www.arxiv.uz Zararlarni undirish – majburiyatlarni ijro etmaganlik yoxud lozim darajada ijro etmaganlik uchun vujudga keladigan oqibat hisoblanadi. Umumiy qoida bo`yicha zarar nafaqat majburiyat ijro etilmaganligi sababli yetkazilgan muayyan mulkiy talofat, balki boy berilgan foydani ham o`z tarkibiga oladi (Jazoir FKning 182- moddasi, Eron FPKning 728-moddasi, Indoneziya FKning 1243-moddasi). Ko`pgina musulmon mamlakatlarida vorislik munosabatlarini tartibga solish ko`proq musulmon-huquqiy doktrinaga asoslanadi. Aholisining katta ko`pchiligi islomga e`tiqod qiladigan mamlakat-larda meros sohasida huquq tizimi dualizmi mavjud emas. Hatto fransuz huquqi namunasidagi FKlari amal qiladigan mamlakatlar (Suriya, Iroq) Fuqarolik kodekslarida ham vorislik tartibga solinmagan. Vorislik huquqi musulmon huquqining eng muhim insti-tutlaridan biri bo`lib, atroflicha ishlab chiqilgan, puxta muvo-fiqlashtirilgan qat`iy huquq normalari tizimidan iboratdir. Ayni vaqtda musulmon mamlakatlaridagi vorislik huquqi faqat an`anaviy musulmon huquqi normalari bilangina tartibga solina-di, deb o`ylash noto`g`ri bo`lur edi. Ba`zi mamlakatlar qonunlarida musulmon huquqining an`anaviy tamoyillaridan sezilarli farq qiladigan ancha qoidalar mavjud. Masalan, Suriyada va Pokistonda nevaralarning taqdim qilish huquqi bo`yicha meros olishi tan oli-nadi. Suriyada ayollarning meros olishi bo`yicha hissalari kengayti-rilgan. Musulmon huquqida vasiyat qilish erkinligi chegaralanadi. Vasiyat qiluvchi qonun bo`yicha vorislarni meros olishga chaqirish navbatini o`zgartira olmaydi va huquq tomonidan belgilanganiga zid ravishda vorislikning alohida tartibini yarata olmaydi. Bundan tashqari, vasiyat bo`yicha qonunga asosan vorislar doirasiga kirmaydigan shaxslar merosxo`r bo`lib qolgan taqdirda mol-mulk-ning faqat uchdan birigina berilishi mumkin, xolos. Musulmon huquqida qonun bo`yicha vorislikda ayol va erkakning meros hajmlarida tengligi mavjud emas. Vorislik huquqi tabiati bo`yicha meros mol- mulkiga nisbatan erkak va ayol voris sifatida teng huquqlarga ega. Meros chaqirilish navbatida erkak va ayol teng, biroq ayol erkak ulushining yarmini oladi,

www.arxiv.uz xolos. Marhumning uzoq qarindosh-urug`larini merosxo`r sifatida navbatga chaqirilishida ham erkak va ayol teng emas. An`anaviy musulmon huquqida vafot etgan musulmon shaxsning vorislari sifatida boshqa dindagi yoxud e`tiqoddagi shaxslarning chaqirilishida ham qiyinchiliklar mavjud. Qonun bo`yicha vorislik hanafiy mazhabida quyidagi toifa-larga bo`linadi: I. Qur`on bo`yicha muayyan ulushlarda meros oluvchi vorislar: 1) er; 2) xotin; 3) bobosi yoxud ota tomonidan to`g`ri nasab chizig`i bo`yicha boshqa erkak qarindosh; 5) onasi; 6) buvisi yoxud ota tomonidan to`g`ri nasab chizig`i bo`yicha boshqa ayol qarindosh; 7) qizi; 8) o`g`lining qizi bo`lgan nabirasi yoxud o`g`il tarafdan to`g`ri nasl chizig`i bo`yicha boshqa ayol qarindoshi; 9) tug`ishgan singlisi; 10) ota bir ona boshqa singlisi; 11) ota boshqa ona bir aka-ukasi; 12) ota boshqa ona bir singlisi. II.Agnat vorislari, ya`ni, oila boshlig`i qaramog`ida bo`lgan oila a`zolari: meros qoldiruvchining o`g`illari va qizlari, o`g`il tomondan nabiralari, otasi, aka-ukalari, ota tomonidan amakila-ri va jiyanlari, meros qoldiruvchining tug`ishgan va ota bir ona boshqa singillari. III.Meros qoldiruvchining uzoq qarindoshlari, bular jumlasi-ga agnat qarindosh bo`lgan ayollar (dastlabki ikki toifaga mansub bo`lmagan ayollardan tashqari) va barcha kognatlar, ya`ni birinchi toifaga kirmaydigan qon-qarindoshlar. Ular yuqoridagi ikki toifa mavjud bo`lmagan taqdirdagina meros oladilar. Toifalar navbat asosida merosga chaqiriladilar. Qator vo-rislar vaziyatga qarab Qur`on bo`yicha yoki ikkinchi toifa vorislari sifatida merosga chaqirilishlari mumkin. Har bir toifa doirasida ham muayyan navbat mavjud, navbat boshidagi vorislar mavjudligi quyidagi ro`yxat bo`yicha vorislar-ning meros olishi imkoniyatini bekor qiladi. Birinchi navbatdagi vorislar quyidagilarda hisoblanadi:

www.arxiv.uz Qur`on bo`yicha vorislardan: marhumning xotini (eri), ota-onasi va qizlari. Bular majburiy vorislar bo`lib, merosdan chetlatilishi mumkin emas, istisno hollaridan tashqari; ikkinchi toifa vorislariga – marhumning o`g`illari (va qizlari- o`g`illari bo`lmagan holda) kiradi. Ushbu toifalarning boshqa vorislari meros olishda qatnash-masligi ham mumkin (masalan, o`g`li va otasi mavjud bo`lganda). Qur`on bo`yicha vorislarning ulushlari (1/2, 1/4, 1/8, 1/6, 1/3, 2/3) meros qoldiruvchining xarajatlari va qarzlarini qoplash bilan bog`liq to`lovlar: 1) meros qoldiruvchini davolash, dafn etish bilan bog`liq xarajatlar; 2) meros mol-mulkni boshqarish bo`yicha hujjatlarni rasmiylashtirish xarajatlari; 3) meros qoldiruvchining vafoti-dan uch oygacha oldingi davr uchun meros qoldiruvchining ishchi-xizmatchilariga to`lanishi lozim bo`lgan ish haqi; 5) vasiyat va vasiyat majburiyati bo`yicha ulushlar. Hanafiy mazhabiga ko`ra qonun bo`yicha va vasiyat bo`yicha voris-likda meros qoldiruvchining o`limiga qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sabab bo`lgan merosxo`rlar meros olishdan chetlashtirilishi mumkin. Shia mazhabida, garchi u ham Qur`onga asoslansa-da, meros olish o`z xususiyatlariga ega. Birinchidan, unda ayollarga nisbatan xayrixohlik darajasi yuqori. Shialarda agnat kelib chiqishi bo`yicha erkak qarindoshlarga beriladigan imtiyozlar yo`q. Marhum-ning o`g`li va qizi vorislik huquqiga ega. Ikkinchidan, shialarda vorislari tasnifi oddiy bo`lib, uning asosida marhum bilan qon- qarindoshlik va er (xotinlik) munosabati yotadi. Barcha vorislar uchga bo`linadi: birinchi navbatda er-xotin, ota-ona, farzandlar va ularning bolalari; ikkinchi navbatda bobosi, ota va ona ajdodi bo`yicha buva- buvilari, aka-ukalari, opa-singillar hamda ularning farzandlari kiradi; uchinchi navbatda meros qoldiruvchining ota-ona ajdodi bo`yicha tog`a-amaki, xola- ammalari va ularning farzandlari kiradi. Musulmon huquqida oldi-sotdi savdosiga alohida e`tibor beri-ladi. Bunda qator o`ziga xosliklar ham mavjud. Masalan, xaridor tovarni ko`zdan kechirib, sifatini tekshirib olish huquqi bilan birga sotuvchi ashyodagi kamchiliklarni, nuqsonlarni

www.arxiv.uz ochiq aytishi lozim. Ko`chmas mulk sotilganda tutash yoki qo`shni uy-joy egalari imtiyozga ega bo`ladilar. Musulmon huquqida sotilayotgan tovarga belgilanadigan narx to`rt xil bo`lishi mumkin: 1.Musovama; 2.Vazia; 3.Murobaha; 4.Tavliya. Musovama savdosida molning oldingi bahosi e`tiborga olin-maydi, xaridor sotuvchi bilan o`zaro tortishib, kelishuv asosida baholab oladi. Vazia – molni o`z qiymatidan past narxda sotishdir. Murobaha molni kelib tushish narxi ustiga ma`lum bir foyda qo`yib sotishdir. Bunda qo`yilgan foyda aniq aytiladi. Tavliya – molni kelib tushish narxida sotishdir. Murobaha va tavliya savdolarida oldi-sotdi sohasida tajribaga ega bo`lmaganlar malaka hosil qiladi va savdo yo`llari bilan tanishadi. Fanda fikh mutaxassislari mol ustiga qo`yiladigan ustama narx to`g`risida, foyda miqdori to`g`risida bir xil fikrda emaslar. Ba`zilari uni chegaralanmagan deb hisoblasalar ham, umumiy fikrga ko`ra ba`zi xaridorlarni g`o`rligidan foydalanib tovarni sotilayot-gan qiymatidan oshirib sotish yoki sotuvchining soddaligi tufayli molni o`z qiymatidan arzonga olish (g`ayni faxish) savdoni buzish hu-quqini beradi. Kundalik xarid mollarda besh foiz, chorva mollarida o`n foiz va ko`chmas mollarda 20 foizdan ortiq bahoga pand berish g`ayni faxish hisoblanadi (manbalar: Raddul Muxtor, Sharhi Ilyos). Ma`lumki, musulmon huquqida foizlar evaziga qarz berish – sudxo`rlik huquqqa xilof harakat hisoblanadi. Hozirgi zamon iqti-sodiyotining tizimida tijorat banklari, pul-kredit muassasalari alohida o`rin egallaydi. Uning zamirida esa pul mablag`laridan haq evaziga foydalanish yotadi. Shu sababli ham musulmon huquqi amal qilayotgan mamlakatlarda «islom banklari»ning faoliyat yuritish qoidalari» odatdagi tijorat banklaridan farq qiladi.

O'xshashlar

Oila huquqining predmeti va uning o`ziga xos xususiyatlari

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari

Fuqarolik huquqining obyektlari

O`zbekiston Respublikasida ikki palatali parlamentni shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari

Jinoyatlarni «izlar bosilmay turib» tergov qilishning o`ziga xos xususiyatlari